'''ییدی'''، '''ییدیش''' یا '''یـِدیشییدیش''' (به یدیشییدیش: ייִדיש)، {{آلمانی|Jiddisch}}، {{لهستانی|Jiddisch}}، {{روسی|Идиш}}، {{اوکراینی|Їдиш}}، {{فرانسوی|}}، {{انگلیسی|Yiddish}}، {{ایتالیایی|Yiddish}} و {{لاتین|Iudaeogermanica}} نامِ [[زبان]]ی استاست، که برای نزدیک به هزار سال، [[زبان مادری|زبانِ مادری]] و گاه، تنها زبانِ بعضی جوامعِ [[یهودیان|یهودیانِ]] [[اشکنازی]] بودبود، که در [[اروپای شرقی]] و مرکزی می‌زیستند. یِیدییِدیش در میانِ فرهنگِ اشکنازی، از حدودِ سدهٔ دهمِ میلادی در کرانه‌های [[راین]] پا گرفتپاگرفت و سپس گسترده شده در مرکز و خاورِ اروپا وگسترده آمیختن اش با [[زبان‌های اسلاوی]] آن را به شرقی و غربی شاخه کردشد. یدیشییدیش راستیدر را،واقع از لهجه‌های جنوبِ شرقیِ آلمانیِ میانهٔ علیا شاخه شد و در کنارِ دیگر [[زبان‌های آلمانی]]، شاخه‌ای از زیرخانوادهٔ [[زبان‌های ژرمنی]] استاست، که با [[الفبای عبری]] نوشته می‌شود.<ref>[[گیلعاد زاکرمن|Ghil'ad Zuckermann]], 2014, [https://www.degruyter.com/downloadpdf/j/ijsl.2014.2014.issue-226/ijsl-2014-frontmatter226/ijsl-2014-frontmatter226.pdf ''Jewish Language Contact''] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20180726055611/https://www.degruyter.com/downloadpdf/j/ijsl.2014.2014.issue-226/ijsl-2014-frontmatter226/ijsl-2014-frontmatter226.pdf |date=۲۶ ژوئیه ۲۰۱۸}} (=''International Journal of the Sociology of Language'' 226).</ref><ref>[[گیلعاد زاکرمن|Ghil'ad Zuckermann]], 2003, [[w:en:Language Contact and Lexical Enrichment in Israeli Hebrew|Language Contact and Lexical Enrichment in Israeli Hebrew]]'', [https://www.palgrave.com/gp/book/9781403917232 Palgrave Macmillan] (ISBN 978-1-4039-1723-2 / ISBN 978140338695)</ref> آمیختن یدیش با [[زبان‌های اسلاوی]] آن را به دو شاخه شرقی و غربی بخش کرد.
در بارهٔ یدیشییدیش دانستن، رابطهٔ مستقیم دارد با آگاهی در بارهٔ اشکنازی‌ها رابطهٔ مستقیم دارد. بر خلافِ دیگر زبان‌ها که [[گویش‌ور]]ان آن‌ها، باشندگانِ زادبومی ویژه یا شهروندانِ [[ملیت]]ی معلوم اند، یدیشی را- در بیش‌تر سال‌های عمر اشش- یهودیانی با ملیت‌های گوناگون در سراسرِ جهان، به کار می‌برده‌اند، با ملیت‌های گوناگونمی‌برده‌اند. اگرچه یدیشی در میانِ یهودیانِ [[آمریکا]] کمابیش از رواج افتاده و در [[روسیه]] نیز رو به نابودی است و از همین رو، میانهٔ سدهٔ بیستمِ میلادی([[چهاردهمِ هجری]])، را، روزگارِ مرگِ یِدیشی نامیده شده؛اند؛ با این همه، هنوز درزبانِ میانِمادری برخی از [[گروه‌های یهودی]]،به عنوانِ زبانِ مادری، به آن سخن گفته می‌شوداست.
== دلیل نامگذاری ییدیشیدیش ==
[[اصطلاح|اصطلاحِ]] {{به آلمانی|''Jiddisch''}} خود، در [[اروپا]]، تلفظی تطوریافته است از [[یهود]]ی یا مشابهِ [[:de:jüdisch|jüdisch]] فرانسه [[:fr:judaïsme|Juif]]، و این تلفظ تطوریافته، آن گاه که [[یای نسبت|یای نسبتِ]] [[فارسی]] به آن افزوده شود، ترکیبی ناآشنا هم می‌شود. همچنان که برای نمونه، ''Kurdish'' خود، به معنای [[کردی]] است و کردیشی ترکیبی است نادرست. طرفه آن که [[پسوند]] ''isch'' در [[زبان‌های ژرمنی]]، همان ''ic'' یا ''ig'' در [[زبان‌های ایرانی میانه]] است و یای نسبتِ [[فارسی دری]] نیز بازماندهٔ همان.
خط ۱۲:
== پیشینه ==
یهودیان تنها روزگارِ کوتاهی با زبانی که [[زبان عبری|عبری]] نامیده می‌شودمی‌شود، سخن گفته‌اند.<ref>آغاز و پایان بنی اسراییل، خاستگاه آرامی-عبدالله شهبازی</ref> به ویژه پس از [[پراکنده شدن بنی اسراییل در جهان|پراکنده شدن در جهان]]، برای تعامل با دیگران، بیش‌تر به زبانِ مردمی سخن گفته‌اندگفته‌اند، که در میان اِشان جایشان گرفتهجای‌گرفته و به سرزمینِ ایشان منسوب شده‌اند و اگر تفاوتی به چشم بخورد، بسیار ناچیز است و در اندازهٔ لهجه و گویش. پیدایشِ یدیشی نیز بر همین قاعده بوده. بخشِ بزرگی از عمرِ چندصد سالهٔ یدیشی،یدیش، به دگردیسیِ آن، از گویشی آلمانی، به زبانی ورزیده گذشت که نمونهٔ بی‌مانندی شد از آمیزشِ زبان‌های آلمانی، لهستانی، روسی، عبری، [[آرامی]] و گاه اوکراینی شد.
=== از [[گویش]]ی آلمانی تا یدیشیِ کهن ===
برابر با [[سده ی چهارمِ هجری|سدهٔ چهارمِ هجری]] ([[سده ۱۰ (میلادی)|دهمِ میلادی]]) یهودیانی از [[فرانسه]] و شمالِ [[ایتالیا]]، با کوچیدن به سوی شرق، برای نخستین بار به پایه‌گذاری اجتماعِ بزرگی از یهودیان در کرانه‌های راین آغازیدند و فرهنگی یهودی در میانِ ایشان- در [[اروپای مرکزی]]- شکل گرفت و از آن پس در میان یهودیان، به [[اشکنازی]] شناخته شدند. اگرچه آگاهی‌های ریزی در بارهٔ زبانی که تا آن روز در میانِ ایشان به کار می‌رفت در دست نیست، اما ناگزیر، گویشی یهودی-[[رومی]] بوده که [[زبان لاز|لاز]] نامیده می‌شود<ref name="ReferenceA">The History and Development of Yiddish</ref> و به گمان، عنصرهایی پراکنده از دیگر [[زبان‌های جنوب اروپا]] در خود داشته‌است. تازه‌واردانِ یهودی اما، در [[راینلاند|کرانه‌های راین]] با لهجه‌های پرشمارِ ژرمنی رویارو شدندشدند، که مقدر بود بعدها [[ملت]]هایی را پدیدآورند. در این میان [[جامعه]] ی جوانِ اشکنازی‌ها، گویشِ آلمانی اش را با واژه‌ها و عبارت‌هایی از ''لاز'' نشانمند کردند<ref name="ReferenceA"/> که هنوز اندک ردِ پایی از آن، در واژه‌های یدیشیِ امروزی به جا مانده‌است، به ویژه در یِدیشیِ غربی.<ref name="ReferenceB">[[:en:Yiddish language|Wikipedia, Yiddish language]]</ref> واژه‌ها و عبارت‌هایی نیز از ادبیات دینی [[یهود|قوم یهود]] به گویش آلمانی ایشان راه یافتند، چراکه ایشان به نوشته‌ها و [[ادبیاتِ خاخامی]] دسترس بودند و ناگزیر اصطلاحاتِ آن را در گفتگوهای روزانه اشان شرکت می‌دادند. این چنین یهودیان رفته رفته، این گویش را با نیازهای ویژهٔ فرهنگِ نوپای اشکنازی سازگار کردند. به شدت زیر نفوذ عبری و آرامی واقع شد، چندان که نزدیک به ''یک ششم'' واژگان یدیشی را شکل داد.<ref name="ReferenceC">Britannica Concise Encyclopedia, Yiddish language</ref> کاست و فزودها در این گویشِ آلمانی، پرورشِ عمدیِ تفاوت‌هایی [[زبان‌شناسی|زبان‌شناسانه]] بود که اشکنازی‌ها را به تمایز و هویتی فرهنگی می‌رساند. به این ترتیب، صورتِ تغییرِ یافته‌ای از آلمانیِ [[قرون وسطی|سده‌های میانه]] پدید آمد که عنصرهایی را از لاز، عبریِ [[میشنا|میشنایی]] و آرامی به ارث برد تا عمده زبانِ یهودیانِ اشکنازی باشد.
همچنین جامعهٔ اشکنازی‌ها، جغرافیای خود را داشت، برای ارتباط در میانِ محله‌های یهودی که اندکی مستقل از همسایگانِ غیریهودی اشان بودند. در اروپای سده‌های میانه که هنوز [[دولت ملی|دولت‌های ملی]] پا نگرفته بود و [[دوک|فرمانروایانِ محلی]] و [[فئودال|زمین‌داران]]، لگامِ اروپا را به دست داشتند، گسترهٔ فرهنگیِ یهودیان، چندان با قلمروی این فرمانروایانِ محلی نمی‌خواند؛ به گونه‌ای که حوزهٔ زندگیِ اجتماعاتِ [[اشکنازی]] تا شمالِ [[فرانسه]] و سرزمین‌های غربی‌تری که یهودیانِ [[سفاردی]] در آن پراکنده بودند ادامه داشت.<ref name="ReferenceB"/>
