محمد باقر: تفاوت میان نسخه‌ها

برای محمد بن علی، القاب متعددی گزارش شده‌است، کنیه وی را ابوجعفر و القاب وی را باقرالعلوم، باقرالعلم، شاکر، هادی، امین، شبیه،شبیه (به جهت شباهتش به [[محمد]]<ref>{{پک|ترابی|۱۳۸۷|ک=جلوه امامت در افق دانش|ص=۲۰}}</ref>)، صابر، شاهد، هاشمی، علوی و فاطمی نقل نموده‌اند.<ref name=":0"/><ref name=":4">{{پک|هادی‌منش|۱۳۸۳|ک=آفاق اندیشه|ص=۱۳}}</ref>

لقب باقر از باقرالعلوم به معنای شکافندهٔ علم گرفته شده‌است. به عقیدهٔ [[ابن خلدون]]، محمد باقر لقب باقر را به خاطر کثرت دانشی که اندوخته بود کسب کرده‌است. به نظر [[یعقوبی]] اما او باقر لقب گرفت به این دلیل که علم را شکافت، و به عمقش دست یافت.<ref name="Donaldson">{{cite book|last=Donaldson|first=Dwight M.|title=The Shi'ite Religion: A History of Islam in Persia and Irak|year=1933|pp=112–119|publisher=BURLEIGH PRESS}}</ref> [[ایتان کلبرگ]] هم، در مقاله‌ای در [[دانشنامه اسلام]] -دائرةالمعارف لیدن-، دو معنی برای باقر مطرح می‌کند، «کسی که علم را می‌شکافد» (یعنی آن را روشن می‌سازد)؛ و «کسی که علم فراوان دارد». کلبرگ به نقل از ابن بابویه به حدیثی از پیامبر اشاره می‌کند که گفته‌است: «در تورات به باقر به همین لقب اشاره شده‌است».<ref>{{یادکرد وب|نویسنده=|نشانی=http://isca.ac.ir/Portal/home/showpage.aspx?object=relatedtopics&categoryid=5976020a-1a01-465d-be38-c5b36cfdd506&webpartid=08c9e00c-0f76-499d-9c18-beb0c6e0b5ec&id=6dfebed9-4a0f-4548-b004-e911403ba7ab|عنوان=امام باقر در نگاه خاورشناسان|ناشر=پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی|تاریخ=|تاریخ بازدید=24|کد مه 2015زبان=|وبگاه=}}</ref> برای شیعیان باقرالعلم عنوان عادی نبود، چون آن‌ها معتقدند این عنوان توسط پیامبر اسلام به او داده شده‌است. به گفتهٔ [[شیخ کلینی]]، [[جابر بن عبدالله انصاری]] تنها صحابی زندهٔ پیامبر در زمان محمد باقر عادت داشت در مسجد نشسته و صدا بزند: یا «باقرالعلم! یا باقرالعلم!» اهل [[مدینه]] فکر می‌کردند جابر عقلش را از دست داده‌است. اما جابر به آن‌ها اطمینان می‌داد که از پیامبر شنیده که به او سفارش کرده‌است: «ای جابر! مردی از خانواده‌ام را دیدار خواهی کرد که همنام من است و از لحاظ شخصیت به من نزدیک است. او دانش را شکافته به عمق آن پی خواهد برد.»<ref name="Lalani">{{cite book|last1=Lalani|first1=Arzina R.|title=Early Shi'i Thought: The Teachings of Imam Muhammad Al-Baqir|date=March 9, 2001|publisher=I. B. Tauris|isbn=978-1-86064-434-4|pages=37–38}}</ref> در مورد نحوه دیدار جابر با محمد باقر، کلینی روایت می‌کند که روزی جابر از مقابل مکتب خانه‌ای که در آن قرآن تدریس می‌شد عبور می‌کرد که باقر را که هنوز کودکی بیش نبود در آنجا دیدار کرده به او نزدیک شد تا ببیند آیا ویژگی‌هایی که از زبان پیامبر شنیده را در او پیدا کند. جابر با دیدن کودک نامش را می‌پرسد و پس از آنکه نشانه‌هایی که از پیامبر شنیده در او می‌بیند سرش را بوسیده سلام پیامبر را به او می‌رساند.<ref name="Lalani"/><ref name="Donaldson"/> همچنین دربارهٔ معنای باقر، برخی بر این باورند که وی به جهت عبادت بسیار و سجده‌های طولانی، پیشانی‌اش حالت شکافت و فراخی پیدا کرده‌است.<ref name=":3"/>

محمد باقر، در سال ۵۷ یا ۵۶ ه‍.ق در شهر مدینه به دنیا آمد.<ref name=":2"/> در همین دوران بود که [[معاویة ابن ابی‌سفیان]] در تدارک بیعت گرفتن برای پسرش یزید تلاش می‌کرد. هنوز کودکی سه یا چهار سال بیشتر نداشت که خانواده‌اش دچار حادثهٔ کربلا شده و پدربزرگش حسین بن علی و اقوامش در صحرای [[کربلا]] کشته شدند. به عقیدهٔ [[یعقوبی]] محمد باقر در واقعه کربلا حضور داشته‌است. در روز تولدش در بین تاریخ‌پژوهان، اختلافاتی است؛ برخی ولادت او را اول رجب و برخی سوم صفر می‌دانند. برحی پژوهشگران با توجه به روایاتی که محمد باقر، مصایب خانواده‌اش در محرم سال ۶۱ هجری و در [[نبرد کربلا|واقعه کربلا]] را به ذکر می‌کند، سال ۵۶ را به عنوان سال ولادتش ترجیح می‌دهند. وی در جوانی باقر شاهد جنگ قدرت بین [[بنی امیه]]، [[عبدالله بن زبیر]] و گروه‌های مختلف شیعی بود، و این در حالی بود که هم‌زمان باقر پدرش [[سجاد]] را می‌دید که از صحنهٔ درگیری‌های سیاسی کناره گرفته بود.<ref>{{یادکرد وب|نویسنده=|نشانی=http://isca.ac.ir/Portal/home/showpage.aspx?object=relatedtopics&categoryid=5976020a-1a01-465d-be38-c5b36cfdd506&webpartid=08c9e00c-0f76-499d-9c18-beb0c6e0b5ec&id=6dfebed9-4a0f-4548-b004-e911403ba7ab|عنوان=امام باقر در نگاه خاورشناسان|ناشر=پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی|تاریخ=|تاریخ بازدید=24|کد مه 2015زبان=|وبگاه=}}</ref><ref name="Lalani"/><ref name="Donaldson"/> وی ۴ سال را در زمان حیات [[حسین بن علی]] و ۱۹ سال و ۶۰ روز را در دوران حیات [[سجاد|علی بن حسین]] به سر برد.<ref>{{پک|مدرسی|۱۳۸۳|ک=هدایتگران راه نور|ص=۱۲}}</ref>

از اتفاقاتی که در دوران کودکی او نقل شده‌است، گفتگوی او با یزید بن معاویه در کاخ او و در سن خردسالی است. بر اساس این گزارش، پس از آنکه کاروان اسراء کربلا که محمد باقر نیز در آن بوده‌است، وقتی به شام رسیده و در کاخ یزید حاضر شدند؛ یزید دربارهٔ کشتن علی بن حسین زین العابدین از درباریانش سؤال کرد که با او چه کند. اکثریت درباریان به کشتن او پیشنهاد دادند؛ در این لحظه محمد باقر که کودکی سه یا چهار ساله بود لب به سخن گشود و خطاب به یزید گفت: «مشاوران تو بر خلاف مشاوران فرعون رأی دادند؛ زیرا آنها در پاسخ فرعون در مورد موسی و برادرش هارون گفتند: به او و برادرش مهلت بده و فرستادگانی را به شهرها رهسپارنما؛ ولی مشاوران تو دستور به قتل ما دادند، آن هم بدون دلیل.» یزید با شنیدن این سخن از کودکی خرسال تعجب کرد و از او پرسید علت این تفاوت در چیست؟ محمد باقر در بیان علت تفاوت حکمی که درباریان فرعون دربارهٔ موسی و هارون داده‌اند و حکمی که درباریان یزید داده‌اند نجیب زادگی درباریان فرعون و نانجیب زادگی درباریان یزید را مطرح می‌کند.<ref>{{پک|هادی‌منش|۱۳۸۳|ک=آفاق اندیشه|ص=۲۰}}</ref> محمدباقر در دوران حکومت [[یزید|یزید بن معاویه]]، [[معاویه دوم|معاویه بن یزید]]، [[مروان بن حکم]]، [[عبدالملک|عبدالملک مروان]]، [[ولید بن عبدالملک]]، [[سلیمان بن عبدالملک]]، [[عمر بن عبدالعزیز]]، [[یزید دوم|یزید بن عبدالملک]] و [[هشام بن عبدالملک]] زندگی می‌نمود.

سکه‌های رومی تا زمان خلافت [[عبدالملک مروان]] در قلمرو مسلمانان رایج بود. به دنبال سردی رابطه بین امپراتور روم و خلیفه مسلمانان، خلیفه به پیشنهاد محمد باقر تصمیم به ضرب سکه گرفت.<ref name=":1">{{پک|ترابی|۱۳۹۰|ک=زندگی سیاسی امام باقر|ص=۱۵۱}}</ref> در علت بیان چنین تصمیمی آورده‌اند که در سده اول هجری، صنعت کاغذ در انحصار رومیان بود و مسیحیان مصر نیز که کاغذ می‌ساختند به روش رومیان و بنا بر مسیحیت نشان «اب و ابن و روح» بر آن می‌زدند. عبدالملک پس از آگاهی به این موضوع، دستور داد تا کاغذهایی با نشان لا الله الا الله تهیه شود و کاغذهای ساخت مسیحیان، از بین برده شود. این تصمیم وقتی به قیصر روم رسید، نامه‌ای به عبدالملک نوشته و درخواست کرد تا کاغذهای رومی همچون گذشته مورد استفاده قرار گیرد؛ اما این نامه با مخالفت عبدالملک مواجه شد. این نامه نگاری‌ها سه مرتبه تکرار شد تا در نتیجه قیصر، عبدالملک را تهدید کرد که اگر درخواستش اجابت نشود، دستور ضرب سکه با دشنام به پیامبر اسلام را خواهد داد. این در حالی بود که سکه‌های مورد استفاده در بلاد اسلامی،خصوصاًاسلامی، خصوصاً مصر- سکه‌های رومی بود. عبدالملک وقتی با تهدید مواجه شد، محمد باقر را به دمشق دعوت کرد و مشکل را مطرح نمود، محمد باقر پیشنهاد داد تا ضرب سکه توسط حکومت اسلامی صورت گیرد.<ref>{{پک|نظری منفرد|۱۳۹۱|ک=پیشوای پنجم|ص=۱۳}}</ref> وی در زمینه برخی خصوصیات سکه‌ها، رهنمودهایی داد تا تقلب و دخل و تصرف در آن‌ها به آسانی میسر نباشد و به عبدالملک گفت: «از مردم بخواه تا از این پس با این سکه‌ها معاملات خود را انجام دهند و مبادلات اقتصادی را با سکه‌های رومی ممنوع و دارای مجازات اعلام کن.» در ظرف چند ماه سکه‌های اسلامی در روابط اقتصادی به کار گرفته شد.<ref name=":1"/>

از ویژگی‌های حکومت [[عمر بن عبدالعزیز،عبدالعزیز]]، کوشش وی برای کم کردن فشار وارد شده بر مردم بوده‌است. وی در نامه‌ای به کارداران خود نوشت: «مردم گرفتار سختی و بیداد شده‌اند و از سوی کارگزاران ستمگر گذشته و بدعت گزاری‌های آنها تحت فشار قرار گرفته‌اند. از این پس، هر کس خواست حج بگذارد مستمری او را زودتر بدهید تا خود را آماده کند و بدون آن که با من مشورت کنید هرگز دست و پایی را قطع نکنید و کسی را به دار نیاویزید» او پس از دست یافتن به حکومت به بازگرداندن دارایی هایدارایی‌های ضبط شده مردم توسط کارگزاران پیشین همت گماشت و به استاندار مدینه نوشت، ده هزار دینار را میان فرزندان علی بن ابی طالب که سال‌های بسیاری بود خلفا حقوقشان را پایمال کرده‌اند تقسیم کنند. از برجسته‌ترین خدمات او می‌توان به بازگرداندن [[فدک]] به محمد باقر و براندازی رسم نکوهیده دشنام گویی به علی بن ابی طالب برشمرد. این دوره را می‌توان دوره آرامش محمد باقر و آغاز کلاس‌های درس به صورت جدی و مکتوب شدن احادیث وی دانست.<ref>{{پک|هادی‌منش|۱۳۸۳|ک=آفاق اندیشه|ص=۸۹}}</ref>

در گزارشی که طبری آن را نقل کرده‌است، محمد باقر و جعفر صادق در دوران [[هشام بن عبدالملک،عبدالملک]]، به حج عزیمت کردند؛ جعفر صادق در مراسم حج، سخنرانی کرده و از جایگاه امامت پدرش دفاع نمود. خبر این سخنرانی به هشام بن عبدالملک که در دمشق حکومت می‌کرد رسید و به حاکم مدینه دستور داد تا پس از مراجعت محمد باقر و پسرش جعفر صادق، آنها را به دمشق بفرستد. پس از رسیدن محمد باقر به دمشق و گذشت چهار روز، هشام مهمانی بزرگی ترتیب داد و درباریان را دعوت نمود. در این مهمانی محمد باقر و جعفر صادق نیز حضور داشتند. در اثناء این مهمانی، درباریان در مقابل هشام بن عبدالملک به تیراندازی مشغول بودند و هشام از محمدباقر دعوت کرد که در تیراندازی شرکت کند. محمد باقر از پذیرش دعوت هشام استنکاف کرد ولی با اصرار هشام، به ناچار پذیرفت و تیرهایش را به مرکز هدف اصابت داد. با این مهارت در تیراندازی، هشام به تمجید او پرداخت و از زمان و کیفیت آموختن چنین تیراندازی سؤال کرد و محمد باقر در جوابش گفت: «ما کمال و تمام را به ارث می‌بریم، همان کمال و تمامی که خدا بر پیامبرش فرود آورد؛ آنجا که می‌فرماید: الیوم اکملت لکم دینکم و اتممت علیکم نعمتی و رضیت لکم الاسلام دینا». هشام از شنیدن این سخن محمد باقر خشمگین می‌شود و او و محمد باقر گفتگویی صورت گرفت و در نهایت با استدلال‌های محمد باقر، هشام از پاسخ درماند و ساکت شد.<ref>{{پک|نظری منفرد|۱۳۹۱|ک=پیشوای پنجم|ص=۶}}</ref> آورده‌اند پس از این گفتگو، هشام دستور داد محمد باقر را به زندان بیفکنند.<ref>{{پک|هادی‌منش|۱۳۸۳|ک=آفاق اندیشه|ص=۱۰۲}}</ref>

عده‌ای از مردم کاشان، به جهت نبود عالم دینی به محمد باقر گلایه کردند و برای او نامه نوشتند که معلمی دینی برای آنها بفرستد؛ محمد باقر ابتدا با فرستادن نماینده به کاشان موافق نبود اما بعد از راضی شدن به این امر، فرزندش [[سلطان علی بن محمد باقر|علی بن محمد]] را به کاشان فرستاد. علی بن محمد در سال ۱۱۳ ه‍.ق به کاشان وارد شد و بعد از سه سال تبلیغ دین، توسط حاکم وقت کاشان و قم، نامه‌ای از حضور سه ساله چنین شخصی در منطقه به [[ازرق ابرح]] -حاکم استان قزوین که شهرهای قم و کاشان جزء آن محسوب می‌شدند- فرستاده شد. ازرق از حضور سه ساله چنین شخصی و بی اطلاعی خویش غضبناک شد و سریعاً دستور داد تا سر علی بن محمد باقر را برایش بفرستند. در نهایت در سال ۱۱۶ جنگی بین علی بن محمد و لشکریان حاکم وقت رخ داد و در آن علی بن محمد کشته شد.<ref>{{پک|موسوی|۱۳۷۹|ک=بر امام باقر چه گذشت؟|ص=۱۶۸}}</ref>

سرانجام محمد باقر در هفتم ذی الحجة سال [[۱۱۴ (قمری)|۱۱۴]] ه‍.ق در پنجاه و هفت سالگی و بعد از ۱۸ سال امامت شیعیان، وفات کرد.<ref>{{پک|نظری منفرد|۱۳۹۱|ک=پیشوای پنجم|ص=۱۹}}</ref><ref>{{پک|مدرسی|۱۳۸۳|ک=هدایتگران راه نور|ص=۸۳}}</ref> دربارهٔدر علتتاریخ وفات او اختلاف شده‌است، در این بین برخی چون [[یعقوبی]] سال وفات او را ۱۱۷ و [[علی بن عیسی اربلی|اربلی]] در [[کشف الغمه فی معرفه الائمه|کشف الغمه]] ۱۱۸ و برخی منابع دیگر سال‌هایی بین ۱۱۱ تا ۱۱۶ را گزارش کرده‌اند. اما قول قوی و مشهور که توسط اکثر کتب تاریخی گزارش شده‌است، سال ۱۱۴ می‌باشد.<ref name=":5">{{پک|ترابی|۱۳۸۷|ک=جلوه امامت در افق دانش|ص=۲۴}}</ref> همچنین زماندربارهٔ علت مرگ امام پنجم شیعیان، تردید وجود دارد. بر اساس برخی روایات، محمد باقر به وسیلهٔ ابراهیم بن ولید بن عبدالله، از نزدیکان [[هشام بن عبدالملک]]، مسموم شد.<ref>{{پک|هادی‌منش|۱۳۸۳|ک=آفاق اندیشه|ص=۸۳}}</ref> بر اساس اقوال معروف‌تر اما، زید دیگری (یکی از پسر عموهای محمد باقر) بر سر ارثیه‌ای با محمد باقر اختلاف پیدا کرده بود. آن دو توافق کردند تا به نزد قاضی رفته وقتی قاضی حق را به باقر داد، زید شکایتش را نزد هشام برد. شکایت‌های زید خلیفه را برانگیخت تا هدیه‌ای برای حاکم مدینه فرستاده از او بخواهد ارثیهٔ مورد اختلاف را از باقر گرفته برایش بفرستد. باقر که گویا برای چنین وضعیتی خود را آماده کرده بود صندوقی حاوی مدارک تقلبی را به حاکم مدینه داد. با این حال وقتی خلیفه صندوق را دریافت کرد، آن را به زید نشان داده زید متوجه تقلبی بودن اسناد می‌شود. بر طبق روایات شیعی خلیفه به زید زینیزین اسبی داد که با زهر آبدیده بود. زید تدارک لازم را دید تا زین به دست باقر برسد. امام از آن استفاده کرده از اثر زهر آن از دنیا رفت.<ref name="tabatabai"/><ref name="Donaldson"/> برخی دیگر مجموع عواملی چون کینه زید بن حسن از محمد باقر، توطئه هشام بن عبدالملک، دشمنی ابراهیم بن ولید و… را سبب مسمویت محمد باقر و کشته شدن وی بر اسر این واقعه می‌دانند.<ref name=":5"/>

محمد باقر به فرزندش جعفر صادق وصیت کرد که وی را در سه جامه کفن کند؛ یکی جامه نوی که روزهای جمعه در آن نماز می‌خوانده، دوم جامه‌ای دیگر و سوم یک پیراهن. سپس وصیت کرد که قبرش را لحد گذاشته و پس از دفن، به اندازه چهار انگشت از سطح زمین بالاتر برده و بر روی آن آب بپاشند. در مراسم دفنش، شهر مدینه عزادار بود و عزاداری بزرگی برپا شد.<ref>{{پک|مدرسی|۱۳۸۳|ک=هدایتگران راه نور|ص=۸۳–۸۴}}</ref>با پایان مراسم مردم جهت عرض تسلیت به نزد جعفر صادق آمدند.<ref name=":6">{{پک|هادی‌منش|۱۳۸۳|ک=آفاق اندیشه|ص=۱۰۷}}</ref>

پس از غسل و کفن و خواندن نماز توسط جعفر صادق، وی در قبرستان بقیع و در کنار پدرش علی بن حسین و عموی پدرش حسن مجتبی به خاک سپرده شد.<ref>{{پک|مدرسی|۱۳۸۳|ک=هدایتگران راه نور|ص=۸۴}}</ref> جعفر صادق دستور داده بود که هر شب چراغی بر مزار پدرش روشن کنند.<ref name=":6"/>

==== پیشینه و زائران ====

برخی، تنها شش فرزند برای محمد باقر نام برده‌اند و بر این باورند که وی فرزندی به نام عبیدالله نداشته‌است.<ref>طبقات ابن سعد ۵/۲۳۶، تذکرة الخواص. ۳۰۶</ref> گروهی دیگر گفته‌اند که دو دختر نداشته‌است، بلکه زینب و ام سلمه در حقیقت دو نام برای یک دختر است.<ref>اعلام{{پک|ترابی|۱۳۸۷|ک=جلوه الوریامامت ۲۶۵،در کشفافق الغمة ۲/۳۲۲، الفصول المهمة ۲۲۱، بحار ۴۶/.۳۶۵دانش|ص=۲۱}}</ref>

امامت محمد باقر از سال ۹۵ ه‍.ق آغاز شد و به مدت ۱۹ سال به‌طور انجامید. با این حساب محمد باقر در سن ۳۸ سالگی به امامت رسیده‌است.<ref name=":4"/> در زمان امامت محمد باقر به جهت ستم‌های حکومت [[بنی امیه]]، شورش‌های فراوانی در سراسر قلمروی اسلام رخ داد. اختلافات داخلی بنی امیه نیز سبب شد تا آنها، مشغول درگیری‌های داخلی باشند این امور باعث شده بود تا [[اهل بیت]] برای مدتی به حال خود واگذارده باشند. همچنین به‌خاطر ستمی که در [[نبرد کربلا|واقعه کربلا]] به سر خانوادهٔ پیامبر اسلام آمده بود، بسیاری از مردم به سمت ائمه شیعه گرایش پیدا کرده بودند. این موقعیت این فرصت را در اختیار مردم مخصوصاً شیعیان گذاشته بود تا در گروه‌های بزرگ به مدینه سفر کرده و آزادانه در محضر محمد باقر حاضر شوند؛ به گونه‌ای که فرصت تبلیغ اسلام که برای امامان پیشین شیعه فراهم نبود برای محمد باقر فراهم شد. شمار فراوان احادیثی که از او روایت شده و همچنین شمار فراوان شاگردانش، گواه این مطلب است.<ref name="tabatabai" />

پس از مرگ [[سجاد]] -امام چهارم شیعیان- اکثریت شیعیان روی فرزندش باقر به عنوان امام بعدی به توافق رسیدند، اما گروهی دیگر با فرزند دیگر سجاد، [[زید بن علی]]، توافق کرده به [[زیدیه]] معروف شدند. به گفتهٔ [[ابن خلکان]]، زید از مردم خواست تا از او حمایت کنند. از طرفی [[علی بن حسین مسعودی|مسعودی]] می‌گوید که زید ابتدا از باقر مشورت خواست که باقر از او خواست روی حمایت مردم [[کوفه]] حساب نکند چون آن‌ها قبلاً هم به [[اهل بیت]] خیانت کرده‌اند. زید اما به نصیحت محمد باقر گوش نکرده و مردم را در یک شورش بی‌فرجام رهبری کرد. [[محمد بن عبدالکریم شهرستانی|شهرستانی]] می‌گوید مشاجره‌ای بین باقر و زید رخ داد به این دلیل که زید تعلیمات [[واصل بن عطا]]ی [[معتزله|معتزلی]] را سرمشق خود قرار داده بود. زید ادعا می‌کرد که امام بودن امام بسته به این است که امام در میان مردم حضور پیدا کرده حقش را مطالبه کند. در پاسخ، محمد باقر به زید گفت که بر مبنای این نظریه، امام بودن پدرشان [[سجاد]]، که چنین مطالبه‌ای نکرده زیر سؤال خواهد رفت.<ref name="tabatabai" /><ref name="Donaldson" />

برای امامت وی، همچون پدرانش، به روایات متعددی استناد شده است؛شده‌است؛ دسته اول این روایات، روایاتی است که از پیامبر اسلام دربارهدربارهٔ نام و نسب امامان دوازده‌گانه پس از وی یاد شده‌است. دسته دوم، روایاتی است که پدرش سجاد برای اثبات امامت و جانشینی او پس از خودش خبر داده‌است. دسته سوم، روایاتی است که خود محمد باقر در اثبات امامت خودش، بیان کرده‌است.<ref>{{پک|هادی‌منش|۱۳۸۳|ک=آفاق اندیشه|ص=۲۲-۲۴۲۲–۲۴}}</ref>

در مشخصات ظاهری او گزارش شده استشده‌است که محمد باقر چهره‌ای گندمگون و قامتی میانه و معتدل داشته، چهارشانه و دارای پوستی لطیف و موهای مجعّد با رنگی مایل به قهوه‌ای بوده‌است. خالی نیز بر گونه وی گزارش شده و صدای او زیبا توصیف شده‌است.<ref>{{پک|هادی‌منش|۱۳۸۳|ک=آفاق اندیشه|ص=۲۵}}</ref> آورده‌اند که محمد بن علی به راستگویی، بخشندگی و چهره جذاب شهرت داشت.<ref name=":0"/> وی در بین اهل بیت کمترین ثروت و در عین حال بیشترین هزینه را داشته‌است. وی به هنگام دعا کردن، زنان و کودکان خانه خود را جمع می‌کرده و با هم به دعای همگانی مشغول می‌شدند. وی فقیران را احترام می‌کرد و به خانواده خویش تذکر داده بود که هیچگاه به فقرا، فقیر نگویند، بلکه آنها را با نام نیک خودشان یاد کنند. ذکر و عبادتش طولانی و از روی اخلاص بود. عفیف و پاکدامن بود و از گناهان دیگران چشم‌پوشی می‌کرد.<ref>{{پک|مدرسی|۱۳۸۳|ک=هدایتگران راه نور|ص=۴۳–۵۳}}</ref>

مهمترین نقشی که کلبرگ برای محمد باقر قائل است، تدریس نظام‌مند و عمومی فقه شیعه از سوی او بود. این نظر در ابعادی وسیع‌تر توسط شیعه‌پژوه دیگری به نام [[ارزینا لالانی]] در کتاب «نخستین اندیشه‌های شیعی: تعالیم امام محمد باقر علیه السلام» به تفصیل بررسی و تبیین شده‌است. کلبرگ در این زمینه می‌نویسد؛ احتمالاً محمد باقر اولین کسی بود که آنچه را به آموزه‌های بنیادی شیعه اثنی عشری تبدیل شد، تدوین کرد.<ref>{{یادکرد وب|نویسنده=|نشانی=http://isca.ac.ir/Portal/home/showpage.aspx?object=relatedtopics&categoryid=5976020a-1a01-465d-be38-c5b36cfdd506&webpartid=08c9e00c-0f76-499d-9c18-beb0c6e0b5ec&id=6dfebed9-4a0f-4548-b004-e911403ba7ab|عنوان=امام باقر در نگاه خاورشناسان|ناشر=پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی|تاریخ=|تاریخ بازدید=24|کد مه 2015زبان=|وبگاه=}}</ref> محمد باقر پایه گذارپایه‌گذار اجتهاد بوده و با استخراج احکام شرعی از روی ادله اجتهادی، این سنت که بعدها به علم اصول فقه تبدیل شد را پایه‌گذاری کرد. قواعدی را که محمد باقر تأسیس کرد، بعدها در میان اصولیین به استصحاب، قاعده تجاوز، قاعده فراغ، قاعده نفی ضرر، علاج تعارض بین اخبار و...و… شهرت یافته استیافته‌است. علاوه بر پایه ریزیپایه‌ریزی این علم،‌علم، مبارزه با انحرافات این علم نیز از اقدامات وی شمرده می‌شود؛ انحرافاتی چون قیاس و استحسان که در استنباط احکام شرعی و نزد شیعیان باطل می‌باشد.<ref>{{پک|هادی‌منش|۱۳۸۳|ک=آفاق اندیشه|ص=۵۲}}</ref>

محمد باقر با برقراری حوزه درس و تحکیم مبانی معارف و اصول اسلامی با تکیه بر آیات قرآنی، با کج اندیشی‌ها و چالش‌های علمی، مبارزه کرد و به پرورش دانشمندان و فرهیختگان عصر خود و جنبش بزرگ علمی اهتمام ورزید. از اقدامات اساسی محمد باقر، پی ریزی علم حدیث بود. در پی انحرافات عمیقی که پس از فوت محمد به وجود آمد و رخداد تأسف برانگیزتأسف‌برانگیز جلوگیری از تدوین احادیث که توسط [[خلفای راشدین|خلفاء]] صورت گرفت، مسلمانان در احکام و اعتقادات با اختلافات و معضلات بزرگی مواجه شدند. [[جعل حدیث|جعل احادیث]] نبوی و ورود اسرائیلیات به اعتقادات مردم نیز اوضاع را آشفته‌تر از پیش کرده‌بود. پس از روی کار آمدن [[عمر بن عبدالعزیز]] وی فرمان تدوین احادیث را به [[ابوبکر بن محمد انصاری]] صادر کرد. او که از رجال و بزرگان تابعین به شماربه‌شمار می‌رفت و از اصحاب [[علی بن ابی‌طالب|علی بن ابی طالب]] شمرده می‌شد، به بازگرداندن [[فدک]] به اهل بیت و تدوین حدیث کمر بست. محمد باقر از این فرصت استثنایی کمال بهره را برد و بیان احادیث را آغاز کرد و راویان مختلف از وی ده‌ها هزار حدیث نقل کردند. ازاین رو، بسیاری از محدثین وقت با دیدن تلاش‌های بی‌دریغ محمد باقر، کمر به نگاشتن و نگاهداری سخنان وی بستند و بدین سبب، بیشتر احادیث اهل بیت از محمد باقر و جعفر صادق در دست است.<ref>{{پک|هادی‌منش|۱۳۸۳|ک=آفاق اندیشه|ص=۴۴-۵۲۴۴–۵۲}}</ref>

از آن جا که عصر محمد باقر، روزگار برخورد اندیشه‌های اسلامی و غیر اسلامی بود، مناظرات زیادی بین دانشمندان ادیان مختلف با محمد باقر از سوی حکومت‌های وقت، سازمان دهی شد و آخرین حکمرانان بنی‌امیه این سیاست کهنه و شکست خورده را بار دیگر از سر گرفتند. آنها بر این باور بودند که شکست محمد باقر در این مناظرات می‌تواند سبب خدشه‌دار شدن اعتبارش در نزد عموم مسلمانان گردد. از جمله این مناظرات، مناظره وی با بزرگ مسیحیان دمشق بود.<ref>{{پک|هادی‌منش|۱۳۸۳|ک=آفاق اندیشه|ص=۶۰}}</ref> از دیگر مناظرات وی می‌توان به مناظره او با: [[نافع بن ازرق]]، [[طاووس یمانی]]، عبدالله معمّر لیثی، [[حسن بصری]]، عثمان الاعمی و [[ابوحنیفه نعمان بن ثابت|ابوحنیفه]] اشاره کرد.<ref>{{یادکرد وب|عنوان=مناظرات امام باقر|نشانی=http://daneshnameh.roshd.ir/mavara/mavara-index.php?page=%D9%85%D9%86%D8%A7%D8%B8%D8%B1%D8%A7%D8%AAمناظرات+%D8%A7%D9%85%D8%A7%D9%85امام+%D8%A8%D8%A7%D9%82%D8%B1باقر+%D8%B9%D9%84%DB%8C%D9%87علیه+%D8%A7%D9%84%D8%B3%D9%84%D8%A7%D9%85السلام&SSOReturnPage=Check&Rand=0|وبگاه=دانشنامه رشد|بازبینی=|نویسنده=|کد زبان=|تاریخ=}}</ref>

* «دانشهیج خرجی در راه خدا نزد خداوند دوست‌داشتنی‌تر از عبادتگفتن استحقیقت در همه حال نیست.»<ref name="Qarashi" />

* «دو دسته از امت من هیچ سهمی در اسلام ندارند: تندرو و قَدَری مسلک.»<ref name="Qarashi" />

* «شما را به پنج چیز سفارش می‌کنم: اگر به شما بد کردند به دیگران بد نکنید. اگر به شما خیانت شد به کسی خیانت نکنید. اگر شما را دروغگو خواندند خشمگین نشوید. اگر از شما تعریف کردند ذوق نکنید. اگر از شما انتقاد کردند ناراحت نشوید و دربارهٔ آنچه مورد انتقاد قرار گرفته‌اید فکر کنید.»<ref name="Qarashi" />

* «چه زیباست نیکی‌های پس از بدیها و چه زشت است بدی‌های پس از خوبی‌ها.»<ref>{{یادکرد کتابپک|عنوان=میزان الحکمه|نام خانوادگی=محمدی ری شهریری‌شهری|نام=محمد۱۳۸۶|ناشرک=سازمانمیزان چاپ و نشر دارالحدیثالحکمه|سالص=۱۳۸۶۱۱۴|شابک=|جلدج=۳|مکان=قم|صفحات=۱۱۴}}</ref>

* «دین همان محبت است و محبت همان دین.»<ref>{{یادکرد کتابپک|عنوان=میزان الحکمه|نام خانوادگی=محمدی ری شهریری‌شهری|نام=محمد۱۳۸۶|ناشرک=سازمانمیزان چاپ و نشر دارالحدیثالحکمه|سالص=۱۳۸۶۴۲۵|شابکج=|جلد=۲|مکان=قم|صفحات=۴۲۵۳}}</ref>

* [[امامتجعفر صادق]]

* [[بقیع]] و [[تخریب بقیع]]

*[http://daneshnameh.roshd.ir/mavara/mavara-index.php?page=%d9%85%d9%86%d8%a7%d8%b8%d8%b1%d8%a7%d8%aaمناظرات+%d8%a7%d9%85%d8%a7%d9%85امام+%d8%a8%d8%a7%d9%82%d8%b1باقر+%d8%b9%d9%84%db%8c%d9%87علیه+%d8%a7%d9%84%d8%b3%d9%84%d8%a7%d9%85السلام&SSOReturnPage=Check&Rand=0 مناظرات امام محمد باقر] ''دانشنامه رشد''