شورش بابیان

شورش بابی

 

شورش بابی اشاره به سلسله وقایعی دارد ،که توسط بابیان بین سال‌های۱۸۴۶ تا ۱۸۴۹ ميلادي در ایران و توسط پیروان علی محمد شیرازی رخ داده است. 'ازاین سلسله وقایع می توان به شورش بزرگ  بابی‌ها در زنجان، شورش قلعه طبرسیمازندران، سال‌های ۱۸۴۸-۱۸۴۹، و شورش نیریز فارس اشاره کرد. به غير از اينها، چهار شورش دیگر هم توسط بابيان در شیراز،قزوین،اصفهان (در سال ۱۸۴۶) و تهران (در سال ۱۸۵۲) اتفاق افتاده است.

 

به عقیده عباس امانت، استاد تاريخ بهایی، شورش بابیان ، مثالی  از اقدامات تند و خشونت آمیز در چارچوب تعارضات دینی در ایران به حساب مي‌آيد؛ که خارج از قواعد و چارچوب شناخته شده ،در حوزه چالش‌های دینی در غرب است.جان والبریج نيز به عنوان یک تاریخ دان در تاریخ معاصر ایران و خاورمیانه در بررسی شورش بابیان در زنجان، علت اين درگیری‌ها، و خشونت دولت قاجار ،با بابیان در زنجان را، نه عقاید و باور و دیدگاه و مشرب آنها، بلکه ، اقدامات افراطی تروریستی و قیام‌هاي مسلحانه بابیان بیان می‌کند.  والبریج در زمان نگارش این پژوهش خود در آيين بهایی بوده است.

 

والبریج ،معتقد است که اگر بابیان اقدام به قیام مسلحانه و تصرف اسلحه خانه حکومتی نمی‌کردند، حکومت مرکزی وحکومت محلّی زنجان ممانعت و مشکلی با عقاید متفاوت آنها نداشت و آن را می‌پذیرفت. ولی از آنجاکه بابیان، تحت تأثیر تفکرات باب، درصدد کسب قدرت و تشکیل حکومت بابی در ایران بودند و در واقع حاکمیت ملی و امنیت کشور را هدف گرفته بودند، حکومت مرکزی به مقابله و سرکوب آنها برخاست؛ چراكه این اقدام ،مشروع و پذیرفته شده، در همه کشورها و مطابق با قوانین همه كشورها بوده است.

 

به این ترتیب او نتيجه مي گيرد، تا زمانی که بهائیان به تکریم شورشیان مسلح بابی پرداخته و از آنها با عنوان شهدای خود یاد کنند، به لحاظ تاریخی و حقوقی، خود را در مقابل مردم و نظامات اجتماعی و قانونی کشور قرار داده، و نباید انتظار اعتماد، پذيرش يا تاييد عمومی را داشته باشند.

 ='ریشه  شورش بابیان در فرمان‌های باب'=

بررسي‌هاي تاريخي درخصوص ريشه يابي شورش بابيان نشان از آن دارد ،كه بابيان به طور خودمختار دست به اين اقدامات نزده‌اند ،بلكه اين كنش اجتماعي آنان، ريشه در فرمان‌ها و دستوراتي داشته كه از رهبرشان فراگرفته بودند. شوقی افندی نیز دلیل شورش بابیان را در بیانات باب می داند .{منبع}  دراينجا به چند نمونه از فرمان باب به شورش و کشتار غیر بابیان اشاره مي‌شود:

 

• در تفسیر سوره یوسف، علی محمد شیرازی  بیان کرده است؛ که به اذن خدا در روز ذکر با شمشیرهای برحق نازل شده و با کسانی که نسبت به او کفر بورزند خواهد جنگید.

• در جای دیگر از تفسیر سوره یوسف  پیروان خود را به جنگ دعوت کرده و خطاب  به آنان وعده می دهد که ده فرد صبور از شما توانایی مقابله با هزار نفر را دارند.

• علی محمد پیر‌وان خود را پس از اینکه کتاب ذکر به دست  آنان رسید به قطع رابطه با همه دعوت میکند و اینکه سلاح بدست گرفته و جنگ و قتال در راه خدا براه اندازند.

 

 

نمونه‌ای از شورش‌های بابی

 

شورش‌هایی که در تاریخ توسط بابی‌ها رخ داده و در تاریخ ثبت شده عبارتند از:

 

• شورش بابی در قلعه طبرستان مازندران ۱۸۴۸-۱۸۴۹میلادی.

• شورش بابی در زنجان تاریخ۵ مه ۱۸۵۰ میلادی

• شورش بابی نیریز فارس ۱۸۵۰ میلادی.

• حداقل چهار شورش کم اهمیت تر بابی در شیراز، قزوین، اصفهان در سال ۱۸۴۶ میلادی و در تهران ۱۸۵۲ 

 

قیام بابیان خراسان

 

اولین شورش علنی بابی‌ها در تابستان ۱۸۴۸(۱۲۶۳قمری) در مشهد اتفاق افتاد. در این واقعه یک گروه مسلح از بابیان با پرچم های سیاه، جنگ و پیکار را آغاز و از طریق مازندران به سمت غرب کشور حرکت کردند.

 

شورش بابیان در مازندران

 

شورش بابيان در مازندران به سال ۱۲۲۷ شمسي مصادف با ۱۸۵۰ ميلادي بازمي‌گردد و از آنجايي آغاز مي شود كه، بابیان در نزدیکی بابل توقف و بر سر مقبره شیخ طبرسی برای خود استحکامات دفاعی بنا کردند. برخی دیگر از بابیان نيز به تهیه سلاح و تمرین و آموزش جنگی پرداختند.3اين تشكيلات آنقدر گسترده شده بود كه يك سال طول كشيد تا نیروهای نظامی حکومت بتواند آنان را از آنجا بیرون کنند. اين اتفاق اما مصادف شد با درگذشت محمد شاه قاجار و به سلطنت رسیدن ناصرالدین میرزای جوان. ۱۸ ماه بعد از این شورش بود كه يك جنگ شهری در زنجان به رهبری حجت زنجانی كه خود از بابیان بود، رخ داد.

 

شورش بابیان زنجان

 

بابیان، در زنجان در تاریخ ۵ مه ۱۸۵۰ میلادی (مصادف با ۱۲۲۹ هجري شمسي) مبادرت به قیام مسلحانه علیه فرماندار قاجاری شهر کردند. ۲۰۰۰ جنگجوی بابی به رهبری حجت زنجانی در بخشی از شهر سنگربندی کردند و ۹ ماه با ارتش و دولت جنگیدند. جنگي كه از بابيان قربانيان زيادي گرفت و در نهايت کمتر از ۱۰۰ نفر از آنان باقی ماند. از آنجاکه جاده اصلی بین تهران و تبریز از میان منطقه شورش بابیان می گذشت، این درگیری بر نظام حکومت تاثیر چشمگیری داشت.

 

پرنس دالگورکی، سفیر و نماینده روسیه در تهران در تاریخ ۴ مارس ۱۸۴۹ میلادی در گزارش خود آورده است: در حقیقت شایعاتی بر سر زبان‌هاست که بابی‌ها در زنجان با ۸۰۰ نیروی ورزیده ظاهر و با این حضورشان تهدیدی برای برهم زدن نظم عمومی شده‌اند. او همچنين یک سال بعد در ۱۴ مارس ۱۸۵۰ میلادی گزارش ديگري نوشته است كه بخشي از آن را در ادامه مي‌خوانيد: تعداد بابیان در زنجان به ۲۰۰۰ نفر رسیده است و مطالبی که آنها در میان مردم منتشر می‌سازند، موجب تحریک و نارضایتی عمومی می‌گردد.

 

این فعالیت بابیان در منطقه استراتژیکی چون زنجان زنگ خطر را برای مقامات کشور به صدا درآورد. امیر اصلان خان یکی از دایی‌های شاه به عنوان حاکم جدید زنجان تعیین، و مامور شد حجت را دستگیر و به تهران گسیل دارد ولی حاکم جدید کار چندانی نتوانست انجام دهد. گرچه جنگ بابیان در مازندران مسئولان را هوشیار کرده بود ، ولی حکومت  تمام نیروهای مسلح خود را به خراسان اعزام کرده بود؛ تا از قیام بزرگی علیه شاه جدید پيشگيري كند و تا قبل از شدت یافتن تهدید زنجان حکومت برنامه خاصی نمی‌توانست داشته باشد . باب در راه انتقال به ماکو در مسیر زنجان ملاقات مخفیانه‌ای با حجت زنجانی داشت.

 

دو ماه بعد از آغاز جنگ زنجان ، نيز خبر رسید که باب در میدان تیر تبریز،کشته شده است. با مرگ باب دیگر امکان جهاد برای بابیان نبود.  چرا که برای شروع جهاد برای بابیان اجازه باب لازم بود. بنابراين استراتژی جنگ بابیان تغییر کرد. حجت در روز پس از اولین جنگ و درگیری، به اصرار دستیاران نظامی‌اش، دستور اشغال قلعه علیمردان خان، از استحکامات اصلی شهر زنجان  را صادر کرد. انبار بزرگی از تجهیزات و سلاح دولتیان هم در آن قلعه به تصرف بابیان درآمد. 1 بنابر وقایع نگاری رسمی، بابیان روز بعد يعني یکشنبه، ۱۹ مه ۱۸۵۰ به خانه حاکم شهر حمله کردند. سفیر بریتانیا، نيز درباره اين رويداد می‌نویسد: دولت مرکزی پنج ساعت پس از دریافت خبر وقوع جنگ در زنجان یک گردان پیاده نظام به سمت زنجان روانه کرد.  

 

از آنجاكه مقامات کشوری کاملا احساس خطر می‌کردند‌، وقتي ماهیت گروه و حرکت بابیان را شناختند، نیز به طور جدی و سیستماتیک اقدام به مقابله با آنها کردند. هدف قشون دولتی پایان دادن به تهدید نظامی بابیان در مسیر تهران تبریز بود . ادوارد براون می‌گوید: در تابستان ۱۸۵۰ میلادی در حالیکه محاصره زنجان در حال پیشرفت بود، شورش بابی دیگری در نیریز در جنوب ایران روی داد. دولت تصمیم گرفته بود که جنبش بابی را ریشه کن کند. باب که اکنون محکوم به بیش از سه سال حبس شدید در ماکو و قلعه چهریق شده بود، عملاً نمی‌توانست به طور مستقیم مسئول گرایش به مقاومت مسلحانه احتمالی توسط پیروانش در نظر گرفته شود. با این وجود دولت او را سرچشمه آن تعالیمی می‌دانست که کل امپراطوری ایران را دچار تشنج کرده بود و تصمیم به مــرگ او گرفت. درست در روز کشته‌شدن باب قیام نیریز و چندین هفته بعد درگیری زنجان ، سرکوب شدند.

 

ترور افراد

 

بابی ها علاوه براین ‌ که منجر به بهم ریختگی کل کشور و به خطر افتادن امنیت کشور شده بودند؛ به ترورهای ديگري نیز دست زدند و به ترور افراد پرداختند. در ادامه برخی از افراد مشهور که توسط بابی ها ترور شدند، اشاره شده است.

 

ترور ناصرالدین شاه

 

بابیان نه ماه بعد ازدرگیری نیریز دست به اقدامی علیه ناصرالدین شاه زدند. انجمنی از بابیان در تهران به ریاست سلیمان خان، پسر یحیی خان تصمیم گرفت شاه را ترور کند. در این طرح تمام جزییات کار اعم از محل ترور، زمان، نوع اسلحه و دیگر کارها طبق نقشه پیش بینی شد. دو نفر به نام‌های محمد صادق و دیگری که نامش مورد اختلاف است ، در اين عمليات، نقش كليدي داشتند. روز ۲۸ شوال سال ۱۲۶۸ هجري قمري هنگامی که شاه عازم شکار بود، این دو به شکل شاکیان و دادخواهان در وسط راه داد و فریاد کنان از شاه دادخواهی کردند و وقتی به وی نزدیک شدند یکی با طپانچه و ديگري با خنجر به طرف شاه حمله کردند. شاه از خود دفاع می‌کرد که محمد مهدی تبریزی رئیس مشق شاه خود را رساند و نفر اول را بر زمین کوبید و دومی را مجروح ساخت. بعد از آرام شدن اوضاع نيز، نفر دوم به ترور اعتراف كرد .

 

امان الله شفا، مبلغ سابق بهائی نيز معتقد است که حادثه ترور شاه با برنامه ریزی و دستور شخص بهاءالله بوده است و صدها نفر، قربانی این نقشه او شده‌اند. چون در غیر این صورت دلیلی برای مضطرب شدن و پناه جستن به سفارت روسيه وجود نداشت.

 

در عين حال روزنامه وقایع اتفاقیه در شماره ۸۲ به گزارشي درباره اين حادثه پرداخت و نوشت: روضه الصفای ناصری جمعی که رئیس و قطب آنها {بابيان} ملاعلی نام ترشیزی بود و نیابت باب سابق را ادعا می نمود و خود را به حضرت عظیم ملقب داشته به همراه تنی چند از اصحاب باب به این اقدام دست زدند كه يكي از آنها میرزا حسینعلی نوری بود و به زرگنده (سفارت روس) فرار کرده بود.

 

در فصل یازدهم از کتاب تاریخ باب، تألیف نیکلا ، کنسول قدیم فرانسه در تبریز، که متن فرانسوي آن در پاریس و ترجمه فارسي آن توسط مرحوم همایون فره وشی در تهران منتشر شده است ؛ نيز گزارشي آمده كه به اين موضوع مي‌پردازد. درواقع  در اين فصل، گزارش رسمی سفارت فرانسه در عثمانی درباره شیخ عظیم آمده است و مي‌گويد كه شیخ علی ترشیزی بعد از مرگ باب، ریاست اين مذهب را به دست گرفته و نیز اقرار کرده است که او به رفقای فداکارش امر کرده شاه را بکشند. 

 

ترور ملا محمدتقی برغانی

 

در نقل قولی از محمد مصطفی بغدادی بهائی، از همراهان قرة العین در آخرین سفر وی به قزوین، بیان شده که بی تردید قتل ملا محمدتقی برغانی توسط بابیان صورت گرفته و توطئه آن را قرةالعین (از یاران خاص باب و جزء حروف حی) طراحی کرده بود. گهرریز، نویسنده بهائی، در این باره می نویسد که قرةالعین در رابطه با ترور عمو و پدر شوهر سابقش، بازداشت و در نهايت با تلاش های بهاءالله آزاد شد.

 

تاثیر اقدامات تروریستی-شورشی بابیان

 

عملکرد و اقدامات تروریستی ، جنبش بابی علیه حاکمیت و مردم، صرف نظر از صداقت یا عدم صداقت بابیان و یا میزان مشروعیت اعتراضات آنان ، باید به آن پایان داده می شد ؛ تا حکومت بتواند پایه‌های داخلی خود را محکم کند. جنگ و کارزار زنجان، امیر کبیر، صدر اعظم شاه جوان تازه به تخت نشسته را برای کیفر و اعدام باب مصمم ساخت. تاثیر این نبرد به مردم شهرزنجان ودولتیان ملموس بود. بخش بزرگی از شهر زنجان ویرانه شد.

 

زمانی که ادوارد براون سی سال پس از جنگ و کارزار از زنجان  بازدید کرد هنوز خرابی ها به طور کامل بازسازی نشده بود. زنجان همچون طبرسی یا نیریز نقطه دور دستی نبود و هر ایرانی که به تهران و تبریز سفر می کرد شبی را در زنجان می‌ماند و چیزهایی می‌شنید. نتیجه کار هم سخت شدن موضع دولت قاجار  ایران در برابر بابیان در سایر مناطق و رويكرد و رفتار مشابه نسبت به سایر جنبش‌های مردمی بود.