لاکهید مارتین اف-۳۵ لایتنینگ ۲: تفاوت میان نسخه‌ها
محتوای حذف‌شده محتوای افزوده‌شده
به نسخهٔ 26765966 ویرایش Aryanabdolahi برگردانده شد: شرمنده - تغییرات را با منبع بیاورید. (توینکل) برچسب: خنثی‌سازی |
Filled in 61 bare reference(s) with reFill 2 برچسب: پیوند بیش از حد به ویکی‌های دیگر |
||
خط ۱۰:
|تاریخ اولین پرواز=۱۵ دسامبر ۲۰۰۶ (اف-۳۵ای)
|تاریخ معرفی=
|تاریخ بکارگیری=اِف-۳۵ بی (۳۱ ژوئیه ۲۰۱۵)<ref>
اِف-۳۵ اِی (دسامبر ۲۰۱۶)<!--<ref name="opr"/> حذف یادکرد ناموجود توسط ربات -->
اِف-۳۵ سی (۲۰۱۸)<ref>http://intercepts.defensenews.com/2014/09/the-current-status-of-the-f-35-in-three-charts/</ref>
خط ۲۶:
|توسعه یافته=[[لاکهید مارتین ایکس-۳۵]]
|مدل‌های دیگر=}}
'''لاکهید مارتین اِف-۳۵ لایتنینگ ۲''' {{انگلیسی|''Lockheed Martin F-35 Lightning II''}} بعد از [[لاکهید مارتین اف-۲۲ رپتور|اِف-۲۲]] پیشرفته‌ترین [[هواپیمای جنگنده]] حال حاضر در جهان،<ref>{{یادکرد وب|کد زبان=en|وبگاه=www.raytheon.com|نشانی=https://www.raytheon.com/news/feature/arming_the_f-35|عنوان=Raytheon: Arming the F-35 - Raytheon adds firepower to the world’s most advanced fighter jet|بازبینی=2018-11-21}}</ref><ref name=":1">{{یادکرد خبر|کوشش=Washington Examiner|تاریخ=2018-10-15|عنوان=Most F-35 jets return to flight following fuel tube issue|نشانی=https://www.washingtonexaminer.com/policy/defense-national-security/most-f-35-jets-return-to-flight-following-fuel-tube-issue|زبان=en|تاریخ بازبینی=2018-11-21}}</ref><ref>{{یادکرد خبر|نام خانوادگی=Keller|نام=Task and Purpose, Jared|کوشش=The National Interest|تاریخ=2018-09-01|عنوان=7 Ways The F-35 Stealth Fighter Will Literally Take Your Breath Away|نشانی=https://nationalinterest.org/blog/buzz/7-ways-f-35-stealth-fighter-will-literally-take-your-breath-away-30267|زبان=en|تاریخ بازبینی=2018-11-21}}</ref> یک هواپیمای [[جنگنده چندمنظوره]] نسل پنجم است که اکنون عملیاتی شده‌است. اِف-۳۵ [[هواپیمای پنهان‌کار|هواپیمایی پنهان‌کار]]، تک‌سرنشین و تک‌موتوره است که در وهلهٔ اول برای مأموریت‌های هجومی هوا به سطح طراحی شده اما توانایی انجام مأموریت‌های [[عملیات شناسایی|شناسایی]] و دفاع هوایی را نیز دارد. اف-۳۵ سه مدل اصلی دارد: اِف-۳۵ اِی با توان [[نشست و برخاست متعارف]]، اف-۳۵ بی با توان [[برخاست کوتاه و نشست عمودی]] و اف-۳۵ سی با توان ناونشینی. در تاریخ ۳۱ ژوئیه ۲۰۱۵ اولین اسکادران از جنگنده‌های اف-۳۵ پس از انجام آزمایش‌ها بسیار برای بکارگیری در اختیار [[سپاه تفنگداران دریایی ایالات متحده آمریکا]] قرار گرفت<ref>
پروژه طراحی و تولید اِف-۳۵ بزرگترین و پرهزینه‌ترین در نوع خود در تاریخ نظامی جهان است. دولت آمریکا هزینه نهایی این پروژه را یک تریلیون (یک هزار میلیارد) دلار برآورد کرده‌است. آمریکا تا اکتبر ۲۰۱۸ سفارش خرید ۳۰۰۰ فروند اِف-۳۵ را دریافت کرد و [[ارتش اسراییل]] و بریتانیا چند فروند آن را در اختیار دارند. علاوه بر اسرائیل و بریتانیا، ژاپن، کره جنوبی، ترکیه و ایتالیا هم از آمریکا اِف-۳۵ خریداری کرده‌اند.<ref name=":0"/>
خط ۳۴:
اف-۳۵ که گفته شده می‌تواند از رادارها بگریزد و شناسایی نشود در سه مدل ساخته شده‌است. ارزش هر جنگنده اِف-۳۵ بالغ بر ۱۰۰ میلیون دلار برآورد می‌شود.<ref name=":0"/>
[[ایالات متحده آمریکا]] طرح خرید و به‌کارگیری ۲٬۶۶۳ فروند اف-۳۵ را تا سال ۲۰۳۷ و در خدمت نگه‌داشتن این جنگنده تا سال ۲۰۷۰ میلادی را دارد.<ref>{{Cite web|url=https://www.flightglobal.com/news/articles/lockheed-f-35-service-life-extended-to-2070-423536/|title=Lockheed F-35 service life extended to 2070|first=James|last=Drew|date=25 مارس 2016|website=Flightglobal.com}}</ref> این جنگنده مورد استفاده هر سه واحد نظامی ایالات متحده یعنی [[نیروی هوایی آمریکا|نیروی هوایی]]، [[نیروی دریایی آمریکا|نیروی دریایی]] و [[سپاه تفنگداران دریایی ایالات متحده|سپاه تفنگداران]] قرار خواهد گرفت.<ref>
== تاریخچه ==
خط ۴۴:
کمپانی‌های آمریکایی [[نورثروپ گرومن]] و [[مکدانل داگلاس]] به عنوان یک تیم، کمپانی [[بوئینگ]] آمریکا و کمپانی [[لاکهید مارتین]] نیز دیگر شرکت‌کنندگان در این رقابت بودند. هر کدام از این تیم‌ها طرحی را ارائه دادند. در ارزیابی سال ۱۹۹۶، طرح تیم نورثروپ گرومن و مکدانل داگلاس رد شد و در مقابل کمپانی‌های بوئینگ و لاکهید مارتین هر کدام به ترتیب طرح‌های تجربی [[ایکس-۳۲]] و [[ایکس-۳۵]] را ارائه دادند. حرف ایکس در هواپیماهای آمریکایی نشانگر آزمایشی بودن هواپیما است.
[[وزارت دفاع آمریکا]] در ۱۶ نوامبر ۱۹۹۶ بودجه لازم برای توسعه و ساخت طرح‌های ایکس ۳۲ و ایکس-۳۵ را به شرکت‌های بویینگ و لاکهید مارتین پرداخت کرد. ایکس-۳۲ بویینگ برای اولین بار در ۱۸ سپتامبر ۲۰۰۰<ref>{{Cite web|url=https://en.wikipedia.org/
کمپانی لاکهید مارتین در طی پروژه جنگنده تهاجمی مشترک دو فروند ایکس-۳۵ ساخت. یکی از مدل ای و دیگری مدل سی ولی در طی پروژه با انجام تغییراتی ایکس-۳۵ ای به ایکس-۳۵ بی تبدیل شد.<ref>{{Cite web|url=http://www.jsf.mil/history/his_jsf.htm|title=JSF.mil > History > JSF|website=www.jsf.mil}}</ref>
جورج استاندریج (George Standridge) از اعضای شرکت لاکهید مارتین در سال ۲۰۰۶ پیش‌بینی کرد که جنگنده اف-۳۵ با وجود اینکه نیاز کمتری به پشتیبانی‌های [[لجستیک]]ی خواهد داشت و تقریباً با سایر جنگنده‌ها هم قیمت است، در یک [[نبرد هوایی]] چهار برابر مؤثرتر از یک جنگنده معمولی، در عملیات‌های حمله زمینی هشت برابر مؤثرتر و در مأموریت‌های شناسایی و دفاع هوایی سه برابر مؤثرتر از جنگنده‌های معمولی خواهد بود.<ref>{{Cite web|url=http://www.spacedaily.com/reports/Lockheed_Martin_F22_and_F35_5th_Gen_Revolution_In_Military_Aviation.html|title=Lockheed Martin F22 and F35 5th Gen Revolution In Military Aviation|website=www.spacedaily.com}}</ref>
در کل هدف نهایی از طراحی اف-۳۵ استفاده از آن به عنوان جنگنده تهاجمی شماره یک و همچنین [[جنگنده برتری هوایی]] شماره دو پس از [[اف-۲۲]] تا سال ۲۰۴۰ است.
تاریخ اولین عملیات رسمی اعلام شده اف-۳۵ در تاریخ ۲۲ می ۲۰۱۸ اسرائیل اعلام کرد برای اولین بار از این هواپیما در یک [[حمله نظامی]] به صورت گسترده و علیه مواضع [[ارتش سوریه]] استفاده نموده‌است.<ref>
== ویژگی‌ها ==
خط ۶۱:
* <span style="font-size: large;">بهره‌گیری از فناوری‌های نوین صنعت هوافضا</span>
در اف-۳۵ به جای محرک‌های هیدرولیکی از فناوری نوین محرک‌های الکتروهیدرواستاتیکی استفاده شده که باعث افزایش امنیت پرواز، کاهش نقص فنی کنترلرهای جنگنده و همچنین نیاز کمتر به تعمیرات می‌شود.<ref>{{Cite web|url=https://en.wikipedia.org/
اف ۳۵ از سامانه پرواز با [[فیبر نوری]] استفاده می‌کند، این سامانه در واقع همان سامانه [[سامانه کنترل پرواز هواگرد|پرواز با سیم]] است که در آن به جای کانل‌های سیمی از کانال‌های فیبر نوری و استاندارد انتقال داده شبکه IEEE 1394b<ref name="auto">{{Cite web|url=https://en.wikipedia.org/
همچنین ۴۲ درصد از وزن اف-۳۵ را [[مواد مرکب]] (کامپوزیت) به کار رفته در این جنگنده تشکیل می‌دهند که این بیشترین میزان استفاده از مواد مرکب در یک جنگنده آمریکایی است برای مثال ۲۲ درصد از وزن [[اف-۲۲ راپتور|اف ۲۲]] و فقط ۲ درصد از وزن [[اف -۱۶|اف ۱۶]] از مواد مرکب ساخته شده‌اند.<ref name="fib">http://www.military.com/features/0,15240,215074,00.html</ref> استفاده از مواد مرکب باعث [[کاهش وزن]] اف-۳۵ و کاهش مصرف سوخت شده‌است. همچنین نسل جدید مواد مرکب به کار رفته در ساخت سطح بدنهٔ اف-۳۵ (فیبر حصیری) علاوه بر جذب خوب امواج رادار، در عین ارزان‌تر بودن، مناسب برای انواع شرایط آب و هوایی است، آسیب‌پذیری کمتر دارد و در نهایت تعمیرات آن سریع‌تر است.<ref name="fib"/>
* <span style="font-size: large;">نمایشگر کلاه [[خلبان]]</span>
کلاه خلبانی جنگنده اف-۳۵ به عنوان اولین جنگنده ایست از یک نمایشگر بهره می‌برد این نمایشگر اطلاعاتی که قبلاً در [[نمایشگر]] هاد وجود داشت را در جلوی دید خلبان نمایش می‌دهد. همچنین تصاویر [[دید در شب]] توسط حسگرهای [[الکترواپتیک]]ی به کلاه خلبان ارسال شده و بر روی آن نمایش داده می‌شود.<ref>
* <span style="font-size: large;">زاویه حمله بالا</span>
هر سه مدل جنگنده اف-۳۵ توان رسیدن به زاویه حمله ۵۰ درجه‌ای در سرعت ۱٫۶ ماخ را دارا هستند.<ref>
* <span style="font-size: large;">سامانه فرامین صوتی</span>
اف-۳۵ اولین جنگنده آمریکایی است به صورت عملیاتی از سامانه فرامین صوتی (DVI) استفاده خواهد کرد این سامانه قبلاً به‌طور آزمایشی بر روی جنگنده‌های هارییر و اف-۱۶ ویستا مورد استفاده قرار گرفته بود.<ref name="dvi">{{Cite web|url=https://www.af.mil/News/story.asp/|archiveurl=http://archive.
* <span style="font-size: large;">نمایشگر یکپارچه کابین خلبان</span>
اف-۳۵ اولین جنگنده در جهان است که از یک نمایشگر یکپارچه در داخل [[کابین خلبان]] استفاده می‌کند. این [[نمایشگر لمسی]] با [[رابط کاربری]] [[سامانه عامل]] اف-۳۵ هماهنگ بوده و خلبان توان سفارشی‌سازی اطلاعات بر روی نمایشگر را دارد.
خط ۷۵:
یکی از نقاط قوت اصلی این جنگنده به‌شمار می‌آید. این برنامه بیش از '''۸ میلیون خط کد''' دارد که ۴ برابر بیشتر از نزدیک‌ترین رقیب اف-۳۵ یعنی جنگنده اِف-۲۲ است. [[هوش مصنوعی]] و [[اتوماسیون]] بالا، ترکیب اطلاعات حسگرها و ایجاد یک تصویر واضح از میدان نبرد از وظایف اصلی این برنامه است.
* <span style="font-size: large;">سامانه پشتیبانی اطلاعات خودکار</span>
این سامانه که ALIS نامیده می‌شود در واقع یک سامانه کامپیوتری برای جمع‌آور اطلاعات از وضعیت جنگنده هنگام عملیات و [[پردازش]] آن‌ها برای کمک به پشتیبانی، [[نگهداری و تعمیرات]] اف-۳۵ پس از عملیات است این سامانه باعث کاهش چشمگیر هزینه هر ساعت پرواز عملیاتی اف-۳۵ شده‌است. هر ساعت پرواز عملیاتی اف-۳۵، ۲۴ هزار دلار هزینه دربردارد که فقط ۱۰ درصد بیشتر از جنگنده ازران قیمت [[اف -۱۶|اف ۱۶]] است.<ref>http://www.defensenews.com/article/20130418/DEFREG02/304180021/F-35-Head-Flying-Hours-10-Percent-Higher-than-F-16</ref> شایان ذکر است که هزینه هر ساعت پرواز عملیاتی دیگر جنگنده نسل ۵ آمریکایی [[اف-۲۲|اف-۲۲]]، ۶۸ هزار دلار است.<ref>{{Cite web|url=http://nation.time.com/2013/04/02/costly-flight-hours/|title=Costly Flight Hours|first=Mark|last=Thompson|via=nation.time.com}}</ref>
* <span style="font-size: large;">کانوپی مقاوم</span>
کانوپی اِف-۳۵ از مواد بسیار مقاوم ساخته شده تا در مقابل شرایط بد آب و هوایی و همچنین برخود پرندگان مقاومت کند این کانوپی در آزمایش‌ها در برابر پرتاب [[لاشه]] یک [[پرنده]] ۲ کیلویی با سرعت ۸۹۰ [[کیلومتر بر ساعت]] به خوبی مقاومت کرده‌است.<ref>{{Cite web|url=https://www.youtube.com/watch?v=yqsytx5RNmw|title=ChickenChuckingF35canopyFLVreally.flv|via=www.youtube.com}}</ref>
* <span style="font-size: large;">یکپارچگی ساختار بال و بدنه</span>
یکی از ویژگی هنگام ساخت اف-۳۵ یکپارچگی [[بال]] و بدنه آن است بدین معنی که ساختار بال با بدنه یکپارچه است و به داخل بدنه فرومی‌رود (برخلاف دیگر جنگنده‌های کنونی). این ویژگی باعث کاهش [[سطح مقطع راداری|سطح مقطع رادری]] و همچنین افزایش قدرت حمل تسلیحات بر زیر بال‌ها می‌شود.
* <span style="font-size: large;">آگاهی وضعیتی بالا و ترکیب اطلاعات </span>
اف-۳۵ از بیشترین تعداد [[حسگر]]های در میان جنگنده‌هایی که تاکنون ساخته شده بهره می‌برد. اف-۳۵ علاوه بر رادار کاوش الکترونیکی فعال موجود در دماغه با پوش ۱۲۰ درجه<ref name="en.wikipedia.org">{{Cite web|url=https://en.wikipedia.org/
[[پرونده:F-35 SAR.jpg|بندانگشتی|تصویر برداری رادار اف-۳۵ به وسیله فناوری روزنه ساختگی (SAR) از یک منطقه زمینی]]
* <span style="font-size: large;">تنوع تسلیحاتی</span>
خط ۱۰۴:
اف۳۵ بی به دلیل وجود سامانه‌های پیشرانه مورد نیاز برای [[برخاست کوتاه و نشست عمودی]] بخش از فضای داخلی برای حمل سوخت و سلاح خود را از دست داده و دارای برد کمتر و توان حمل سلاح داخلی کمتر نسبت به سایر مدل‌های اف-۳۵ است. البته برد اف-۳۵ بی همچنان از برد جنگنده‌های که قرار است جایگزین آن‌ها شود بیشتر است. توان حمل سلاح خارجی اف-۳۵ بی نیز با سایر مدل‌های اف-۳۵ تفاوتی ندارد.
اف-۳۵ بی همچون اف-۳۵ سی و بر خلاف اف-۳۵ ای [[توپ جنگی|توپ]] ۲۵ میلی‌متری GAU-22/A را در خارج از بدنه اصلی حمل می‌کند. این توپ در داخل یک غلاف رادارگریز قرار داشته و زیر بدنه اصلی جنگنده قرار می‌گیرد.<ref>{{Cite web|url=http://www.gdatp.com/factsheets/A118_GAU-22.pdf|title=Gdatp.com|website=www.gdatp.com}}</ref>
اف۳۵ بی اولین پروازش را در تاریخ ۱۱ ژوئن ۲۰۰۸ انجام داد<ref>Norris, Guy and Graham Warwick. "F-35B First Flight Boosts JSF as F-22 Loses Supporters." Aviation Week, 15 June 2008.</ref> همچنین برای اولین بار در ۳ اکتبر ۲۰۱۲ بر روی عرشه ناو وسپ فرود آمد.<ref>
=== اف-۳۵ سی ===
خط ۱۱۳:
مدل C که برای [[نیروی دریایی آمریکا]] (USN) در نظر گرفته شده که دارایی قابلیت ناو نشینی همچون جنگنده اف ۱۸ بر روی ناوهای بزرگ کلاس نمیتز و [[جرالد فورد]] است. اف-۳۵ سی بزرگتر از دو مدل دیگر اف-۳۵ بوده به خصوص در بخش بال‌ها و دم‌ها به‌طور واضح بزرگتر بودن آن‌ها با سایر مدل‌ها مشخص است.
اف-۳۵ برای برخاست از روی ناو از سامانه کاتاپولت بخار یا الکترومغناطیسی استفاده می‌کند. .<ref>{{Cite web|url=http://www.navair.navy.mil/
مدل سی اف-۳۵ همچون مدل بی از غلاف توپ ۲۵ میلی‌متری خارج بدنه اصلی بهره می‌برد و برای [[سوختگیری هوایی]] نیز از روش میله و مهار چتری استفاده می‌کند. میله سوختگیری اف-۳۵ سی در کنار کابین خلبان در داخل بدنه قرار گرفته و هنگام انجام عملیات سوختگیری از بدنه خارج می‌شود.<ref>http://www.lockheedmartin.com/us/news/press-releases/2013/january/f-35c-completes-first-in-flight-dual-refueling.html</ref>
خط ۱۲۶:
=== سی اف-۳۵ ===
مدلی از اف-۳۵ ای است که برای کانادا ساخته می‌شود این مدل دارای چتر ترمز و توانایی سوختگیری هوایی به شیوه میله و مهار چتری است (مدل اصلی اف-۳۵ ای با بوم سوختگیری می‌کند).<ref>
== طراحی ==
خط ۱۳۲:
[[پرونده:F-35B Joint Strike Fighter (thrust vectoring nozzle and lift fan).PNG|بندانگشتی|نموداری که در آن بخش‌های مورد نیاز برای برخاست کوتاه و نشست عمودی اف-۳۵بی نمایش داده شده‌است]]
* <span style="font-size: large;">موتور [[پرت اند ویتنی اف۱۳۵]]</span>
اف-۳۵ از یک [[موتور توربوفن]] به نام [[پرت اند ویتنی اف۱۳۵]] ساخته شرکت [[پرت اند ویتنی]] بهره می‌برد. این موتور توربوفن توسعه یافته موتور قدرتمند اف ۱۱۹ جنگنده اف ۲۲ است<ref name="ReferenceA">{{Cite web|url=https://en.wikipedia.org/
موتور اف ۱۳۵ دارای سه نمونه است. F135-PW-100 که مورد استفاده مدل ای اف-۳۵ است. F135-PW-600 که دارای سامانه [[تغییر بردار رانش]] بوده و برای مدلی بی اف-۳۵ استفاده می‌شود و در آخر هم F135-PW-400 که مورد استفاده مدل سی جنگنده اف-۳۵ است.<ref name="ReferenceA"/>
توانایی [[سوپر کروز|ابرکروز]] از اهداف طراحی جنگنده اف-۳۵ نبوده ولی این موتور قدرتمند توانایی ابر کروز را برای اف-۳۵ با سرعت ۱٫۲ [[سرعت صوت|ماخ]] برای طی مسافت ۱۵۰ مایل فراهم کرده‌است.<ref>{{Cite web|url=https://en.wikipedia.org/
یکی از مهم‌ترین هدف‌های موتورهای اف ۱۳۵ در افزایش [[قابلیت اطمینان]] و همچنین تعمیر آسان است. همانگونه که گفته شد این موتور نسبت به سایر نمونه‌های هم رده خود، دارای بخش‌های کمتری است که نیازمند بهسازی و افزایش اطمینان بیشتر نسبت به کارایی آن است. تمام بخش‌های موتورهای اف ۱۳۵ تنها با استفاده از ۶ [[ابزار دستی]]، قابل تعویض و ترمیم می‌باشند. علاوه بر این موارد، [[سامانه مدیریت]] سلامت موتور(Health Management System) به گونه‌ای طراحی شده‌است تا تکنسین‌های تعمیر و نگهداری زمینی بتوانند از تاریخ دقیق سرویس‌ها و تعمیرهای دوره‌ای و همچنین بازیابی اشکال‌های موتور آگاه گردند. با این حال کمپانی [[پرت اند ویتنی]] بر این باور است که با استفاده از این گونه داده‌ها می‌توان زمان مورد نیاز و صرف شده جهت عیب‌یابی را تا ۹۴٪ نسبت به سایر نمونه‌های قدیمی کاهش داد.<ref>Rajagopalan, R. , Wood, B. , Schryver, M. (2003). Evolution of Propulsion Controls and Health Monitoring at Pratt and Whitney. AIAA/ICAS International Air and Space Symposium and Exposition: The Next 100 Years. 14–17 July 2003, Dayton, Ohio. AIAA 2003-2645.</ref>
خط ۱۴۲:
[[پرونده:F-35B STOVL Engine and Lift Fan.JPG|بندانگشتی|سامانه‌های پیشرانه ایکس-۳۵ بی که درآن فن بالابرنده، لوله‌های ارسال و موتور اصلی با قابلیت تغییر بردار رانش به خوبی مشخص است .]]
این سامانه [[پیشرانه]] مخصوص مدلی بی اف-۳۵ است و بخشی از سامانه مورد نیاز برای [[برخاست کوتاه و نشست عمودی]] اف-۳۵ بی است. فن بالابرنده پشت [[کابین خلبان]] قرار گرفته هنگام عملیات برخاست کوتاه یا نشست عمودی هوا را از بالا مکیده و با قدرت از خروجی پایین به بیرون می‌فرستد.<ref>{{Cite web|url=https://en.wikipedia.org/
این فن ساخته کمپانی بریتانیایی [[رولز-رویس لیمیتد]] است. فن بالابرنده نیروی لازم برای چرخش را از میله محرک متصل به موتور اصلی تأمین می‌کند و خود به تنهایی سامانه تولید نیرو ندارد. نیروی خروجی از فن بالابرنده بالغ بر ۸۹ کیلو نیوتن است.<ref name="lift">
* <span style="font-size: large;">لول‌های ارسال (Roll Posts)</span>
خط ۱۵۲:
یک از هدف‌های اصلی طرحی اف-۳۵ رسیدن به پنهانکاری بالا برای افزایش بقاپذیری این جنگنده بوده‌است. مهندسین در طراحی اف-۳۵ فاکتورهای بسیاری را به کار گرفته‌اند که از جمله آن‌ها می‌شود به موارد زیر اشاره کرد:
* <span style="font-size: large;">طراحی</span>
طراحی ظاهری اف-۳۵ به گونه شکل گرفته که تا بخش اعظمی از امواج راداری برخوردکننده با آن پراکنده شده و به سمت منبع اصلی امواج بازنگردد. طراحی ورودی‌ها هم از فناوری DSI شده‌است.<ref>{{Cite web|url=http://www.codeonemagazine.com/
* <span style="font-size: large;">پوسته</span>
پوسته جاذب رادار اف-۳۵ از فیبر حصیری ساخته شده که این پوسته توانایی جذب امواج را در باندهای ایکس و اس را به خوبی داراست. این پوسته مقاومت بالاتر و نیاز تعمیراتی کمتری نسبت به نسل قبلی را داراست.
خط ۱۶۰:
سیگنال‌های انتشاری از [[رادار]] و سامانه‌های ارتباطی جنگنده‌ها می‌تواند باعث شناسایی آن‌ها شوند. طراحان جنگنده اف-۳۵ با اضافه کردن قابلیت LPI و LPD به رادار و سامانه‌های ارتباطی اف-۳۵، از شناسایی شدن اف-۳۵ به هنگام انتشار سیگنال جلوگیری کرده‌اند.
جنگنده اف-۳۵ از روبرو سطح مقطع راداری ۰٫۰۰۱۴۳ مترمربع دارد<ref>
=== رادار ای ان/ای پی جی-۸۱ (AN/APG81) ===
خط ۱۶۶:
[[رادار]] [[AN/APG81]] یک رادار آرایه فازی فعال است که توسط کمپانی [[نورتروپ گرومن|نورثروپ گرومان]] برای جنگنده اف-۳۵ توسعه داده شده‌است. رادار جنگندهٔ اف-۳۵ نتیجه رقابت شرکت‌های وابسته به دولت ایالت متحده برای عقد بزرگترین قرارداد خرید رادار ارائه فازی فعال در جهان است. رادار AN/APG-81 یک رادار جانشین برای رادار AN/APG-77 اف-۲۲ رپتور است.<ref name="en.wikipedia.org"/>
رادار AN/APG81 جنگنده اف-۳۵ یک رادار طراحی شده با سامانه چند حالته است. این رادار در مجموع ۳۲ حالت دارد که در تمام مدل‌های این جنگنده یکسان است. ۱۲ حالت هوا به هوا، ۱۲ حالت هوا به زمین (شامل دو حالت دریایی: کشف اهداف و جستجو دریا)، ۴ حالت [[جنگ الکترونیک]] (حمله الکترونیک و مقابله الکترونیک)، دو حالت [[مسیریابی]] و دو حالت [[هواشناسی]].<ref name="ebook3000.com">{{Cite web|url=http://www.ebook3000.com/F-35-Lightning-II--An-Air-Warfare-Revolution--AIR-International-Special-_226591.html|title=F-35 Lightning II: An Air Warfare Revolution (AIR International Special) - Free eBooks Download|website=www.ebook3000.com}}</ref>
رادار AN/APG81 با استفاده از ویژگی‌های LPI (احتمال کم رهگیری) و LPD (احتمال کم تشخیص) کار می‌کند که کشف هواپیما از طریق انتشار امواج را به حداقل ممکن می‌رساند که یکی از ملزومات پنهانکاری جنگنده‌ها است. این رادار دارای عمر عملیاتی ۱۰ هزار ساعت است.<ref name="ebook3000.com"/>
خط ۱۷۲:
این رادار توانایی حمله الکترونیکی مستقیم را نیز دارد که شامل ایجاد اهداف کاذب، حمله به شبکه‌های ارتباطی، اخلال پیشرفته و بسته‌های الگوریتمی جریان داده‌است. این توانایی به اف-۳۵ اجازه می‌دهد در رسیدن به اهداف از خود به خوبی دفاع کرده و رادارهای دشمن را سرکوب کند.<ref>https://www.f35.com/about/capabilities/electronicwarfare</ref>
تیم طراحی رادار AN/APG81 در سال ۲۰۱۰ موفق به دریافت جایزه David Packard برای عملکرد عالی در برابر اخلالگرهای الکترونیکی شدند.<ref>
=== سامانه روزنه توزیع شده DAS ===
یکی از مهم‌ترین برگ‌های برنده اف ۳۵ نسبت به نسل قبلی جنگنده‌ها و همچنین سایر جنگنده‌های نسل پنجم مجموعه الکترواپتیکی DAS است که از ۶ حسگر الکترواپتیکی فروسرخ AN/AAQ-37 ساخته شرکت نورثروپ گرومن تشکیل شده‌است. این ۶ حسگر هر کدام ۹۶ درجه را پوشش می‌دهند و طوری در قسمت مختلف جنگنده جانمایی شده‌اند<ref>{{Cite web|url=https://www.youtube.com/watch?v=TlOweihCrP4|title=F 35 JSF Distributed Aperture System EO DAS|via=www.youtube.com}}</ref> که در مجموع زاویه پوششی ۵۷۰ درجه‌ای دارند، تصاویر این ۶ حسگر توسط نرام افزار و پردازشگرهای اف ۳۵ همپوشانی شده و یک تصویر کامل ۳۶۰ درجه از محیط اطراف را فراهم می‌کنند.<ref name ="DAS">{{Cite web|url=https://www.youtube.com/watch?v=e1NrFZddihQ
سامانه DAS سه توانایی را برای اف-۳۵ به‌طور هم‌زمان فراهم می‌کند:
خط ۱۸۲:
* تهیه تصاویر برای نمایشگر [[کابین خلبان]] و سامانه [[دید در شب]] کلاه خلبان<ref name="DAS"/>
سامانه DAS در سال ۲۰۱۰ طی یک پرواز آزمایشی بر روی بستر آزمایشی BAC-111 موفق به کشف و رهگیری موشک فالکون ۹ از فاصله ۱۳۰۰ کیلومتری شد<ref>http://defense-update.com/features/2010/november/02112010_das_missile_track.html</ref> و همچنین در رزمایش رد فلگ آلاسکا ۲۰۱۴ این سامانه رکورد جدیدتری ثبت کرده و یک موشک شلیک شده را از فاصله ۱۹۰۰ کیلومتری کشف نمود.<ref>
این سامانه همچنین در آزمایش‌ها موفق به کشف محل شلیک [[توپخانه]] و تانک‌ها شده‌است که البته این یک نیاز برای اف-۳۵ نیست.<ref>
=== سامانه هدفگذاری الکترواپتیکی EOTS-AN/AAQ-40 ===
[[پرونده:F-35 EOTS.jpeg|بندانگشتی|یک پیکرنما از اف-۳۵ که در آن سامانه هدفگذاری الکتروپتیکال EOTS زیر دماغه قرار دارد .]]
سامانه هدفگذاری الکترواپتیکی یک سامانه با صرفه، سبک‌وزن و با کاریی بالا است که برای جستجو و [[تصویر برداری]] فروسرخ هوا به هوا و هوا به زمین ساخته شده‌است. این سامانه از یک [[لیزر]] نشان‌گذار نیز بهره می‌برد که امکان استفاده از سلاح‌ها ی [[هدایت لیزری]] را برای اف-۳۵ فراهم می‌آورد. این سامانه همچنین باعث افزایش آگاهی وضعیتی خلبان اف-۳۵ از صحنه نبرد می‌شود.<ref name="lockheedmartin.com">
سامانه هدفگذاری الکترواپتیکی در یک قالب پنجره‌ای چند ضلعی ساخته شده از [[یاقوت کبود]] با دوام قرار گرفته‌است و زیر دماغه اف-۳۵ نصب می‌گردد. طراحی این سامانه بر اساس اصول کم پیدایی صورت گرفته تا خللی در رادار گریزی اف-۳۵ ایجاد نکند.<ref name="lockheedmartin.com"/>
سامانه هدفگذاری الکترواپتیکی قابلیت تصویر برداری دوربرد باکیفیت بالا را داراست، طوری‌که به وسیله این سامانه می‌توان از فاصله ۸۰ کیلومتری پنجره‌های یک ساختمان را از هم تشخیص داد.<ref>{{Cite web|url=https://www.youtube.com/watch?v=L2q65qOl1tM|title=F-35 EOTS|via=www.youtube.com}}</ref>
=== سامانه جنگ الکترونیک AN/ASQ-239 ===
خط ۱۹۹:
* سامانه لینک داده پیشرفته چندمنظوره (MADL)
سامانه MADL توسط کمپانی هریس اختصاصاً برای جنگنده اف-۳۵ در حال توسعه است. سامانه MADL از شش [[آنتن]] [[آرایه فازی]] (AAAs) و سه واحد آنتن رابط (AIUs) که تمامی جهات را پوشش می هند تشکیل شده‌است.
سامانه MADL از باند [[فرکانس]] Ku برای ارسال سیگنال در یک الگو "daisy chain" استفاده می‌کند بدین گونه که هواپیمای اول سیگنال را برای هواپیمای دوم و سپس هواپیمای سوم و هواپیماهای بعدی ارسال می‌کند.<ref name="madl">
استفاده از باند فرکانسی Ku و الگوی ارسال "daisy chain" توانایی LPI (احتمال کم رهگیری) و LPD (احتمال کم تشخیص) را برای این سامانه ارتباطی فراهم می‌کند. سامانه MADL به اف-۳۵ توانایی برقراری یک ارتباط شبکه‌ای امن و غیرقابل کشف با واحدهای هوایی، دریایی، زمینی و ماهواره‌ای را فراهم می‌کند.<ref name="madl"/>
* خط ارتباطی لینک ۱۶
خط ۲۱۳:
=== سیستم عامل ===
سیستم عامل کامپیوتری جنگنده اف-35 Integrity DO-178B نام دارد که توسط شرکت Green Hills Software در حال ساخت است. Integrity یک سیستم عامل real-time است و<ref
[[برنامه کامپیوتری]] جنگنده اف-۳۵ بیشتر از ۴ برابر برنامه کامپیوتری جنگنده اف ۲۲ رپتور کد خط برنامه‌نویسی دارد. این برنامه وظیفه کنترل پرواز، ترکیب داده‌های حسگرهای اف-۳۵، حمله الکترونیک، کنترل سلاح‌ها و همین‌طور به وجود آوردن یک تصویر کامل از کل صحنه نبرد را برعهده دارد. تا [[ماه مه]] ۲۰۱۵ حدود ۹۹٫۹ درصد از نرم‌افزار اف ۳۵ کدنویسی شده‌است.<ref>https://www.f35.com/about/life-cycle/software</ref>
خط ۲۳۰:
== برنامه بروزرسانی ==
* مقابله مستقیم فروسرخ (DIRCM)
شرکت نورثروپ گرومن در حال طراحی و ساخت یک سامانه لیزری برای جنگنده اف ۳۵ در جهت اخلال و از کار انداختن موشک‌های هدایت فروسرخ شلیک شده به سمت جنگنده‌ها است.<ref>{{Cite web|url=http://aviationweek.com/defense/northrop-develops-laser-missile-jammer-f-35|title=Northrop Develops Laser Missile Jammer For F-35|website=aviationweek.com}}</ref> در حال حاضر نمونه‌هایی از سامانه‌های مقابله مستقیم فروسرخ همچون AN/AAQ-24 بر روی هواپیماهای [[سی-۱۳۰هرکولس|سی ۱۳۰]] و [[وی-۲۲ اوسپری]] نصب شده‌است.<ref>{{Cite web|url=https://en.wikipedia.org/
* [[موشک هوا به هوا]] کودا
موشک هوا به هوای کودا مهم‌ترین سلاح نسل آینده در حالی طراحی برای جنگنده اف ۳۵ است. اف ۳۵ قادر به حمل ۸ تا ۱۲ فروند از این موشک در جایگاه داخلی جنگ‌افزارهایش است، در حالیکه فقط توان حمل ۴ تا ۶ موشک نسل حاضر [[ایم-۱۲۰ امرام]] را داراست.<ref>
کودا در حالیکه کوچک‌تر از آمرام خواهد بود، بردی برابر با آمرام خواهد داشت. همچنین کودا همانند موشک‌های سامانه [[پاتریوت (موشک)|پاتریوت PAC-3]] از جستجوگر داخلی چند حالته بهره می‌برد.
کودا از چنان دقت بالایی برخودار است که برای آن سر جنگی از نوع [[انرژی جنبشی]] طراحی شده‌است. این موشک توانایی هدف قرار دادن موشک‌ها را نیز خواهد داشت.<ref>
* موتورهای چندمنظوره تطبیق پذیر (ADVENT)
خط ۲۴۳:
برنامه موتورهای چندمنظوره تطبیق پذیر در سال ۲۰۰۷ آغاز شد. هدف نیروی هوایی آمریکا از این برنامه حمایت از ساخت یک [[موتور جت]] با کنارگذر متغیر بود، موتوری که می‌تواند با بازکردن کانال‌های ورودی هوای کنار گذر را افزایش و با بستن آن‌ها کنار گذر را کاهش دهد. این ویژگی باعث افزایش نیروی خروجی و در عین حالا باعث بهره‌وری مناسب سوخت می‌شود. همچنین یک ویژگی جانبی این موتورها کاهش چشمگیر تشعشعات [[فروسرخ]] است.
هدف برنامه موتورهای تطبیق پذیر چند منظوره ارتقاء جنگنده اف ۳۵ پس از سال ۲۰۲۰ به این موتورها است که باعث کاهش ۲۵ درصدی مصرف سوخت، افزایش ۵ درصدی قدرت نظامی، افزایش ۱۰ درصد نیروی رانش و در نهایت افزایش ۳۰ درصدی برد جنگنده می‌شود.<ref>
* اخلالگرهای نسل بعد (NGJ)
خط ۲۵۸:
== وضعیت پروژه ==
=== هزینه‌ها ===
[[پروژه]] جنگنده تهاجمی مشترک (JSF) در سال ۲۰۰۱ با هدف توسعه و ساخت ۳۰۰۰ [[فروند]] از این جنگنده با هزینه ۲۳۳ میلیارد دلاری آغاز شد که در آن قیمت هر جنگنده ۳۵–۴۵ میلیون دلار برآورد شده بود. با گذشت زمان مشخص گردید دستیابی به چنین سطح از تکنولوژی با برآوردهای هزینه‌ای که در ابتدا شده بود ممکن نیست و برآوردهای نهایی که در سال ۲۰۱۴ توسط [[پنتاگون|وزرات دفاع آمریکا]] صورت گرفت مشخص کرد هزینه تولید و توسعه ۲۴۴۳ فروند جنگنده اف-۳۵، ۳۹۲٫۲ میلیارد دلار هزینه در برخواهد داشت که با احتساب [[تورم]] قیمت دلار هزینه‌های این پروژه ۶۸ درصد نسبت به آنچه در سال ۲۰۰۱ [[پیش‌بینی]] شده بود افزایش پیدا کرده‌است.<ref name="lc">
قیمت کنونی هر فروند اف-۳۵ در آخرین سفارش [[خط تولید]] (LRIP ۱۱):
خط ۲۷۹:
{{legend|#75edd4|شرکای امنیتی: اسرائیل و سنگاپور}}]]
[[ایالات متحده آمریکا]] مشتری و سرمایه‌گذار اصلی پروژه توسعه و ساخت اف-۳۵ است و بیشتر هزینه‌های توسعه این پروژه که بیش از ۴۰ میلیارد دلار است را پرداخت کرده‌است. با این حال پروژه اف-۳۵ یک پروژه [[بین‌المللی]] ست که [[شراکت|شرکای]] این پروژه شامل کشورهای بریتانیا، ایتالیا، هلند، ترکیه، کانادا، استرالیا، نروژ و دانمارک ۴٫۳۷۵ میلیارد دلار از هزینه‌های توسعه این پروژه را پرداخت می‌کنند.<ref>
[[بریتانیا]] به عنوان شریک سطح یک ۲٫۵ میلیارد دلار از هزینه توسعه پروژه را پرداخت می‌کند. در سطح دوم شرکای کشورهای [[ایتالیا]] و [[هلند]] قرار دارند که که به ترتیب ۱ میلیارد دلار و ۸۰۰ میلیون دلار پرداخت می‌کنند. در سطح سوم شرکا [[ترکیه]] با ۱۹۵ میلیون دلار، [[کانادا]] با ۱۶۰ میلیون دلار، [[استرالیا]] با ۱۴۴ میلیون دلار، [[نروژ]] با ۱۲۲ میلیون دلار و [[دانمارک]] با ۱۱۰ میلیون دلار هزینه برای توسعه پروژه قرار دارند. اسرائیل و سنگاپور نیز به عنوان شرکای امنیتی پروژه شناخته می‌شوند.<ref>http://www.gao.gov/new.items/d04554.pdf</ref>
خط ۲۸۶:
[[پرونده:First Australian F-35A at Luke AFB in December 2014.jpg|بندانگشتی|اولین فروند اف-۳۵ نیروی هوایی استرالیا]]
[[استرالیا]]:
* [[نیروی هوایی سلطنتی استرالیا]]: اف-۳۵ ای ۷۲ فروند سفارش داده شده - ۱۰۰ فروند طرح خرید<ref>
[[ایتالیا]]
* [[نیروی هوایی ایتالیا]]: اف-۳۵ ای/بی ۶ فروند سفارش داده شده - ۶۹ فروند طرح خرید
* [[نیروی دریایی ایتالیا]]: اف-۳۵ بی ۱۵ فروند طرح خرید<ref>
[[هلند]]
خط ۳۲۴:
== حوادث ==
در ۲۳ ژوئن ۲۰۱۴ یک فروند اف-۳۵ ای در پایگاه نیروی هوایی اگلین آمریکا، هنگام آماده شدن برای برخاست در ناحیه موتور دچار آتش‌سوزی شد. این آتش توسط آتش‌نشان‌ها با موفقیت مهار شد و خلبان به سلامت از هواپیما خارج شد. در پی این حادثه تمامی موارد تمرین در ۲۵ ژوئن متوقف و در پی آن پرواز تمامی جنگنده‌های اف-۳۵ در تاریخ ۳ ژوئیه متوقف شد.<ref>
در تاریخ ۲۸ سپتامبر ۲۰۱۸، یک فروند اف-۳۵ بی [[سپاه تفنگداران دریایی ایالات متحده آمریکا]] در نزدیکی [[پایگاه نیروی هوایی، دریایی بیوفورت]] [[کارولینای جنوبی]]، پس از اجکت موفقیت‌آمیز خلبان سقوط کرد. خلبان این جنگده نجات یافت اما خود هواپیما در این حادثه نابود شد. این نخستین سقوط در تاریخچه اف ۳۵ بود که به سرعت خبرساز شد.<ref name=":0"/><ref>{{Cite web|url=https://www.stripes.com/news/us/f-35b-lightning-ii-fighter-jet-crashes-pilot-ejects-in-south-carolina-1.549535|title=F-35B Lightning II fighter jet crashes, pilot ejects in South Carolina|website=Stars and Stripes}}</ref> در پی این سقوط [[وزارت دفاع]] آمریکا پرواز این جنگنده‌ها را متوقف کرد. سخنگوی پروژه اف-۳۵ گفت: آمریکا، اسرائیل و بریتانیا پرواز این هواپیماها را به حال تعلیق درآورده‌اند. تعلیق پرواز این هواپیما به خاطر بازرسی در سیستم سوخت‌رسانی صورت گرفته‌است.<ref name=":0">{{یادکرد خبر|کوشش=|تاریخ=۱۹ مهر ۱۳۹۷|عنوان=آمریکا جنگنده‌های اف ۳۵ را زمین‌گیر کرد|نشانی=http://www.bbc.com/persian/world-45827703|ناشر=بی‌بی‌سی فارسی|زبان=|doi=|تاریخ بازدید=|تاریخ بازبینی=}}</ref><ref>{{یادکرد وب|نویسنده=|کد زبان=|تاریخ=۱۸ مهر ۱۳۹۷|وبگاه=رادیو فردا|نشانی=https://www.radiofarda.com/a/new-reader-19-mehr/29536750.html|عنوان=تعلیق پرواز جنگنده‌های رادارگریز اف-۳۵{{!}}خبرخوان|بازبینی=}}</ref>پس از انجام بازرسی‌های فنی تا اواسط ماه اکتبر ۲۰۱۸ بیشتر جنگنده‌های اف ۳۵ پروازهای خود را دوباره از سر گرفتند.<ref name=":1"/>
در تاریخ ۹ آوریل ۲۰۱۹ یک جنگنده اف-۳۵ نیروی هوایی ژاپن در حالی که مشغول پرواز بر فراز اقیانوس آرام بود، ناپدید شد. این جنگنده در حالی که در ۱۳۵ کیلومتری میزاوا، شهری در شمال شرق ژاپن پرواز می‌کرد از صفحه رادار محو شد. بعد از این حادثه ژاپن ۱۲ جنگنده دیگر اف-۳۵ خود را زمین‌گیر کرد.<ref>{{یادکرد وب |عنوان=لاشه جنگنده اف-۳۵ ژاپن در اقیانوس آرام پیدا شد |نشانی=http://www.bbc.com/persian/world-47876983}}</ref>
خط ۳۴۱:
=== [[موشک‌های هوا به هوا]] ===
[[پرونده:ILA 2010 Samstag 125.JPG|بندانگشتی|موشک هوا به هوای میتور]]
* [[ایم-۱۲۰ آمرام]]: یک [[موشک]] فعال راداری برای درگیری فراتر از میدان دید است که اف-۳۵ توانایی حمل ۴ عدد از آن را در جایگاه داخلی و ۸ عدد در جایگاه‌های خارجی را دارد. اف-۳۵ از مدل سی (۱۰۰ کیلومتر برد) و مدل دی (۱۸۰ کیلومتر برد) استفاده خواهد کرد.<ref>{{Cite web|url=https://en.wikipedia.org/
* [[ایم-۹ سایدوایندر|ایم ۹ ایکس سایدوایندر]]: یک موشک تصویر بردار [[فروسرخ]] با مقاومت بالا در برابر اخلال گرهای [[فلیر]] است. اف-۳۵ دو موشک از این نوع را در جایگاه انتهایی خارج از بدنه حمل می‌کند.<ref>{{Cite web|url=https://en.wikipedia.org/
* میتور: یک موشک فعال راداری برای درگیر فراتر از میدان دید است. میتور بیش از ۳۰۰ کیلومتر برد دارد و قابلیت استفاده‌ای شبکه‌ای را نیز داراست. اف-۳۵، ۴ موشک میتور را در جایگاه داخلی حمل خواهد کرد.<ref>{{Cite web|url=https://en.wikipedia.org/
* ایم ۱۳۲ آسرام: یک موشک تصویر بردار [[فروسرخ]] با مقاومت بالا در برابر اخلال گرهای فلیر است. اسرام قابلیت قفل کردن بعد از شلیک از و توانایی درگیری فراتر از میدان دید را داراست. اف-۳۵ توانایی حمل آسرام در جایگاه داخلی را دارد.<ref>{{Cite web|url=https://en.wikipedia.org/
=== [[موشک‌های هوا به زمین]] ===
* موشک کروز [[ای‌جی‌ام-۱۵۸ جی‌ای‌اس‌اس‌ام|ای جی ام-۱۵۸ جزم]]: یک موشک کروز رادارگریز آمریکایی است که بسته به مدل ۳۷۰ تا ۱۰۰۰ کیلومتر برد دارد. اف-۳۵ توان حمل ۴ موشک از این نوع را در جایگاه‌های خارجی دارد.<ref>{{Cite web|url=https://en.wikipedia.org/
[[پرونده:JASSM mockup 0048.jpg|بندانگشتی|ماکت موشک کروز جزم]]
* موشک کروز [[سایه توفان|شدو استروم]]: یک موشک کروز رادارگریز اروپایی است که ۲۵۰ کیلومتر بردارد و اف-۳۵ توان حمل آن در جایگاه‌های خارجی داراست.<ref>{{Cite web|url=https://en.wikipedia.org/
* [[موشک کروز]] اسپیر: یک موشک مینی کروز با برد ۱۰۰ کیلومتر است که در حال [[توسعه]] برای به‌کارگیری بر روی اف-۳۵ است این موشک از خط ارتباطی و رادار داخلی در سامانه هدایتی بهره می‌برد اف-۳۵، ۸ موشک اسپیر را در جایگاه داخلی حمل خواهد کرد.
* [[موشک ضد زره]] بریمستون: یک موشک با هدایت چند گانه برای هدف قرار دادن اهداف زرهی ساخته شده‌است. این موشک بیش از ۲۰ کیلومتر برد دارد. اف-۳۵، ۸ موشک بریمستون را در جایگاه‌های داخلی حمل می‌کند.<ref>{{Cite web|url=https://en.wikipedia.org/
=== موشک‌های ضد کشتی ===
خط ۴۴۰:
· Northrop Grumman Electronic Systems AN/AAQ-37 Distributed Aperture System (DAS) missile warning system
· BAE Systems AN/ASQ-239 (Barracuda) electronic warfare system
· Harris Corporation Multifunction Advanced Data Link (MADL) communication system<ref
=== تفاوت‌های در مدل‌های اف-۳۵ ===
| |||