حمید پارسانیا: تفاوت میان نسخه‌ها
محتوای حذف‌شده محتوای افزوده‌شده
جز اصلاح سال برچسب: ویرایش مبدأ ۲۰۱۷ |
جز انتقال بخش آثار به آخر مقاله برچسب: ویرایش مبدأ ۲۰۱۷ |
||
خط ۲۵:
* رئیس شورای حوزوی [[شورای عالی انقلاب فرهنگی]] است.<ref>{{یادکرد وب|نویسنده=|کد زبان=fa|تاریخ=15 مهر 1398|وبگاه=|نشانی=https://sccr.ir/pro/2121/انتخاب-رئیس-و-اعضای-شورای-تخصصی-حوزوی|عنوان=انتخاب رئیس و اعضای شورای تخصصی حوزوی}}</ref>
*رئیس پژوهشگاه علوم وحياني معارج.<ref>{{یادکرد وب|عنوان=رياست پژوهشگاه: حجه الاسلام والمسلمین دکتر حمید پارسانیا|نشانی=http://www.maarej.esra.ir/web/maarej/home/-/asset_publisher/0BwH7whOXZaW/content/%D8%B1%D9%8A%D8%A7%D8%B3%D8%AA-%D9%BE%DA%98%D9%88%D9%87%D8%B4%DA%AF%D8%A7%D9%87-%D8%AD%D8%AC%D9%87-%D8%A7%D9%84%D8%A7%D8%B3%D9%84%D8%A7%D9%85-%D9%88%D8%A7%D9%84%D9%85%D8%B3%D9%84%D9%85%DB%8C%D9%86-%D8%AF%DA%A9%D8%AA%D8%B1-%D8%AD%D9%85%DB%8C%D8%AF-%D9%BE%D8%A7%D8%B1%D8%B3%D8%A7%D9%86%DB%8C%D8%A7/maximized?p_p_auth=h8Bv3j6x|وبگاه=www.maarej.esra.ir|بازبینی=2019-10-07|کد زبان=fa-IR}}</ref>
== جایگاه و سیر علمی ==▼
پارسانیا، به‌واسطه شاگردی طولانی نزد آیت الله جوادی آملی، یکی از افراد مطرح در زمنیه [[حکمت متعالیه|حکمت صدرایی]] در زمان معاصر است. بسیاری از آثار عمده آیت‌الله جوادی، ازجمله رحیق مختوم (شرح [[اسفار اربعه (کتاب)|حکمت متعالیه]] در 20 جلد)؛ عین نضاخ (در 3 جلد)، شریعت در آینه معرفت، شناخت‌شناسی در قرآن توسط وی تنظیم و تدوین یافته است. در نتیجه نظام فکری او مبتنی بر اصول حکمت متعالیه صدرایی شکل گرفته است. از نظر او وحی قرآنی، عقل برهانی و شهود معصومانه عرفانی در طول هم هستند نه در عرض هم و تمسک به یکی ما را از تمسک به دیگری بینیاز نمی‌کند. از این رو در نظام فکری او، ضمن بهره بردن از عقل، نقل، و شهود، قرآن کریم قرارگاه تمامی علوم است. در نظام فکری او روش‌های مختلف فکری بر اساس روش عقل و نقل و شهود پذیرفته شده است.<ref>{{یادکرد کتاب|عنوان=روش شناسی انتقادی حکمت صدرایی|نویسنده=حمید پارسانیا|انتشارات=کتاب فردا|شهر=قم|سال=۱۳۹۰}}</ref>▼
او جریان‌های فکری جهان اسلام را به دودسته کلی سنتی و مدرن تقسیم می‌کند و سپس جریان سنتی را به دودسته منفعل و فعال و جریان مدرن را به دودسته آشکار و پنهان تقسیم می‌نماید. از نظر او ذخیره معرفتی عالم اسلامی بسیار پر اهمیت است. بر این اساس، پارسانیا خود را حامی جریان سنتی فعال می‌داند که با تأکید بر آموزه‌های دینی به دنبال فهم، نقد و بهره‌گیری از نقاط قوت غرب و مدرنیته بوده و ظرفیت‌های میراث را در این زمینه فعال می‌کنند.<ref>{{یادکرد کتاب|عنوان=انواع و ادوار روشنفکری|نویسنده=حمید پارسانیا|شهر=قم|سال=1391|انتشارات=کتاب فردا}}</ref>▼
پارسانیا در چالش با رویکردهای معرفتی مدرن؛ دغدغه بازسازی و احیای میراث معرفتی دنیای اسلام را همواره در کار خود تعقیب می‌کند. بازخوانی علم مدرن از طریق بازسازی علم دینی، روح حاکم بر بسیاری از اندیشه‌های انتقادی اوست. او می‌کوشد با پشتوانه و مبنای فلسفی و عرفان اسلامی، دانش‌ها و مبانی نظری–دینی را به علوم جدید چون جامعه‌شناسی، فلسفه سیاسی، فلسفه علم، تاریخ معاصر، کلام جدید، و فلسفه دین باز کند. کار او برخوردار از مبنایی فلسفی و رویکرد بین‌رشته‌ای جدیدی است. او تلاش کرده است با گذار از اختلافات موجود میان رویکردهای مختلف، مناسبات جدیدی بر مبنای وحدت درونی میان آنها تنظیم کند. از این رو او در آثار متعدد خود، مباحث مختلف را باهم میآمیزد و عصاره آنها را در قالب یک دستگاه معرفتی منسجم ارائه می‌دهد.<ref>{{یادکرد وب|عنوان=درآمدی بر پروژه فکری استاد حمید پارسانیا – http://www.parsania.ir|نشانی=http://www.parsania.ir/1396/08/01/درآمدی-بر-پروژه-فکری-استاد-حمید-پارسان/|بازبینی=2019-10-07|کد زبان=fa-IR|نویسنده=|تاریخ=|وبگاه=}}</ref>▼
او در زمینه بازخوانی میراث تفکر اسلامی، حکمت اسلامی با رویکرد حکمت صدرایی را مبنای کار خود قرار داده است. تدریس روزانه متن اسفار اربعه در [[مدرسه فیضیه|فیضیه]] و تدوین تقریرات درس اسفار آیت‌الله جوادی آملی که تاکنون بیست جلد آن با عنوان رحیق مختوم منتشر شده، ازجمله تمرکزهای اوست. نگاه درجه دو و تاریخی به کلیت میراث حکمی اسلامی نظیر آنچه در آغاز کتاب مبانی و تطورات برهان صدیقین (1391) انجام شده بخش دیگری از مطالعات او را تشکیل می‌دهد. او تلاش می‌کند با استفاده از این میراث حکمی عقلانیت مدرن را بازخوانی کند. کتاب روش‌شناسی انتقادی حکمت صدرایی (1390) بسط حکمت صدرایی به عرصه‌ی روش‌شناسی و معرفت‌شناسی است و نمونه دیگر کتاب نماد و اسطوره (1373) است که متضمن اشارات و اکتشاف‌های قابل توجهی از ظرفیت‌های حکمت اسلامی در نشانه‌شناسی و شکل‌دهی به یک نظریه در باب معناست.<ref name=":1">{{یادکرد ژورنال|نویسنده=مجتبی نامخواه|عنوان=کوشش در کشاکش سنت و تجدد|مجله=خردنامه همشهری|تاریخ=فروردین 1396}}</ref>▼
پارسانیا می‌کوشد حکمت صدرایی را در سطوح گوناگون، ازنظریه فرهنگی و نظریه اجتماعی تا فلسفه فیزیک و نیز در سطح سیاست‌گذاری فعال کند. او بررسی‌ها پیرامون تفکر اجتماعی مسلمین را از یک کار صرفاً تاریخی خارج کرده و به ساحت معرفت‌شناسی می‌برد و به بازخوانی میراث حکمت اسلامی به مثابه یک علم اجتماعی می‌پردازد. بدیع‌ترین کوشش پارسانیا در خوانش سنت در توجهی است که به میراث مسلمین درزمینهٔ «علم اجتماعی» دارد. پارسانیا نظریه‌ی مبسوطی در خوانش میراث علم‌الاجتماع مسلمین سامان داده است. او بر این باور است که امکان ندارد جامعه‌ی اسلامی به تفسیر خود و کنش‌هایش و به حل مسئله‌هایش نیاندیشیده باشد یا اندیشه‌ورزی‌هایش ماقبل علمی باشد. به‌ویژه آنکه در ادواری در اوج تمدن و علم بوده است. پارسانیا می‌گوید فارغ از معنای اخیر درباره‌ی علم که سابقه‌ای در حدود دو سده دارد، عالم اسلامی در دامن خود معرفت‌هایی پرورده و ذخایری از علم فراهم آورده که هنگام اندیشیدن به مسائل اجتماعی خود از آن بهره می‌گیرد. این رویکردها به‌طور خلاصه عبارت‌اند از وحیانی، نقلی، حدیثی، تفسیری، فقهی، فلسفی، کلامی، عرفانی، تاریخ‌نگاری، تک‌نگاری و رویکرد خطابی. پارسانیا علاوه بر تعمق در متون عرفانی به فرامتن و حیات اجتماعی اندیشه عرفانی نیز توجه دارد و می‌کوشد دلالت‌های اجتماعی عرفان اسلامی را بیش‌ازپیش آشکار کند. کتاب عرفان و سیاست (1386) نمونه‌ای از این کوشش‌های اوست. او در فصل آخر و در ضمن و ذیل روش‌شناسی اندیشه عرفان و نیز «انقلاب عرفانی»، دیدگاه منسجم و بدیعی را در باب تحلیل نسبت عرفان و سیاست (جامعه) می‌گشاید.<ref name=":1" />▼
اولین و مهم‌ترین میدان پرسشگری پارسانیا در مواجهه با مدرنیته، معرفت‌شناسی و فلسفه علم است. پرسش‌هایی که از نسبت فلسفه و علم آغاز می‌شود و به‌نقد فلسفی نظریه‌های علوم اجتماعی می‌رسد. کتاب‌های علم و فلسفه (1383) و سنت، ایدئولوژی، علم (1385) را می‌توان نمونه‌ای از کوشش برای درانداختن پرسش اول پیرامون نسبت علم و فلسفه دانست. جهان‌های اجتماعی (1391) اما از مرز فلسفه علوم اجتماعی آغاز می‌کند و به طرح نظریه یا ایده‌هایی در فضای نظریه اجتماعی می‌رسد. بخش دیگری از نقدهای پارسانیا به مدرنیته حول انسان‌شناسی شکل می‌گیرد. پارسانیا می‌کوشد با فعال کردن ظرفیت‌های حکمی و به‌خصوص عرفانی، هبوط انسان مدرن را نشان بدهد. کتاب هستی و هبوط (1383) در این راستا نوشته شده است. پرسش پروژه فکری پارسانیا از مدرنیته اما در سطح فلسفه علم، نظریه اجتماعی و انسان‌شناسی باقی نمی‌ماند. بازخوانی انتقادی عینیت و تجربه تاریخی ما در ایران و در عالم اسلامی محور دیگری در پرسشگری انتقادی پارسانیا از تجدد است. پارسانیا می‌کوشد نشان دهد مدعای اندیشه‌های مدرن برای اصلاح وضعیت ایران هیچ‌گاه صادقانه نبوده و اصلاحات حقیقی از ظرفیت‌های درونی برمی‌خیزد. کتاب هفت موج اصلاحات (1386) پروژه‌ی فکری پارسانیا را از تمرکز بر بازخوانی میراث و نقد تجدد، به مرزهای کنشگری اجتماعی نزدیک می‌کند. این کتاب با نگرشی جریان شناسانه یک بازشناسی انتقادی از جریان‌های فکری معاصر ایران اسلامی به دست می‌دهد. این طرح در کتاب انواع و ادوار روشنفکری (1391) به بلوغ می‌رسد. پارسانیا در این کتاب در طرحی جامع، ابتکاری، دقیق و فشرده کلیت جریان‌های فکری مترجم تجدد را صورت‌بندی و دوره بندی می‌کند.▼
[[انقلاب ۱۳۵۷ ایران|انقلاب اسلامی]] برای پارسانیا اهمیت ویژه‌ای دارد. در سطح نظری پارسانیا کتاب حدیث پیمانه، پژوهشی در انقلاب اسلامی (1376 چ دوم) را منتشر کرده است. کتابی که به ارائه یک تحلیل یکپارچه، بدیع و بهدلیل در باب انقلاب اسلامی می‌پردازد. تحلیلی که چارچوب مفهومی خود را از ظرفیت‌های میراث علم‌الاجتماع مسلمین -از فارابی تا ابن‌خلدون- اخذ کرده و شناختی جامع از جریان‌های قبل و بعد از انقلاب به دست می‌دهد. در سطح عملی نیز پارسانیا کوشیده است نتایج پروژه فکری خود را علاوه برنگارش و انتشار در قالب کتاب و مجله، در سطح سازمان علم هم دنبال کند. تلاش برای تأسیس رشته‌ها، مراکز رسمی و حلقه‌های غیررسمی آموزشی و انجمن‌های علمی در حوزه و دانشگاه بخش از این نهادسازی‌هاست. رشته‌هایی که کوشش‌های عملی و پروژه فکری پارسانیا امکان طراحی آن را فراهم آورده عبارت‌اند از «دانش اجتماعی مسلمین»، «فلسفه علوم اجتماعی»، «فلسفه فیزیک» و «سیاست‌گذاری فرهنگی» که به ترتیب محصول تداوم آموزشی بازخوانی میراث، نقد تجدد و عطف به انقلاب اسلامی در پروژه فکری اوست.<ref name=":1" />▼
== آثار ==
سطر ۴۴ ⟵ ۵۹:
* دین و زندگی (۳) سال دوازدهم دبیرستان، کتاب درسی
* جهان‌های اجتماعی: کتاب فردا
▲== جایگاه و سیر علمی ==
▲پارسانیا، به‌واسطه شاگردی طولانی نزد آیت الله جوادی آملی، یکی از افراد مطرح در زمنیه [[حکمت متعالیه|حکمت صدرایی]] در زمان معاصر است. بسیاری از آثار عمده آیت‌الله جوادی، ازجمله رحیق مختوم (شرح [[اسفار اربعه (کتاب)|حکمت متعالیه]] در 20 جلد)؛ عین نضاخ (در 3 جلد)، شریعت در آینه معرفت، شناخت‌شناسی در قرآن توسط وی تنظیم و تدوین یافته است. در نتیجه نظام فکری او مبتنی بر اصول حکمت متعالیه صدرایی شکل گرفته است. از نظر او وحی قرآنی، عقل برهانی و شهود معصومانه عرفانی در طول هم هستند نه در عرض هم و تمسک به یکی ما را از تمسک به دیگری بینیاز نمی‌کند. از این رو در نظام فکری او، ضمن بهره بردن از عقل، نقل، و شهود، قرآن کریم قرارگاه تمامی علوم است. در نظام فکری او روش‌های مختلف فکری بر اساس روش عقل و نقل و شهود پذیرفته شده است.<ref>{{یادکرد کتاب|عنوان=روش شناسی انتقادی حکمت صدرایی|نویسنده=حمید پارسانیا|انتشارات=کتاب فردا|شهر=قم|سال=۱۳۹۰}}</ref>
▲او جریان‌های فکری جهان اسلام را به دودسته کلی سنتی و مدرن تقسیم می‌کند و سپس جریان سنتی را به دودسته منفعل و فعال و جریان مدرن را به دودسته آشکار و پنهان تقسیم می‌نماید. از نظر او ذخیره معرفتی عالم اسلامی بسیار پر اهمیت است. بر این اساس، پارسانیا خود را حامی جریان سنتی فعال می‌داند که با تأکید بر آموزه‌های دینی به دنبال فهم، نقد و بهره‌گیری از نقاط قوت غرب و مدرنیته بوده و ظرفیت‌های میراث را در این زمینه فعال می‌کنند.<ref>{{یادکرد کتاب|عنوان=انواع و ادوار روشنفکری|نویسنده=حمید پارسانیا|شهر=قم|سال=1391|انتشارات=کتاب فردا}}</ref>
▲پارسانیا در چالش با رویکردهای معرفتی مدرن؛ دغدغه بازسازی و احیای میراث معرفتی دنیای اسلام را همواره در کار خود تعقیب می‌کند. بازخوانی علم مدرن از طریق بازسازی علم دینی، روح حاکم بر بسیاری از اندیشه‌های انتقادی اوست. او می‌کوشد با پشتوانه و مبنای فلسفی و عرفان اسلامی، دانش‌ها و مبانی نظری–دینی را به علوم جدید چون جامعه‌شناسی، فلسفه سیاسی، فلسفه علم، تاریخ معاصر، کلام جدید، و فلسفه دین باز کند. کار او برخوردار از مبنایی فلسفی و رویکرد بین‌رشته‌ای جدیدی است. او تلاش کرده است با گذار از اختلافات موجود میان رویکردهای مختلف، مناسبات جدیدی بر مبنای وحدت درونی میان آنها تنظیم کند. از این رو او در آثار متعدد خود، مباحث مختلف را باهم میآمیزد و عصاره آنها را در قالب یک دستگاه معرفتی منسجم ارائه می‌دهد.<ref>{{یادکرد وب|عنوان=درآمدی بر پروژه فکری استاد حمید پارسانیا – http://www.parsania.ir|نشانی=http://www.parsania.ir/1396/08/01/درآمدی-بر-پروژه-فکری-استاد-حمید-پارسان/|بازبینی=2019-10-07|کد زبان=fa-IR|نویسنده=|تاریخ=|وبگاه=}}</ref>
▲او در زمینه بازخوانی میراث تفکر اسلامی، حکمت اسلامی با رویکرد حکمت صدرایی را مبنای کار خود قرار داده است. تدریس روزانه متن اسفار اربعه در [[مدرسه فیضیه|فیضیه]] و تدوین تقریرات درس اسفار آیت‌الله جوادی آملی که تاکنون بیست جلد آن با عنوان رحیق مختوم منتشر شده، ازجمله تمرکزهای اوست. نگاه درجه دو و تاریخی به کلیت میراث حکمی اسلامی نظیر آنچه در آغاز کتاب مبانی و تطورات برهان صدیقین (1391) انجام شده بخش دیگری از مطالعات او را تشکیل می‌دهد. او تلاش می‌کند با استفاده از این میراث حکمی عقلانیت مدرن را بازخوانی کند. کتاب روش‌شناسی انتقادی حکمت صدرایی (1390) بسط حکمت صدرایی به عرصه‌ی روش‌شناسی و معرفت‌شناسی است و نمونه دیگر کتاب نماد و اسطوره (1373) است که متضمن اشارات و اکتشاف‌های قابل توجهی از ظرفیت‌های حکمت اسلامی در نشانه‌شناسی و شکل‌دهی به یک نظریه در باب معناست.<ref name=":1">{{یادکرد ژورنال|نویسنده=مجتبی نامخواه|عنوان=کوشش در کشاکش سنت و تجدد|مجله=خردنامه همشهری|تاریخ=فروردین 1396}}</ref>
▲پارسانیا می‌کوشد حکمت صدرایی را در سطوح گوناگون، ازنظریه فرهنگی و نظریه اجتماعی تا فلسفه فیزیک و نیز در سطح سیاست‌گذاری فعال کند. او بررسی‌ها پیرامون تفکر اجتماعی مسلمین را از یک کار صرفاً تاریخی خارج کرده و به ساحت معرفت‌شناسی می‌برد و به بازخوانی میراث حکمت اسلامی به مثابه یک علم اجتماعی می‌پردازد. بدیع‌ترین کوشش پارسانیا در خوانش سنت در توجهی است که به میراث مسلمین درزمینهٔ «علم اجتماعی» دارد. پارسانیا نظریه‌ی مبسوطی در خوانش میراث علم‌الاجتماع مسلمین سامان داده است. او بر این باور است که امکان ندارد جامعه‌ی اسلامی به تفسیر خود و کنش‌هایش و به حل مسئله‌هایش نیاندیشیده باشد یا اندیشه‌ورزی‌هایش ماقبل علمی باشد. به‌ویژه آنکه در ادواری در اوج تمدن و علم بوده است. پارسانیا می‌گوید فارغ از معنای اخیر درباره‌ی علم که سابقه‌ای در حدود دو سده دارد، عالم اسلامی در دامن خود معرفت‌هایی پرورده و ذخایری از علم فراهم آورده که هنگام اندیشیدن به مسائل اجتماعی خود از آن بهره می‌گیرد. این رویکردها به‌طور خلاصه عبارت‌اند از وحیانی، نقلی، حدیثی، تفسیری، فقهی، فلسفی، کلامی، عرفانی، تاریخ‌نگاری، تک‌نگاری و رویکرد خطابی. پارسانیا علاوه بر تعمق در متون عرفانی به فرامتن و حیات اجتماعی اندیشه عرفانی نیز توجه دارد و می‌کوشد دلالت‌های اجتماعی عرفان اسلامی را بیش‌ازپیش آشکار کند. کتاب عرفان و سیاست (1386) نمونه‌ای از این کوشش‌های اوست. او در فصل آخر و در ضمن و ذیل روش‌شناسی اندیشه عرفان و نیز «انقلاب عرفانی»، دیدگاه منسجم و بدیعی را در باب تحلیل نسبت عرفان و سیاست (جامعه) می‌گشاید.<ref name=":1" />
▲اولین و مهم‌ترین میدان پرسشگری پارسانیا در مواجهه با مدرنیته، معرفت‌شناسی و فلسفه علم است. پرسش‌هایی که از نسبت فلسفه و علم آغاز می‌شود و به‌نقد فلسفی نظریه‌های علوم اجتماعی می‌رسد. کتاب‌های علم و فلسفه (1383) و سنت، ایدئولوژی، علم (1385) را می‌توان نمونه‌ای از کوشش برای درانداختن پرسش اول پیرامون نسبت علم و فلسفه دانست. جهان‌های اجتماعی (1391) اما از مرز فلسفه علوم اجتماعی آغاز می‌کند و به طرح نظریه یا ایده‌هایی در فضای نظریه اجتماعی می‌رسد. بخش دیگری از نقدهای پارسانیا به مدرنیته حول انسان‌شناسی شکل می‌گیرد. پارسانیا می‌کوشد با فعال کردن ظرفیت‌های حکمی و به‌خصوص عرفانی، هبوط انسان مدرن را نشان بدهد. کتاب هستی و هبوط (1383) در این راستا نوشته شده است. پرسش پروژه فکری پارسانیا از مدرنیته اما در سطح فلسفه علم، نظریه اجتماعی و انسان‌شناسی باقی نمی‌ماند. بازخوانی انتقادی عینیت و تجربه تاریخی ما در ایران و در عالم اسلامی محور دیگری در پرسشگری انتقادی پارسانیا از تجدد است. پارسانیا می‌کوشد نشان دهد مدعای اندیشه‌های مدرن برای اصلاح وضعیت ایران هیچ‌گاه صادقانه نبوده و اصلاحات حقیقی از ظرفیت‌های درونی برمی‌خیزد. کتاب هفت موج اصلاحات (1386) پروژه‌ی فکری پارسانیا را از تمرکز بر بازخوانی میراث و نقد تجدد، به مرزهای کنشگری اجتماعی نزدیک می‌کند. این کتاب با نگرشی جریان شناسانه یک بازشناسی انتقادی از جریان‌های فکری معاصر ایران اسلامی به دست می‌دهد. این طرح در کتاب انواع و ادوار روشنفکری (1391) به بلوغ می‌رسد. پارسانیا در این کتاب در طرحی جامع، ابتکاری، دقیق و فشرده کلیت جریان‌های فکری مترجم تجدد را صورت‌بندی و دوره بندی می‌کند.
▲[[انقلاب ۱۳۵۷ ایران|انقلاب اسلامی]] برای پارسانیا اهمیت ویژه‌ای دارد. در سطح نظری پارسانیا کتاب حدیث پیمانه، پژوهشی در انقلاب اسلامی (1376 چ دوم) را منتشر کرده است. کتابی که به ارائه یک تحلیل یکپارچه، بدیع و بهدلیل در باب انقلاب اسلامی می‌پردازد. تحلیلی که چارچوب مفهومی خود را از ظرفیت‌های میراث علم‌الاجتماع مسلمین -از فارابی تا ابن‌خلدون- اخذ کرده و شناختی جامع از جریان‌های قبل و بعد از انقلاب به دست می‌دهد. در سطح عملی نیز پارسانیا کوشیده است نتایج پروژه فکری خود را علاوه برنگارش و انتشار در قالب کتاب و مجله، در سطح سازمان علم هم دنبال کند. تلاش برای تأسیس رشته‌ها، مراکز رسمی و حلقه‌های غیررسمی آموزشی و انجمن‌های علمی در حوزه و دانشگاه بخش از این نهادسازی‌هاست. رشته‌هایی که کوشش‌های عملی و پروژه فکری پارسانیا امکان طراحی آن را فراهم آورده عبارت‌اند از «دانش اجتماعی مسلمین»، «فلسفه علوم اجتماعی»، «فلسفه فیزیک» و «سیاست‌گذاری فرهنگی» که به ترتیب محصول تداوم آموزشی بازخوانی میراث، نقد تجدد و عطف به انقلاب اسلامی در پروژه فکری اوست.<ref name=":1" />
== منابع ==
| |||