آناهیتا: تفاوت میان نسخه‌ها

'''آناهیتا'''، '''ناهید''' یا '''اَردَویسور آناهیتا''' (ardwisarā Anāhitā)، یکی از ایزدبانوان ایرانی-آریایی است. آناهیتا الهه‌ای است که در [[یشت‌ها|یشت پنجم]] [[اوستا]] پرستیده و توصیف شده‌است؛ او توسط [[اهورا مزدا]] و [[زرتشت]] ستایش می‌شود و دارای ارزش و اعتبار بسیاری است. آناهیتا هدایت و نگهبانی تمام آب‌های جهان را به عهده دارد. به خاطر قدرت بسیاری که ناهید داشت، [[فر کیانی|فره زرتشت]] به او سپرده شد تا از آن محافظت کند. اَردَویسور آناهیتا از چند بخش مجزا تشکیل شده‌است، اردوی (Arədvī) نام یک رود است که در اوستا ذکر شده‌است. سور (Sūrā) جزجزء دوم نام اوست که به معنی قوی، توانا و قادر است، فرشتهٔ آب با گردونهٔ خود که از چهار اسب باران، ابر، تگرگ و باد تشکیل شده به نبرد با دشمنان خود می‌رود و آن‌ها را شکست می‌دهد. جزجزء آخر نام او، آناهیتا است که به معنای بی‌آلایش و پاک است؛ ناهید الهه‌ای است که نطفهٔ مردان و مشمهٔ زنان را پاک می‌کند.

آناهیتا بانویی نبود که تنها متعلق به داخل [[مرزهای ایران]] باشد؛ او ورای مرزها پرستندگانی داشت که برایش قربانی می‌کردند، نام او را برای شهرهایشان انتخاب می‌کردند و معابدی برای او می‌ساختند. مردم [[ارمنستان]] آناهیتا را «بانوی پرشکوه، مادر همهٔ دانش‌ها، دختر اورمزد بزرگ و نیرومند» می‌دانستند و برای او احترام ویژه‌ای قائل بودند، هرچند آیین ناهید پرستی پس از رسیدن به دیگر کشورها از جمله [[بابل (دولت‌شهر)|بابل]] بسیار تغییر کرد، تاحدی که قابل تشخیص از آیین اصلی نبود. او را همپایهٔ [[سرسوتی]]، بانوی دارندهٔ آب و [[ایشتار]] که خدای جنگ، زیبایی، عشق، حاصل‌خیزی خاک و… بود، می‌دانستند. بااینکه این الهه شباهت‌های درخوری با ناهید داشت، اما زنایی که در معبد او صورت می‌گرفت، جزجزء آیین ناهید نبود. آناهیتا بانویی بود که در تمام تاریخ خود باکره ماند و همیشه دوستدار حیا و شرم بود. الهه‌ای دیگر که همپایهٔ آناهیتا شناخته شده [[آفرودیته]] است، این بانو طی نبردهایی که ایرانیان با [[رومیان]] و [[یونانیان]] داشتند با ناهید مقایسه شد. این الهه از دو جلوه پایبندی به شرم و حیا و فحشا و عشق‌بازی قابل بررسی است و به دلیل مورد دوم بازهم نمی‌توان او را قابل مقایسه با آناهیتا دانست.

ایرانیان نیز از گذشته‌های دور آب را موجودی مقدس می‌دانستند<ref group="پ">هیرمند رودی مقدس در نزد ایرانیان باستان بود.</ref> و حتی پس از گذشت چند صد سال همچنان اعتقادات خود را حفظ کرده‌اند و پشت سر مسافر برای سلامتی و بازگشتش آب می‌ریزند.<ref>{{پک|درویش|۱۳۵۵|ک=گامی در اساطیر|ص=۵۲–۵۳}}</ref> در اوستا آب، به صورت «آپی» و در پلوی هم «آپ» گفته می‌شود. در اساطیر ایرانی، آب دومین مخلوق جهان است که توسط [[اهورا مزدا]] آفریده شد و از جنوب البرز به تمام زمین راه یافت. ایرانیان پیش از [[زرتشت]] نیز به پاکی آب توجه داشتند و با آمدن [[زرتشت]] که پاکی و دور نگه داشتن آب از پلیدی جزجزء ارکان مهم آموزه‌های وی بود، ارادت مردم نسبت به ایزد آب «اردویسور آناهیتا» بیشتر شد. آب، باد، آتش و خاک در ادبیات و اعتقادات مردم دارای اهمیت بسیاری است؛ آب در بین این عناصر باعث خلق آثار بسیاری شده‌است.<ref>{{پک|بهار|۱۳۶۲|ک=پژوهشی در اساطیر ایران|ص=۱۵۲}}</ref>

اسم کامل فرشتهٔ آب به [[زبان پهلوی (ساسانی)|پهلوی]] «اردویسور آناهیتا» (ardwisarā Anāhitā) است که در [[اوستا]] (Arədvī-Sūrā Anāhitā) و در [[زبان ارمنی]] «آناهیت» گفته شده‌است. اردوی از ارد مشتق شده‌است که به معنی بالا برآمدن، منبسط شدن و بالیدن است؛ البته در اوستا اردوی به نام رودی نیز اشاره می‌کند که بسیار بزرگ است و از [[کوه البرز]]<ref group="پ">هکر</ref> به دریای [[فراخ‌کرت]] می‌ریزد؛ این رود در زمستان و تابستان به یک شکل است و هزاران دریا و رود دیگر از آن سرچشمه می‌گیرند؛ برای پیمودن هر یک از این رودها سواری به چهل روز نیاز دارد.<ref>{{پک|هینلز|۱۳۶۸|ک=شناخت اساطیر ایران|ص=۷۰}}</ref><ref>{{پک|جلیلیان|۱۳۹۷|ک=اردشیر بابکان و خدابانو آناهیتا|ص=۴۳}}</ref><ref>{{پک|بنی اسد|۱۳۹۷|ک=اسطوره آب و باران در ادیان ایران باستان و هند|ص=۱۶۰}}</ref> جزجزء دوم آن سور است؛ به معنی قوی، قادر و همراه با صفتی بیان می‌شود که همان «آناهیتا» است. [[باستان شناسان]] و محققان واژهٔ آناهیتا «An-āhita» را پاک، بی‌آلایش و نیالوده معنی کرده‌اند و آن را مرکب از دو جزجزء می‌دانند. پیشوند نفی اَن (-an، یعنی «نا-») و «āhita» که به معنی آلوده و ناپاک است و در اوستا نیز این چنین معنی می‌دهد. ''[[کریستیان بارتولومه|بارتلمه]]'' «āhita» را صفت مفعولی می‌داند؛ وی asto یا asito را نیز صورت [[هند و اروپایی]] آن بیان کرده‌است. او معتقد است āhog (آهو) صورت فارسی آن است که به معنای عیب است. ''[[ایلیا گرشویچ|گرشویچ]]''، فعل مضارع ynt که به [[زبان سغدی]] yn می‌شود را به معنای آلودن می‌داند؛ او معتقد است «āhita» در اوستا و yn در زبان سغدی هر دو از یک ریشه هستند. تعدادی از مورخان «āhita» را با asita مقایسه کرده‌اند. asita واژه‌ای است در [[سنسکریت]] به معنای سیاه رنگ و خاکستری رنگ. اوتینگر می‌گوید asita از دو جزجزء تشکیل شده‌است؛ as و ta، که از گونهٔ هند و اروپایی است و از طریق مقایسه با واژهٔ یونانی لجن رودخانه و گل معنی می‌دهد. وی معتقد است هر دو واژه در اصل هند و اروپایی h-nsi هستند. ''مایرهوفر'' و ''اوتینگر'' معتقداند asita به مرور به «āhita» تبدیل شده‌است؛ به نظر نویسنده این دو واژه در اوستا هم ریشه‌اند اما از نظر ساختار متفاوت هستند.<ref>{{پک|ثمودی|۱۳۸۷|ک=ایزد بانوان در ایران باستان و هند|ص=۴۱–۴۲}}</ref><ref>{{پک|قلی‌زاده|۱۳۸۷|ک=فرهنگ اساطیر ایرانی بر پایه متون پهلوی|ص=۹۲}}</ref><ref>{{پک|کاظم‌زاده|۱۳۹۲|ک=تحلیلی بر دلایل شکل‌گیری اعتقاد به ایزدبانوان در ایران باستان|ص=۵۷}}</ref><ref>{{پک|مولایی|۱۳۹۲|ک=آبان‌یشت|ص=۲۱–۲۲}}</ref><ref>{{پک|مکی|۱۳۹۰|ک=بررسی تطبیقی ایزدان سه‌گانه در ایران و ارمنستان در دوران باستان|ص=۱۷۸}}</ref><ref dir=ltr>{{پک|Boyce|2012|ف=ANĀHĪD|ک=Encyclopaedia Iranica|ص=|زبان=en}}</ref>[[پرونده:Arachosia-300BCE.svg|بندانگشتی|چپ|220px|رُخَج یکی از [[ساتراپي هاي هخامنشيان|ساتراپی‌های]] شرقی شاهنشاهی هخامنشی است. (حدود ۳۰۰ ق.م)]] وی این چنین بیان می‌کند: {{نقل قول تزیینی|احتمالاً ایرانیان از طریق مصوت a لفظ ahi را به یک ریشه فعلی در معنی «آلودن و ناپاک کردن» و شاید در اصل «تیره و کدر کردن» تبدیل کردند و با افزودن ta از آن صفت مفعولی ساخته‌اند.<ref>{{پک|ثمودی|۱۳۸۷|ک=ایزد بانوان در ایران باستان و هند|ص=۴۳}}</ref><ref>{{پک|مولایی|۱۳۹۲|ک=آبان‌یشت|ص=۲۳}}</ref><ref>{{پک|بهار|۱۳۶۲|ک=پژوهشی در اساطیر ایران|ص=۸۰}}</ref>}}

بنابر آنچه در اوستا نقل شده و آنچه توسط افراد سینه‌به‌سینه منتقل شده‌است، در ایران قدیم آناهیتا براساس ضرورت مردم برای زندگی در نزدیکی آب‌ها دارای ارزش بسیاری بوده‌است. الهه‌های دوران اساطیری گاهی به عنوان دو دشمن، دو همراه، زن و شوهر یا پدر و مادر پرستیده می‌شدند و سفال‌هایی که تصاویر آناهیتا بر آن‌ها نقش بسته نشان از پرستش او است. آناهیتا پس از ظهور زرتشت هم در باورها باقی ماند و یشتی را به خود اختصاص داد. زرتشت برای الهه اردویسور آناهیتا در کنار رود ایریانا وئیجه<ref group="پ">ایریانا وئیجه مکانی مقدس برای زرتشتیان به حساب می‌آید مکانی اسطوره‌ای در مرکز زمین و دامنه‌های کوه هرایرزیتی.{{پک|بویس|۱۳۷۵|ک=تاریخ کیش زرتشت|ص=۱۸۰}}</ref> قربانی می‌کند و [[جمشید]] نیز بر فراز کوه هَراهَزئیتی، صد اسب، هزار گاو و ده هزار گوسفند را به آناهیتا هدیه کرد و از او خواست بر بدی‌ها مسلط شود و شهریاری همهٔ شهرها را به دست آورد. [[فریدون]] هم پس از مراسمی که برای ناهید انجام می‌دهد و هدایایی که به او اهدا می‌کند، از الهه طلب می‌کند توان مبارزه با [[ضحاک|اژی‌دهاک]] را داشته باشد که جزجزء اهریمنان است و آناهیتا نیز به او توانایی می‌بخشد. هوشنگ شاهی افسانه‌ای بود که در متن‌های اوستا به خوبی به او اشاره شده‌است؛ طبق آنچه در اوستا آمده، [[پادشاهی هوشنگ|هوشنگ]] بر فراز کوه هرکویه برای ناهید صد اسب نر، هزار گاو و ده هزار گوسفند قربانی کرد و خواستار: «... من برترین شهریاری را داشته باشم بر همهٔ کشورها، دیوان و مردمان، جاودان و پریان، فرمانروایان ستمگر، کوی‌ها و کرب‌ها که من بکشم دو سوم از دیوان بزرگ و دروغ‌پرستان پرشهوت را.» می‌شود. همچنین گفته شده‌است [[ارجاسب]] هدایایی برای آناهیتا آورد و قربانیانی پیشکش او کرد و خواستار پیروزی در برابر [[کی گشتاسب]] شد، اما ناهید تقاضایش را نپذیرفت. [[افراسیاب|افراسیاب تورانی]] هم مراسمی در زیرزمین خود انجام داد و [[فر کیانی]] را درخواست کرد تا به وسیلهٔ او بتواند بر تمام سرزمین‌های آریایی تسلط یابد، اما ناهید نپذیرفت؛ آناهیتا تنها کسانی را حمایت می‌کند که جزجزء جبههٔ نیکی باشند و البته ایرانی، اشخاص اَنیرانی <ref group="پ">غیر ایرانی </ref> مورد لطف او قرار نمی‌گیرند. در اوستا ۲ گروه متخاصم که خواسته‌هایی همچون پیروزی در جنگ، چیرگی بر دشمن، تصاحب دارایی‌های دیگران را دارند در تلاش هستند توجه ناهید را جلب کنند. پسرانی که از قهرمانان تورانی بودند، بر فراز [[گنگ (رود)|گنگ]] صد اسب نر، هزار گاو و ده هزار گوسفند قربانی می‌کنند و طالب پیروزی بر [[طوس]] می‌شوند اما بانو خواستهٔ آن‌ها را اجابت نمی‌کند. دلیل اینکه ایرانیان باستان معابد خود را بر فراز کوه‌ها می‌ساختند این بود که دور از دسترس دشمنان و آلودگی باشد و تقدس خود را حفظ کند. مردمان کهن برای آناهیتا بیشترین هدایا را درنظر می‌گرفتند؛ این الهه از هدایای منقول و غیرمنقول بسیاری بهره‌مند بود و همین مورد نیز باعث شده‌بود که قلاع مستحکم و دور از دسترسی در نزدیکی معابد آناهیتا ایجاد کنند تا از ثروت بی‌کران او نگهداری کنند.<ref>{{پک|بویس|۱۳۷۵|ک=تاریخ کیش زرتشت|ص=۱۸۰}}</ref><ref>{{پک|ثمودی|۱۳۸۷|ک=ایزد بانوان در ایران باستان و هند|ص=۳۲–۳۳}}</ref><ref>{{پک|کاظم‌زاده|۱۳۹۲|ک=تحلیلی بر دلایل شکل‌گیری اعتقاد به ایزدبانوان در ایران باستان|ص=۵۷}}</ref><ref>{{پک|جلیلیان|۱۳۹۷|ک=اردشیر بابکان و خدابانو آناهیتا|ص=۴۴}}</ref>

اردشیر دوم در مناطقی معبد ساخت که مسکونی بود و باستان‌شناسان تنها آثار محدودی از مکان‌های غیر مسکونی این مناطق پیدا کرده‌اند. به دور از کاخ‌های هخامنشی شوش، پی‌هایی از یک معبد باستانی در زیر خاک کشف شد که حال نیز همان‌ها ناپدید شده‌اند. کاوشگران نقشه‌ای از این مکان‌ها تهیه کردند که حیاطی چهار گوشه دارد، اتاق‌های تنگ و باریک که به سه سمت باز می‌شده و سمت چهارم آن دالانی ستون‌دار بوده‌است. پشت همین دالان اتاقی مربعی شکل وجود داشته که دری بر آن قرار داشته‌است و حدس می‌زنند میان این اتاق و چهار ستونی که در آنجا قرار داشته، شی مورد پرستشی قرار می‌گرفته‌است. در شوش یک پایه ستون که شبیه به [[ناقوس]] بود یافت شد که در آن نام اردشیر ذکر شده‌بود و به همین خاطر حدس می‌زنند این معبد هم مربوط به او باشد و البته پایه‌های ستون‌های این معبد هم شبیه به همان ستون ناقوسی بوده‌اند. ''[[ارنست هرتسفلد|هرتسفلند]]'' معتقد است معبد شوش جزجزء بزرگترین و مهمترین معابد دوران بوده‌است. [[آنتیوخوس چهارم]] به هنگام حمله به ایران زمین قصد تصرف شوش را داشته، اما با مقاومت شدید مردم و اهالی رو‌به‌رو می‌شود و نمی‌تواند گنجینه‌های معبد را غارت کند. مدتی بعد پادشاه دیوانه می‌شود و مردم می‌گویند حالت دیوانگی به خاطر این است که بانو ناهید به خاطر سو قصدش او را مجازات کرده‌است. ''پلینیوس'' می‌گوید مجسمه‌ای از ناهید در این معبد قرار داشته که از طلای خالص بوده و به هنگام نبرد میان [[آنتونیوس]] سردار رومی و [[اشک پانزدهم]] یا [[فرهاد چهارم]] این مجسمه دزدیده می‌شود.<ref>{{پک|ثمودی|۱۳۸۷|ک=ایزد بانوان در ایران باستان و هند|ص=۷۳–۷۴}}</ref>

سه آتشکدهٔ زیر جزجزء معروف‌ترین پرستشگاه‌های ناهید بوده‌اند: