دایناسور: تفاوت میان نسخه‌ها
محتوای حذف‌شده محتوای افزوده‌شده
ابرابزار برچسب: متن دارای ویکی‌متن نامتناظر |
|||
خط ۱:
دایناسورها(Dinosaurs)گروهی از مهره داران خشکی زی بودند که حدود ۲۳۳ میلیون سال پیش به وجود آمدند و از حدود ۲۰۰ میلیون سال پیش به صورت موجودات برتر در زمین درآمدند تا این که در حدود ۶۶ میلیون سال پیش به دلیل سقوط شهاب سنگ بیشتر آن‌ها به غیر از یک تبار یعنی [[پرندگان]] منقرض شدند پس از این رویداد [[پستانداران]] در محیط خشکی جایگزین دایناسورها شدند.
[[پرونده:Biggest-Dinosaurs-ver20-en.svg|بندانگشتی|800px|ردیف بالا؛ از چپ به راست: [[سه‌شاخ‌چهره]] (سبز)، [[تیرانوسور]] (خاکستری)، [[استگوسور]] (آجری)، [[سوپرسور]] (نارنجی)، [[آپاتوسور]] (آبی)، [[آرژانتیناسور]] (سبز)، [[ساروپازیدین|ساروپوسیدون]] (سرخ)، [[شانتونگوسور]] (صورتی)، [[اسپینوسور]] (خاکی)، [[آنکیلوسور]] (فیروزه‌ای){{سرخط}} ردیف پایین؛ بزرگترین گیاهخواران: [[آرژانتیناسور]] (سبز)، [[پاتاگوتیتان]] (سرمه‌ای)، [[پورتاسور]] (بنفش) [[آلاموسور]] (قهوه‌ای)]]
== اسم ==
[[پرونده:DMSN dinosaurs.jpg|بندانگشتی|چپ|300px|اسکلت یک [[آلوسور]] در کنار یک [[استگوسور]]]]
طبقه‌بندی دایناسورها رسماً در سال [[۱۸۴۲ (میلادی)|۱۸۴۲]] توسط [[دیرینه‌شناسی|دیرینه‌شناس]] انگلیسی [[ریچارد اوون]]<ref group="پ">Richard Owen</ref> نامیده شده بود که برای اشاره کردن به «تبار جدا یا از زیرراسته خزندگان سوسماری» استفاده کرد. در نتیجه در [[بریتانیا]] و سراسر دنیا به رسمیت شناخته شد.<ref>Owen, R. (۱۸۴۲). «Report on British Fossil Reptiles." Part II. Report of the British Association for the Advancement of Science, Plymouth, England.</ref> این اصطلاح از کلمه یونانی δεινός (دنیوس به معنی وحشتناک، نیرومند یا شگفت‌انگیز) و کلمه یونانی σαύρα (سورا به معنی [[مارمولک]] یا حیوان خزنده) گرفته شده‌است.<ref>{{یادکرد|فصل=|کتاب=|ناشر= |شهر= |کوشش= |ویرایش= |سال=|شابک=|نویسنده= |نویسندگان سایر بخش‌ها=|ترجمه=|صفحه= |زبان=en | عنوان = Liddell-Scott-Jones Lexicon of Classical Greek | پیوند = http://www.perseus.tufts.edu/cgi-bin/lexindex?lookup=deino/s&lang=greek&doc=Perseus:text:1999.01.0169&formentry=0 |ژورنال= |نشریه= |تاریخ= |دوره= |شماره= |شاپا=}} Retrieved on {{formatnum:۲۰۰۸-۰۸-۰۵|R}}.</ref> با این وجود نام طبقه‌بندی اغلب به دندان، چنگال‌های و دیگر مشخصات ترسناک دایناسورها اشاره دارد. ریچارد اوون صرفاً قصد داشته به اندازه و عظمتشان اشاره کند.<ref name=FBS97>{{یادکرد|فصل= Preface|کتاب=The Complete Dinosaur|ناشر= {{formatnum:Indiana University Press|R}}|شهر= |کوشش= Farlow, J.O. , and Brett-Surman, M.K. (eds.) |ویرایش= |سال= {{formatnum:۱۹۹۷|R}} | شابک =
[[پرونده:Triceratops-vs-T-Rex001.jpg|بندانگشتی|چپ|300px|[[تیرانوسور]] در کنار یک [[سه‌شاخ‌چهره]] و فرزندش]]
با وجود این‌که دایناسورها ۱۶۰ میلیون سال بر زمین حکومت می‌کردند<ref>[http://www.enchantedlearning.com/subjects/dinosaurs/allabout/Myths.html Debunking Dinosaur Myths] enchantedlearning.com</ref><ref name="nhml">{{یادکرد وب | عنوان=When did dinosaurs live? | نشانی=http://www.nhm.ac.uk/nature-online/life/dinosaurs-other-extinct-creatures/dino-directory/about-dinosaurs/when-did-dinosaurs-live.html | ناشر=[[موزه تاریخ طبیعی لندن|Natural History Museum, London]] | تاریخ بازبینی=4 November 2014 | کد زبان=en}}</ref> و فراوانی و تنوع آن‌ها و تنوع وارثانشان (پرندگان) زیاد بوده‌است اما در زبان عامیانه انگلستان دایناسور بعضی اوقات برای شرح دادن کهنه یا ناموفق بودن یک چیزی یا شخصی، بکار گرفته می‌شود. این کاربرد در زمانی که دایناسورها به عنوان موجوداتی خون‌سرد و تنبل تلقی می‌شدند متداول شد.<ref>{{یادکرد|فصل=|کتاب=|ناشر= |شهر= |کوشش= |ویرایش= |سال=|شابک=|نویسنده= |نویسندگان سایر بخش‌ها=|ترجمه=|صفحه= |زبان=en | عنوان = dinosaur – Definition from the Merriam-Webster Online Dictionary | پیوند = http://www.merriam-webster.com/dictionary/dinosaur |ژورنال= |نشریه= |تاریخ= |دوره= |شماره= |شاپا=}} Retrieved on {{formatnum:۲۰۰۸-۰۸-۰۵|R}}.</ref>
== ویژگی‌ها ==
=== رژیم غذایی ===
اگرچه امروزه در میان مردم دایناسورهای گوشتخوار مشهورترند اما بیشتر دایناسورها گیاهخوار بودند در هر زنجیره غذایی باید موجودات زنده بیشتری در سطح‌های پایین‌تر زنجیره غذایی وجود داشته باشد و گرنه انتقال انرژی غذا کافی نخواهد بود. شمار زیادی از گیاهان (تولیدکنندگان یا آن‌ها که خودبخود تغذیه می‌کنند) غذای تعداد کمتری از گیاهخواران (مصرف‌کنندگان اولیه نامیده می‌شوند) را تأمین می‌کنند. این گیاهخواران به وسیله تعداد کمتری از گوشتخواران (مصرف‌کنندگان ثانویه نامیده می‌شوند) خورده می‌شوند. برای مثال صدها جریب گیاه لازم بوده تا گروه کوچکی از [[سه شاخ چهره|
==== تعادل ====
سطر ۱۵ ⟵ ۱۶:
=== گیاهخواران ===
[[پرونده:حیوانات تاکسی درمی شده - موزه تاریخ طبیعی شهر قم 05.jpg|جایگزین=تندیس
[[پرونده:Jura Park Solec Kujawski.JPG|بندانگشتی|چپ|300px|تندیس [[اسپینوسور]] گوشتخوار در ژوراسیک پارک لهستان]]
[[گیاهخواران]] معمولاً دندان‌های کند و بی نوکی دارند که برای کندن گیاهان (برگ‌ها، شاخه‌های کوچک و…) مناسب است. همچنین بعضی‌ها دندان‌های تخت و صافی دارند که برای خرد و آسیاب کردن فیبرهای گیاهی سخت مناسب است. بسیاری از گیاهخواران هم یک کیسه لب دارند که می‌توانند برای مدتی غذا را در آن ذخیره کنند. گیاهخواران معمولاً باید نسبت به گوشتخواران حجم خیلی بزرگ‌تری از مواد غذایی را بخورند تا همان مقدار کالری را به دست آورند (چون که برگ‌ها، شاخه‌های کوچک و ریشه‌ها کالری کمتری دارند. گیاهخواران معمولاً دستگاه‌های گوارش بزرگ‌تری هم نسبت به گوشتخواران دارند. در بعضی از دایناسورها [[سنگ]]ها (که گاسترولیت نامیده می‌شود) به خرد کردن فیبرها در احشا کمک می‌کرد. بعضی از انکیلوسوروس‌ها حتی محل‌های تخمیر (مثل اتاقک‌هایی) داشتند که فیبرهای گیاهی در آن‌ها تجزیه می‌شد. تنها راه دقیق برای فهمیدن این که کدام گیاهان را کدام دایناسوری می‌خورده، پیدا کردن بقایای معده فسیل شده یا مدفوع فسیل شده دایناسور است که در آن مواد گیاهی گوارده یافت می‌شود. اما باقی مانده‌های معده فسیل شده بی‌نهایت نادر پیدا می‌شود و به سختی می‌توان فهمید مدفوع پیدا شده هم مال کدام دایناسور است. با این محدودیت‌ها نوع غذای یک دایناسور را تنها می‌توان بر اساس نوع دندان‌هایی که دایناسور داشته (می‌توانسته مواد گیاهی سخت یا نرم را بخورد)، محلی که در آن زندگی می‌کرده (آب و هوا و محل سکونت و… آنچه بوده که معمولاً شناخته شده نیست) و این که کدام گیاهان در طول دوره زمانی ویژه‌ای در آن حوالی بودند، فهمید. احتمال دارد که در طول دوره [[میانه‌زیستی]] گیاهانی شامل [[سرخس]]ها، سرخس‌های نخلی، دم‌اسبی‌ها، سرخس‌های تخم ریز، درخت معبد و خزه‌ها بیشتر وجود داشته‌اند؛ بنابراین دایناسورها در دوره میان‌زیستی بیشتر از این [[گیاهان]] تغذیه می‌کردند. گیاهان گلدار هم در طول دوره [[کرتاسه]] تکامل پیدا کرده و به وجود آمده‌اند.<ref name="dinosaurs enchantedlearning"/>
=== گوشتخواران ===
دایناسورهای گوشتخوار که همگی جزو [[ددپایان]] هستند نیاز داشتند تا راهی برای به دست آوردن گوشت پیدا کنند. دایناسورهای گوشتخوار معمولاً پاهای قوی بلندی داشتند که با استفاده از آن‌ها می‌توانستند سریع بدوند تا شکارشان را به چنگ آورند. آن‌ها همچنین به فک‌های قوی بزرگ و دندان‌های تیز و چنگال‌های مرگبار نیاز داشتند تا بتوانند شکارشان را پاره‌پاره کنند و بکشند. دید خوب، حس بویایی تیز و یک مغز بزرگ برای این که استراتژی‌های شکار را طرح‌ریزی کنند هم خیلی برای شکار موفق مهم بوده در گذشته تصور می‌شد که شکار کردن به صورت گروهی مخصوص دایناسورهایی گوشتخوار با جثهٔ متوسطی چون [[سهمگین‌پنجه|داینونیکوس]] و [[تهی‌پیکر|کوئلوفیسس]] بوده‌است اما شواهد تازه حاکی از وجود زندگی و شکار کردن گروهی در دایناسورهای گوشتخوار غول پیکری چون [[جیگانوتوسور]] و [[آلبرتوسور]] است لاشخواری هم در میان دایناسورهای
=== همه‌چیزخواران ===▼
▲دایناسورهای گوشتخوار که همگی جزو [[ددپایان]] هستند نیاز داشتند تا راهی برای به دست آوردن گوشت پیدا کنند. دایناسورهای گوشتخوار معمولاً پاهای قوی بلندی داشتند که با استفاده از آن‌ها می‌توانستند سریع بدوند تا شکارشان را به چنگ آورند. آن‌ها همچنین به فک‌های قوی بزرگ و دندان‌های تیز و چنگال‌های مرگبار نیاز داشتند تا بتوانند شکارشان را پاره‌پاره کنند و بکشند. دید خوب، حس بویایی تیز و یک مغز بزرگ برای این که استراتژی‌های شکار را طرح‌ریزی کنند هم خیلی برای شکار موفق مهم بوده در گذشته تصور می‌شد که شکار کردن به صورت گروهی مخصوص دایناسورهایی گوشتخوار با جثهٔ متوسطی چون [[سهمگین‌پنجه|داینونیکوس]] و [[تهی‌پیکر|کوئلوفیسس]] بوده‌است اما شواهد تازه حاکی از وجود زندگی و شکار کردن گروهی در دایناسورهای گوشتخوار غول پیکری چون [[جیگانوتوسور]] و [[آلبرتوسور]] است لاشخواری هم در میان دایناسورهای گوشت خوار رواج داشته‌است بعضی از دایناسورها نیز ماهی‌خوار بودند خانواده [[تیغه پشتان|اسپنوساروید]] مشهورترین دایناسورهای ماهی خوار هستند همچنین تا کنون شواهدی از وجود همنوع خواری در میان دایناسورهای گوشتخوار خانواده‌های [[آبل خزندگان|آبلی سورید]] و [[بیدادگرخزندگان|تیرانوسارید]] پیدا شده‌است.
▲===همه‌چیزخواران===
تنها چند دایناسور شناخته شده همه چیزخوار بوده‌اند (یعنی هم گیاهان و هم جانوران را می‌خورده‌اند). بعضی مثال‌ها از همه چیزخوارها [[پرنده‌وشان|پرنده‌وَشان]] و [[خاگ‌دزد]] هستند که گیاهان، تخم‌ها، [[حشره|حشرات]] و… را می‌خوردند. همچنین بیشتر گیاهخواران، همه چیزخوار اتفاقی بودند. چون که موقعی که گیاهان را می‌خوردند تعداد خیلی زیادی از حشرات و جانوران کوچک را هم می‌بلعیدند.<ref name="dinosaurs enchantedlearning"/>
=== داشتن پرروی پوست ===
بیشتر دایناسورها بر روی پوست خود [[پر]]<nowiki/>هایی مانند کرک و پرز جوجه داشتند. در پی کشف یک فسیل ۱۵۰ میلیون ساله «کولیندادروموس زابایکالیکوس» در سیبری مشخص شد که داشتن پرروی بدن، میان دایناسورها بسیار معمول بوده‌است. در ابتدا پرها برای محافظت از بدن دایناسورها در برابر تغییر [[دما]] و نیز ارتباط آن‌ها با یکدیگر به کار می‌رفتند و بعدها برای پرواز سازگاری پیدا کردند.<ref>{{یادکرد وب|نویسنده=پالاب گوش|کد زبان=fa|تاریخ=۴ مرداد ۱۳۹۳|وبگاه=بی‌بی‌سی فارسی|نشانی=http://www.bbc.com/persian/science/2014/07/140726_mgh_fluffy_dinosaur|عنوان=بیشتر دایناسورها 'کرک و پر داشتند'}}</ref><ref>{{یادکرد وب|نویسنده=|کد زبان=fa|تاریخ=۱۸ آذر ۱۳۹۵|وبگاه=بی‌بی‌سی فارسی|نشانی=http://www.bbc.com/persian/science-38249851|عنوان=کشف دم دایناسور صد میلیون ساله در سنگ کهربا}}</ref>
سطر ۳۳ ⟵ ۳۶:
# سنگ‌های معده: سنگ‌های [[سنگدان]]ها (که به گوارش یاری می‌رساند) همراه با فسیل‌های بعضی از دایناسورها پیدا شده‌اند. این سنگ‌ها اطلاعاتی دربارهٔ تغذیه دایناسورها می‌دهند.
# قطر شکم: اندازه شکم نیز نشانه نوع تغذیه است. گیاهخواران بزرگ به مقدار زیادی کالری نیاز داشتند تا وزنشان را حفظ کنند. برای به دست آوردن انرژی بسیار زیاد از مواد گیاهی، باید مقدار خیلی زیادی از گیاهان را می‌گواردند. برای این کار باید دستگاه گوارشی بزرگی در بدنشان وجود می‌داشته.<ref name="dinosaurs enchantedlearning"/>
== چند نوع دایناسور ==
# [[تیرانوسور]]:از[[ددپایان]] یا دایناسورهای گوشتخوار بود.
# [[دوتیرکی|دیپلودوکس]]: از دایناسورهای غول پیکر گردن دراز بود.
# [[سه‌شاخ‌چهره|تریسراتوپس]]:ازجمله دایناسورهای شاخ‌دار بود.
# [[استگوسور|استگوساروس]]: جانوری با پشت برآمده و سقف شیروانی بود.
=== بزرگترین دایناسور ===
[[فسیل]] بزرگترین دایناسوری که تاکنون روی کره زمین زندگی کرده در می ۲۰۱۴ (اردیبهشت ۱۳۹۳) در آرژانتین پیدا شد. طول این دایناسور ۴۰ متر و ارتفاع او ۱۶ متر بوده‌است. این دایناسور عظیم‌الجثه که وزن او حدود ۸۷ تن (برابر مجموع وزن ۱۷ [[فیل]] آفریقایی) تخمین زده می‌شود، [[گیاهخوار]] بوده و احتمالاً در آخرین دوره حیات دایناسورها بر روی کره زمین می‌زیسته‌است. فقط [[استخوان]] [[ساق پا]]ی او به اندازه [[قد انسان|قد یک انسان]] است. این فسیل متعلق به یکی از گونه‌های [[تیتانوسور|تایتاناسورهاست]] که در دوره [[کرتاسه]] زندگی می‌کرده‌است، این دوره حدود ۶۵ میلیون سال پیش بوده‌است و ۷۰ میلیون سال به طول انجامیده‌است. استخوان‌های این دایناسور در [[کویر]]ی که در فاصله ۲۵۰ کیلومتری در غرب شهر [[ترلئو]] در شرق کشور [[آرژانتین]] قرار دارد پیدا شد. هنوز نامی برای این گونه جدید دایناسور برگزیده نشده‌است. بر اساس سن لایه‌های زمین و صخره‌هایی که فسیل‌ها در میان آن‌ها قرار گرفته بودند تخمین زده می‌شود دایناسورهای غول‌پیکر گیاهخوار حدود ۹۵ تا ۱۰۰ میلیون سال پیش در جنگل‌های [[پاتاگونیا]] می‌زیسته‌اند. اما جدیداً دانشمندان فسیل دایناسوری را به نام [[آمفیکوئلیاس]] پیدا کرده‌اند که نزدیک ۶۰ متر طول، ۲۰ متر ارتفاع و ۱۰۰ تا ۱۴۰ تن وزن داشته‌است.<ref>[http://www.bbc.co.uk/persian/science/2014/05/140516_u07_biggest_dinosaur_argentina_discovery.shtml 'بزرگترین' دایناسور جهان پیدا شد] بی‌بی‌سی فارسی</ref><ref>[http://www.dw.de/بزرگترین-دایناسور-جهان-در-آرژانتین-پیدا-شد/a-17643004 بزرگترین دایناسور جهان در آرژانتین پیدا شد] دویچه‌وله فارسی</ref> بزرگترین فسیلی که پیش از این یافت شده بود نام [[آرژانتیناسور]] به خود گرفته بود که ۲۰ تا ۳۰ تن سبک‌تر از این فسیل جدید بود.
سطر ۶۹ ⟵ ۷۴:
== تاریخچه مطالعه دایناسورها ==
[[پرونده:LA-Triceratops mount-2.jpg|بندانگشتی|چپ|300px|اسکلت یک [[سه‌شاخ‌چهره]]]]
سابقه شناخت دایناسورها به قرن‌ها پیش بازمی‌گردد. بدون این که لزوماً به این نام شناخته شوند یا حتی درک درستی از آن‌ها بشود.
سطر ۹۸ ⟵ ۱۰۴:
[[پرونده:Evolution of dinosaurs by Zureks.svg|بندانگشتی|150px|طبقه‌بندی دایناسورها]]
[[پرونده:Brachiosaurus-brancai jconway.jpg|بندانگشتی|150px|''[[براکیوسوروس]]''<ref group="پ">Brachiosaurus</ref> یک مثال از دایناسورهای [[سوسمارپایان|سوسمارپا]]<ref group="پ">sauropod</ref>]]
* دایناسورها
* [[خزنده‌کفلان]] <small>([[ددپا]] و [[ساروپودس]]<ref group="پ">sauropods</ref>)</small>
| |||