''[[هرتسفلد]]'' عقیده دارد، زرتشت تمام خدایانی که در مقابل اهورا مزدا قرار داشتند را به دیو تبدیل کرد که آناهیتا هم جزئی از آن‌ها بود. او تا حدی از آن‌ها تنفر داشته که نام هیچ‌کدام را ذکر نکرده‌است. اما پس از مرگ اهورا مزدا، مغان، مذهبی را پایه‌گذاری کردند که هیچ ربطی به گفته‌های زرتشت نداشت و در آن آیین قربانی کردن حیوانات و پرستیدن ناهید دوباره از سر گرفته شد، در صورتی که زرتشت با این امر مخالف بود و با این عمل تجدید حیات مظاهر قبلی که توسط زرتشت کنار گذاشته شده‌بود دوباره آغاز شد و چون مغان هم در دورهٔ هخامنشی از قدرت بیشتری برخوردار شده‌بودند، عقاید خود را گسترش دادند.<ref>{{پک|ثمودی|۱۳۸۷|ک=ایزد بانوان در ایران باستان و هند|ص=۳۴}}</ref><ref>{{پک|کاظم‌زاده|۱۳۹۲|ک=تحلیلی بر دلایل شکل‌گیری اعتقاد به ایزدبانوان در ایران باستان|ص=۵۸}}</ref>
=== هخامنشی ===
در دوران هخامنشیان، ایرانیان به جز آتش به ایزد بانو آناهیتا نیز اعتقاد داشتند. بنابر آنچه ''[[گیرشمن]]'' از دوران [[اردشیر دوم (هخامنشی)|اردشیر دوم]] هخامنشی بیان کرده‌است، پرستش ایزدان بسیاری در آن زمان رواج یافته‌بود که همراه با نام اهورا مزدا در متون هخامنشی ذکر شده‌است. یکی از آن‌ها ایزد [[مهر (ایزد)|مهر]] است که خدای آفتاب و عدالت است؛ او از خدایان بسیار قدیمی است. دیگری ناهید یا آناهیتا، الهه آب‌ها است. در زمان اردشیر دوم پرستش او بسیار مورد توجه بوده‌است و به صورت اَناهیتا خوانده‌شد.<ref>{{پک|آموزگار|۱۳۹۱|ک=تاریخ اساطیری ایران|ص=۲۵}}</ref><ref>{{پک|امینی لاری|محمودی|۱۳۸۹|ک=ناهید مظهر قدس است یا هوس؟|ص=۵۲}}</ref> ناهید و مهر در دورهٔ دوم [[شاهنشاهی هخامنشی]] اهمیت فراوانی یافتند و مظهر سه نیروی روحانی، ارتش‌داری و تولید شدند. نهضت زرتشت باعث تغییراتی در دین کهن مزدایی شد و [[اردشیر دوم هخامنشی]] در همین دین پرستش آناهیتا را به صورت نقش و پیکر درآورد. اردشیر دوم علاوه‌بر معابد آناهیتا در شوش و همدان معبدی دیگر در هی پای پا، ۲۵ کیلومتری غرب [[سارد]] بنا کرد و پس از آن نجیب‌زادگان پارس و [[ساتراپی‌های هخامنشیان|ساتراپ‌های]] لیدیه سه معبد دیگر در سری‌چم، گل مرمره، فیلا و لفیا بنا کردند. در این دوران معابد به صورت فضاهای روباز و در ارتفاعات ساخته می‌شدند. شاعر معاصر اردشیر می‌گوید مراسم آناهیتا در آن دوران همراه با نشاط، موسیقی، پایکوبی و نوایی دلنشین بوده‌است. برادر اردشیر، [[کوروش کوچک|کوروش صغیر]] نیز به هنگام حکمرانی در لیدیه معبد آناهیتا را در بستر رودخانهٔ روستای هیره‌کومه ساخت. در این دوران به هنگام جشن [[سال نو]] گردونه‌ای برای مهر می‌آوردند و پس از آن گردونه‌ای خاص ناهید وارد میدان می‌شد.<ref>{{پک|بهار|۱۳۶۲|ک=پژوهشی در اساطیر ایران|ص=۸۰}}</ref><ref>{{پک|بویس|۱۳۷۵|ک=تاریخ کیش زرتشت|ص=۱۹۸–۱۹۹}}</ref><ref>{{پک|طاووسی|پورمند|۱۳۸۹|ک=ایزد بانوی آب آناهیتا|ص=۳۸}}</ref><ref>{{پک|مولایی|۱۳۹۲|ک=آبان‌یشت|ص=۳۲}}</ref><ref>{{پک|جلیلیان|۱۳۹۷|ک=اردشیر بابکان و خدابانو آناهیتا|ص=۴۵–۴۶}}</ref><ref>{{پک|مکی|۱۳۹۰|ک=بررسی تطبیقی ایزدان سه‌گانه در ایران و ارمنستان در دوران باستان|ص=۱۷۹–۱۸۰}}</ref><ref dir=ltr>{{پک|Boyce|2012|ف=ANĀHĪD|ک=Encyclopaedia Iranica|ص=|زبان=en}}</ref>
{{وسط‌چین}}
<gallery>
خط ۲۱۳:
=== اشکانی ===
در زمان اشکانیان اهمیت آناهیتا دو چندان شد. ''[[مری بویس]]'' معتقد است در دوران اشکانی در سرتاسر این سرزمین ناهید پرستیده می‌شد و این امر بیشتر به خاطر ارزش و اعتبار ناهید از ادوار پیشین بوده‌است. در نزدیکی شهر [[ری]]، برفراز کوه، کنار چشمه‌ای آرامگاهی برای ناهید ساخته شده به نام «بانوی سرزمین (شهربانو)» و نیایش در این مکان تاحدی اهمیت داشت که پس از حملهٔ اعراب، می‌گویند برای دختر آخرین پادشاه ساسانی و بیوهٔ [[حسین بن علی]] «بی بی شهربانو» است و تا امروز مردم در این مکان به عبادت می‌پردازند و قربانی می‌کنند. در این دوران تاجگذاری شاهان هم در معبد آناهیتا صورت می‌گرفت، مثلاً [[تیرداد اول]] اشکانی در معبد ناهید تاجگذاری کرد. در [[دورهٔ اشکانی]] معابدی هم در [[تخت جمشید]]، [[اصطخر]] و اکباتان موجود بود و ''[[ایزیدور خاراکسی]]'' نیز می‌گوید در اکباتان برای ناهید همیشه یک آتش روشن نگهداری می‌شد. معبدی دیگر برای او در [[همدان]] قرار داشت که دوبار غارت شد، کاشی‌های سقف این معبد از جنس طلا و نقره بود و به تاراج رفت، اما طبق منابع مدتی بعد دوباره جایگزین شد. دو معبد آتنه و آرتمیس که در [[عیلام]] قرار داشت، به وسیلهٔ [[مهرداد اول]] اشکانی غارت شد؛ معبد آرتمیس مربوط به سال ۲۰۰۰ ق. م بود که در [[کنگاور]] ساخته شده‌بود و در دورانی که ''خاراکسی'' بود این معبد همچنان باقی مانده‌بود. ''ایزیدور'' همچنین از دو معبد دیگر ناهید که در نزدیکی [[فرات]] در [[بین‌النهرین]] قرار داشت نام می‌برد؛ یکی از آن‌ها «باسیلیا» نام دارد که در زمان [[داریوش]] و به دستور او ایجاد شده‌است و دیگری «بئونان» بود.<ref>{{پک|ثمودی|۱۳۸۷|ک=ایزد بانوان در ایران باستان و هند|ص=۶۳}}</ref><ref dir=ltr>{{پک|Boyce|2012|ف=ANĀHĪD|ک=Encyclopaedia Iranica|ص=|زبان=en}}</ref>[[پرونده:Sarab-e Qandil Panel view.jpg|بندانگشتی|چپ|250ox|سنگ نگاره ای از پیوند زناشویی شاپور یکم با شاهزاده آذر آناهیتا به همراه کرتیر در [[نقش‌برجسته تنگ قندیل|سنگ‌برجستهٔ سراب قندیل]] در [[قائمیه (کازرون)|چنارشاهیجان]] فارس نزدیک [[بیشاپور]]]] به گفتۀ [[پیر بریان]] در [[شوش]] نیز معبدی دیگر قرار داشت که متعلق به ناهید بود و در آن شیرهای رام شده در آزادی مطلق بودند. اصطخر همانند دورهٔ هخامنشی مرکزی بود برای برگزاری مراسم‌های ناهید؛ در این مراسم‌ها مغان آتور اناهیت<ref group="پ">آتش ناهید</ref> برپا می‌کردند و هر روز شاخه‌هایی جمع‌آوری و بر روی آتش قرار می‌دادند و حدود یک ساعت مقابل این آتش سرود می‌خواندند. در این دوران همانند دورهٔ هخامنشیان هر سه ایزد اهورا مزدا، آناهیتا و [[میترا]] پرستیده می‌شدند؛ اما پرستش آناهیتا بر باقی پیشی می‌گیرد و معابد سرتاسر ایران به او اهدا می‌شود. معروف است که پارتیان به نام این الهه سوگند می‌خورده‌اند. درست است که منابع چشمگیری در این مورد نیست اما در کتاب‌های مورخان ارمنی به اسامی پرستشگاه‌های آناهیتا و دو رب‌النوع دیگر برمی‌خوریم.<ref>{{پک|مولایی|۱۳۹۲|ک=آبان‌یشت|ص=۳۶}}</ref><ref>{{پک|مکی|۱۳۹۰|ک=بررسی تطبیقی ایزدان سه‌گانه در ایران و ارمنستان در دوران باستان|ص=۱۸۰–۱۸۱}}</ref><ref>{{پک|پور بختیار|خسروی|۱۳۹۳|ک=جایگاه ایزد بانو آناهیتا، الهه آب در باورهای ساسانیان|ص=۶۴}}</ref>
ایران در اواخر دوران اشکانی دوباره ملیت قدرتمندی پیدا کرد و امپراتور رم در زمان حکمرانی [[بلاش یکم|بلاش]]، برادر او به نام تیرداد را به رم فراخواند تا تاج ارمنستان را از دست امپراتور رم دریافت کند. تیرداد برای آن که آب را آلوده نکند از طریق خشکی و با زحمت فراوان به رم رسید و هنگام بازگشت، [[نرو]] را دعوت کرد و گفت آمدن برای من سخت است و نرو که مفهوم سخن او را درک نکرده‌بود آن را اهانتی به خود برداشت کرد. در این دوران مجسمه‌های فراوانی نیز از آناهیتا ساخته شد. مجسمه‌ای برنزی که در موزهٔ تهران قرار دارد، گل پخته شده که در لوور قرار گرفته و مجسمه‌های دیگر که دارای گل، ستاره<ref group="پ">سیاره ناهید</ref> و نشانه‌های آناهیتا است. مجسمه‌های دیگری نیز در [[الحضر]] قرار دارد که مربوط به ناهید است و در آخر سکه‌هایی از کوشان است که ناهید بر روی آن‌ها بر روی یک شیر حک شده‌است.<ref>{{پک|ثمودی|۱۳۸۷|ک=ایزد بانوان در ایران باستان و هند|ص=۶۴–۶۵}}</ref>
=== ساسانیان ===
در طول ۴۲۵ سال حکومت ساسانیان با مظاهر مختلفی روبه‌رو بوده‌است. در این زمان فضاهای محصوری به ستایشگاه‌ها افزوده شد و طرح کلی نیایشگاه‌ها تغییر کرد؛ قسمت خاصی برای سکونت روحانیون و خادمان درنظر گرفته شد و جای خاصی برای نگهداری آتش؛ آن‌ها وجود تندیس‌ها را بت‌پرستی می‌دانستند، پس [[آتش مقدس]] ناهید را جایگزین آن پیکره‌ها کردند. به سبب نذورات مردم برای ناهید این معابد به ثروت هنگفتی دست یافته بودند. در این دوران افراد اعتقاد داشتند که نیروی ایزدان حافظ و نگهبان فرمانروایان است و به وفور در کتیبه‌ها ذکر شده‌است. مانند آنچه در ستون‌های [[شوش]] و [[همدان]] از ستایش آب بیان شده‌است و اردشیر از آناهیتا می‌خواهد او را در نبرد با [[اردوان چهارم]] پیروز گرداند تا اردشیر سرهای دشمنان خود را به معبد [[اردشیر خوره]] بفرستد و حدود یک سده بعد شاپور اول سرهای بریده شدهٔ دشمنان مسیحی خود را به [[معبد اصطخر]] می‌فرستد و این نشان از این است که مردمان همچنان به ویژگی جنگاوری آناهیتا باور و اعتماد داشتند.<ref>{{پک|جلیلیان|۱۳۹۷|ک=اردشیر بابکان و خدابانو آناهیتا|ص=۴۴–۴۵}}</ref>[[پرونده:Naghsh-e rostam, Irán, 2016-09-24, DD 08.jpg|بندانگشتی|چپ|250px|طاق بستان، نرسه شاه ساسانی (وسط)، آناهیتا (راست)]] [[شاپور اول]]، شاه دوم ساسانی به همسر خود عنوان ملکه «آذر آناهیتا» را داده‌است و [[معبد آناهیتا (بیشاپور)|معبد بزرگ بیشابور]] را برای این ایزد بانو ساخته‌است. در کتیبهٔ سرمشهد ناهید کنار [[کرتیر]] و [[بهرام دوم|بهرام]] است. به گفتهٔ ''لوکویین'' پس از تصرف پارس به دست ساسانیان آناهیتا ارجمند شد و [[بابک پدر اردشیر|بابک]] از جانب بهرام دوم نگهبان آتشکده‌های ناهید اردشیر و اناهید بانوی اصطخر شد. بالاخره آناهیتا تا حدی که کرتیر در کتیبهٔ [[کعبهٔ زرتشت]] نوشته‌است؛ بالا رفت. «کار اهورا مزا بالا گرفت و [[آیین مزدیسنا]] و مغان در کشور نیرویی بزرگ یافت.» در قرن ۳ میلادی با صحنه‌های تاج‌بخشی ایزدی سوار بر اسب روبه‌رو هستیم. تاجگذاری [[نرسی]]، پسر شاپور اول در [[نقش رستم]] به شکلی طراحی شده‌است که درحال دریافت تاج از دست آناهیتا است. نقش پر از جزئیات است؛ ایزدبانو بنابر اصول شرق کهن از نظر جثه بزرگتر از شاه ساسانی است؛ لباسی پرچین و موج‌دار دارد که بر روی زمین ریخته‌است و انسان را به یاد موج‌های دریا و وظایف آناهیتا می‌اندازد. نرسی پس از نبرد با [[بهرام سوم]] و پیروزی بر او، برجی در [[پایکولی]] [[کردستان عراق]] ساخت تا اسامی حامیان خود در این نبرد را ذکر کند؛ این برج به شکل چهار گوشه بود. ستون‌های تزیین شده به [[شیوهٔ پارتی]] و ساسانی داشت و نرسی با تاج اختصاصی خود با همان تزیینات چین‌دار، آناهیتا را در هر چهار گوشه طراحی کرده‌است و او نام آناهیتا را در کتیبه‌ای روی برج طراحی کرده‌است؛ که نقش برجسته‌های ذکر شده نشان از ترجیح الهه آب بر اهورا مزدا است.
آخرین [[نقش برجسته]] مربوط به [[طاق بستان]] است که سه پیکر شاه، اهورا مزا و آناهیتا را نمایان ساخته‌است؛ شاه ساسانی بین این دو قرار گرفته‌است و هدایایی در دستان اهورا مزدا و آناهیتا قرار داد، [[خسرو پرویز]] هدیهٔ اهورا مزدا را می‌پذیرد ولی نمی‌تواند هدیهٔ آناهیتا را به دست بگیرد؛ زیرا در دست چپ او شمشیر قرار دارد و این امر بی‌مهری خسرو نسبت به او را نشان می‌دهد. آناهیتا در این نقش برجسته همانند آنچه در آبان‌یشت توصیف شده، طراحی شده‌است؛ او تاجی مرواریدنشان بر سر و تن‌پوشی بر دوش دارد که بر آن رشته‌های مرواریدی بافته شده‌است. به عقیدهٔ ''فرح ثمودی'' متخصص اساطیر ایرانی، شاه قصد داشته در این نقش که روبه‌روی رودخانهٔ غار ایجاد شده‌است پایبندی خود به سنت خانوادگی‌اش را نشان دهد.<ref>{{پک|طاووسی|پورمند|۱۳۸۹|ک=ایزد بانوی آب آناهیتا|ص=۴۰}}</ref><ref>{{پک|دانیالی|۱۳۹۳|ک=کرتیر در آیینه تاریخ|ص=۱۰–۱۲}}</ref><ref>{{پک|پور بختیار|خسروی|۱۳۹۳|ک=جایگاه ایزد بانو آناهیتا، الهه آب در باورهای ساسانیان|ص=۶۴}}</ref><ref>{{پک|کاظم‌زاده|۱۳۹۲|ک=تحلیلی بر دلایل شکل‌گیری اعتقاد به ایزدبانوان در ایران باستان|ص=۵۸}}</ref><ref>{{پک|علم الهدی|۱۳۸۲|ک=آب در معماری ایران|ص=۸۵}}</ref><ref>{{پک|مکی|۱۳۹۰|ک=بررسی تطبیقی ایزدان سه‌گانه در ایران و ارمنستان در دوران باستان|ص=۱۸۱–۱۸۲}}</ref><ref>{{پک|پور بختیار|خسروی|۱۳۹۳|ک=جایگاه ایزد بانو آناهیتا، الهه آب در باورهای ساسانیان|ص=۶۴–۶۴}}</ref>[[پرونده:IranTaqIBustanKrönungKhosrow.jpg|بندانگشتی|چپ|250px|طاق بستان، خسرو دوم (وسط)، میترا (راست)، آناهیتا (چپ)]] آناهیتا کوزه‌ای را با دست خود کج کرده و از آن [[آب جاری]] شده‌است؛ از قدیم سبو نماد نمایندهٔ آب‌ها بوده‌است و می‌توان مطمئن بود که این بانو ناهید است. در زمان ساسانیان آناهیتا دارای ارزش و اعتبار بسیاری بوده‌است و می‌توان گفت در نیایش‌ها نسبت به همهٔ الهه‌ها برتری داشته اما نسبت به [[امشاسپندان]] بزرگ، [[امرتات|امرداد]] و [[هیوروتات|خرداد]] همچنان در رده‌ای پایین‌تر قرار داشت. در سرستون‌های طاق بستان هالهٔ شعله‌وری از ناهید به چشم می‌خورد و بالای سر او یک ردیف طاق نما است که هرکدام از آن‌ها با صدفی تزیین شده‌است. خسرو پرویز همچنین بر روی سکه‌های خود تصویر آناهیتا و در سمت دیگر نقش خودش را حک می‌کند. در کنار طاق بستان، کاخ بهستان است که بر ستون‌های سنگی آن نقش [[خسرو دوم]] و آناهیتا همراه با تاج شاهی که نشان از حاصل‌خیزی و خیر و برکت این الهه برای حکمرانی اوست حک شده‌است. مردمان این دوره مرده‌های خود را به خاک نمی‌سپردند و آن‌ها را بر روی قلهٔ کوه‌ها قرار می‌دادند تا توسط پرندگان و حیوانات شکار شوند. مثلاً در اطراف بیشابور در نزدیکی قله‌ها، گودال‌هایی هست که مشخص شده اجساد را در آن‌ها قرار می‌دادند. پس از این که تنها استخوان این مردگان باقی ماند آن‌ها را در استخوان‌دان یا [[استودان]] قرار می‌دهند. استودان سنگی در نزدیکی بیشابور پیدا شده که چهار ایزد بانو بر روی آن طراحی شده‌است. دو [[اسب بالدار]]، نشان میترا است که از [[آسمان به زمین می‌آید]] تا به آن‌هایی که دوباره زنده شده‌اند، بی‌مرگی عطا کند. دیگری خدای زروان یا زمان است؛<ref group="پ">ایزد آتش، پسر اهورا مزدا</ref> چهارمین ایزد آناهیتا است که ظرفی در دست دارد و ماهی‌هایی در دو سوی اوست.<ref>{{پک|ثمودی|۱۳۸۷|ک=ایزد بانوان در ایران باستان و هند|ص=۶۶–۷۰}}</ref><ref>{{پک|دانیالی|۱۳۹۳|ک=کرتیر در آیینه تاریخ|ص=۵–۷}}</ref><ref>{{پک|کاظم‌زاده|۱۳۹۲|ک=تحلیلی بر دلایل شکل‌گیری اعتقاد به ایزدبانوان در ایران باستان|ص=۵۹}}</ref><ref>{{پک|مولایی|۱۳۹۲|ک=آبان‌یشت|ص=۳۸}}</ref><ref>{{پک|امینی لاری|محمودی|۱۳۸۹|ک=ناهید مظهر قدس است یا هوس؟|ص=۵۳}}</ref>
