[[پرونده:Ahmadshah stamp-10 shahis.JPG|بندانگشتی|یک تمبر ایرانی متعلق به دوران احمد شاه که عنوان ''پست ممالک محروسه ایران'' در بالای آن درج شده‌است]]
'''ممالک محروسه ایران''' اصطلاحی سیاسی و اداری است که در عهد [[صفویه]] و [[قاجاریه]] و تا اواخر دوران قاجار در مکاتبات اداری [[ایران]] رایج بوده‌است.<ref name="ensani">[http://www.ensani.ir/storage/Files/20120506081611-7012-11.pdf پژوهشی در باب اصطلاح ممالک محروسه ایران]. ایران‌شناخت (بازنشر در وبگاه علوم انسانی). ص ۶۵</ref>کاربرد این اصطلاح چند سال بعد از استقرار مشروطیت ادامه داشت ولی حدود سال ۱۳۳۰ ه.ق با گسترش [[ناسیونالیسم]] این اصطلاحات و اصطلاحات موازی که بطریقی مفهوم عدم تمرکز و خودمختاری را القا میکردند بطور کلی از قاموس فرهنگ سیاسی ایران حذف شدند.<ref name="ensani" /> کاربرد این اصطلاح از هنگام صدور فرمان مشروطه و بنای دولت مدرن در ایران، بسیار محدود شد. چنانکه هشت سال پس از فرمان مشروطه، در یکی از مهمترین اسناد تاریخی آن زمان که بیانیه رسمی بیطرفی ایران در جنگ جهانی اول در نهم آبان ۱۲٩۳ (یکم نوامبر ١٩١۴) از سوی دولت مستوفی الممالک است، نام و نشانی از «ممالک محروسه» نیست و در بیش از ۳۴۰ سند رسمی و گزارش‌های اینک منتشر شده وزارت داخله (کشور) ایران در دوران جنگ جهانی اول و پیش از روی کارآمد پادشاهی پهلوی یگانه نام رسمی ایران دولت ایران است.<ref>{{یادکرد وب|نویسنده=محمد امینی|کد زبان=|تاریخ=|وبگاه=|نشانی=http://asre-nou.net/php/view.php?objnr=2990|عنوان=سفر از ممالک محروسه به فدرالیسم قومی-محمد امینی ، پژوهشگر تاریخ}}</ref>
== واژه‌شناسی ==
این اصطلاح از ترکیب دو اصطلاح «ممالک محروسه» و «ممالک ایران» که بعد از دوره [[ایلخانان مغول]] در ایران رواج داشته‌اند تشکیل شده‌است.
;ممالک: به سه معنای [[کشور]]، [[استان|ایالت و استان]]، و [[شهرستان|ولایت و شهرستان]] استفاده شده‌است.<ref name="ensani"/> استفاده از این واژه به معنای شهرستان و بخشی از ایالت، از دوره صفویه به بعد متوقف شده‌است. <ref name="ensani" /> از دوران صفوی به بعد این واژه حتی برای واحدهای خردی مانند روستا نیز به کار برده شده‌است، همچون کاربرد روزبه خنجی در مهمان نامه بخارا در قرن 10.<ref>{{یادکرد کتاب|عنوان=مهمان نامه بخارا|نام خانوادگی=فضل الله بن روزبهان خنجی|نام=|ناشر=|سال=۱۳٥٥|شابک=|مکان=تهران|صفحات=صص ٩-۲٩٧.}}</ref> همچنین زبدة التواریخ از ممالک اذربایجان نام برده‌است؛ چنانکه می‌گوید: «درممالک آذربایجان هر که را وجودی بود از قضات و اکابر و کدخدایان و اهل بازار حکم کرد که خانه‌ها را به ربع رشیدی آورند».<ref>{{یادکرد کتاب|عنوان=زبدة التواریخ، جلد دوم|نام خانوادگی=حافظ ابرو|نام=|ناشر=|سال=۱۳۸٠|شابک=|مکان=تهران|صفحات=ص 239}}</ref>
;محروسه: از ریشه «حرس» و به معنای حراست شده و مفهوم آن متضمن اقتدار حکومت در حفظ و حراست از یک حوزه جغرافیایی از ناامنی، آشوب و تجاوز و تهاجم می‌باشد. با توجه به جمله «حرسه الله تعالی» که در انتهای نام شهرها یا کشور می‌آمده و مقایسه آن با صفت محروسه که بعد از کلمات مملکت یا ممالک می‌آید می‌توان نتیجه گرفت که این کلمه از مضمونی قدسی و ماورایی نیز برخوردار بوده‌است. این کاربرد، از اوایل قرن هفتم هجری تا اواخر دهه دوم قرن ۱۴ هجری رواج داشته‌است.<ref name="ensani"/>
;ممالک ایران: در قرن هشتم مورد استفاده قرار می‌گرفت و ضمن اشاره به «وحدت سرزمین ایران»، مبین «تقسیم آن به ممالک و بخشهای مختلف» بود. استفاده از این نام در قرون بعدی و در کنار نامهای «ایران»، «مملکت ایران»، «ممالک محروسه» و «ممالک محروسه ایران» ادامه داشت.<ref name="ensani"/>
خط ۱۴:
پس از عهد شاه عباس و تا به پایان رسیدن روزگار صفویان این اصطلاح بصورتهای «ممالک محروسه»؛ «ممالک محروسه خسروانی» و «ممالک محروسه همایون» بکار رفته‌است. مکاتبات مربوط به دوره شاه سلطان حسین نشاندهنده استفاده مکرر از این اصطلاح در اواخر دوران صفویه است.<ref name="ensani"/>
== سوء استفاده از واژه در رابطه با فدرالیسم قومی ==
برخی اینگونه ادعا کرده‌اند که این عبارت، بیانگر نوعی [[فدرالیسم در ایران|فدرالیسم پادشاهی در ایران]] بوده‌است که به نظر این تعبیر همراه با غرض سیاسی است و با مخالفت برخیشدید دیگرتاریخ پژوهان همراه شده‌است.<ref name="azarpadgan">[http://www.azarpadegan.com/?content=DetailsArticle&id=155 سفر از ممالک محروسه به فدرالیسم قومی] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20170830013623/http://www.azarpadegan.com/?content=DetailsArticle&id=155 |date=۳۰ اوت ۲۰۱۷ }} آذرپادگان</ref> عباس جوادی تاریخدان برجسته ایرانی درباره سوء استفاده از این واژه برای اشاره به نوعی فدرالیسم در مقاله خود با نام "«ممالک محروسه» و سوء استفاده از نادانی" چنین می‌نویسند: "یک عده هم بر اساس همین تعبیرهای عجیب و غریب تصور می‌کنند فکر «ممالک محروسه» می‌تواند زمینه محتملی برای یک نظام فدرالی آینده در ایران شود در حالیکه «ممالک محروسه» چه در مورد ایران و چه عثمانی و دیگر کشورها مربوط به دوره ای است که این کشورها هنوز صاحب نظام مرکزی با تجارت، مالیات، تحصیل، دادگستری و یا ارتش مرکزی نبودند." شایان ذکر است که در دولت ایران حاکمان این نواحی نیز مستقیماً منصوب شاه ایران به حساب می‌آمدند.<ref name="cheshmandaz.org"/>
عباس جوادی تاریخدان معتقد است یک عده تصور می‌کنند فکر «ممالک محروسه» می‌تواند زمینه محتملی برای یک نظام فدرالی آینده در ایران شود در حالیکه «ممالک محروسه» چه در مورد ایران و چه عثمانی و دیگر کشورها مربوط به دوره ای است که این کشورها هنوز صاحب نظام مرکزی با تجارت، مالیات، تحصیل، دادگستری و یا ارتش مرکزی نبودند." شایان ذکر است که در دولت ایران حاکمان این نواحی نیز مستقیماً منصوب شاه ایران به حساب می‌آمدند.<ref name="cheshmandaz.org"/> او معتقد است این واژه برای اشاره به نوعی فدرالیسم مورد سوء استفاده قرار گرفته است.<ref name="cheshmandaz.org"/>
محمد امینی پژوهشگر و تاریخدان دیگر ایرانی نیز چنین ادعاهایی را سست‌ترین و بی پایه‌ترین ادعا درباره تاریخ ایران می‌داند و دلایل زیر را در رد آن می‌آورد:<ref>{{یادکرد وب|نویسنده=محمد امینی|کد زبان=|تاریخ=|وبگاه=|نشانی=http://asre-nou.net/php/view.php?objnr=2990|عنوان=سفر از ممالک محروسه به فدرالیسم قومی}}</ref> 1. در مواردی که پادشاهی از چندین منطقه مجزا با اختیارات بالا یا شاهی‌های نیمه مستقل تشکیل می‌شده‌است نه از واژه ممالک محروسه بلکه از واژه ی "ممالک مجتمعه" استفاده می‌شده‌است. از جمله در فصل اول « پیمان صلح پاریس » که در چهارم مارس ۱۸۵٧ میان ایران و بریتانیا بسته شد.
