نسل‌کشی ارمنی‌ها: تفاوت میان نسخه‌ها

'''نسل‌کشی ارمنی‌ها''' (به [[زبان ارمنی|ارمنی]]: Հայոց Ցեղասպանություն؛ به [[زبان ترکی استانبولی|ترکی استانبولی]]: Ermeni Soykırımı) که گاهی با نام‌های دیگری چون '''هولوکاست ارامنه (پاکسازی نژادی)''' ،<ref>{{یادکرد وب |عنوان=The Armenian holocaust|ناشر=Armenian Heritage Press|نشانی=http://books.google.com/books?id=c0RyAAAAMAAJ&q=armenian+Holocaust&dq=armenian+Holocaust&hl=en&ei=aPAyTMm-F8ujsQbegp3OBA&sa=X&oi=book_result&ct=result&resnum=1&ved=0CCUQ6AEwAA|نویسنده=Richard G. Hovannisian|زبان=en|تاریخ بازدید=۶ ژوئیهٔ ۲۰۱۰}}</ref> '''کشتار ارامنه'''<ref name="Britannica">{{یادکرد وب |عنوان=Armenian massacres|ناشر=Britannica Encyclopedia|نشانی=http://www.britannica.com/EBchecked/topic/35323/Armenian-massacres#bps-footer-bottom|زبان=en|تاریخ بازدید=۶ ژوئیهٔ ۲۰۱۰}}</ref> و نیز توسط خود [[مردم ارمنی|ارمنی‌ها]] با عنوان '''جنایت بزرگ''' (به [[زبان ارمنی|ارمنی]]:Մեծ Եղեռն) شناخته می‌شود، به نابودگرینابودی عمدی و از پیش برنامه‌ریزی شده ([[نسل‌کشی]]) جمعیت [[مردم ارمنی|ارمنی]] ساکن سرزمین‌های زیر کنترل [[امپراتوری عثمانی]] در دوران [[جنگ جهانی اول]] (۱۹۱۵ تا ۱۹۱۷ میلادی) توسط دولتمردان عثمانی و رهبران قیام [[ترکان جوان]] گفته می‌شود.<ref name="genocide">{{یادکرد وب |عنوان=United Nations Sub-Commission on Prevention of Discrimination and Protection of Minorities, July 2, 1985|ناشر=United Nations Economic and Social Council|نشانی=http://www.armenian-genocide.org/Affirmation.169/current_category.6/affirmation_detail.html|زبان=en|تاریخ بازدید=۶ ژوئیهٔ ۲۰۱۰}}</ref><ref name="Taner Akçam">{{یادکرد وب |عنوان='''A Shameful Act''':The Armenian Genocide and the Question of Turkish Responsibility|نویسنده=Taner Akçam|ناشر=Henry Holt and Co.|سال=۲۰۰۷|نشانی=http://books.google.com/books?id=c2IMNxvoyUkC&dq=armenian+genocide&hl=en&ei=NCAzTPO2M8OBlAff352-Cw&sa=X&oi=book_result&ct=result&resnum=2&ved=0CCoQ6AEwAQ|زبان=en|تاریخ بازدید=۶ ژوئیهٔ ۲۰۱۰}}</ref><ref name="Riggs">{{یادکرد وب |عنوان=Days of tragedy in Armenia: personal experiences in Harpoot, 1915-1917|نویسنده=Henry H. Riggs|نشانی=http://books.google.com/books?id=2d2eSGCwrZYC&pg=PR6&dq=armenian+genocide+1917&hl=en&ei=RkUzTLLPGd2psQaayOXNBA&sa=X&oi=book_result&ct=result&resnum=7&ved=0CEIQ6AEwBg#v=onepage&q=armenian%20genocide%201917&f=false|زبان=en|تاریخ بازدید=۶ ژوئیهٔ ۲۰۱۰}}</ref> عملیات در قالب کشتارهای دسته‌جمعی و نیز [[تبعید]]های اجباری در شرایطی که موجبات مرگ تبعیدشدگان را فراهم آورد، انجام می‌پذیرفت.<ref name="Riggs"/> امروزه تعداد کل قربانیان نسل‌کشی ارمنیان بین یک تا یک و نیم میلیون نفر برآورد شده‌است.<ref>{{یادکرد|کتاب=Dictionary of Genocide|ناشر=Greenwood Publishing Group|سال= ۲۰۰۸| شابک = 0-313-34642-9 |نویسنده=Totten, Samuel, Paul Robert Bartrop, Steven L. Jacobs (eds.)|زبان=en|صفحه= ص ۱۹}}</ref><ref>{{یادکرد|کتاب=Intolerance: A General Survey|نویسندگان سایر بخش‌ها=Arnold Bennett|سال=۱۹۹۴| شابک = 0-7735-1187-3|نویسنده=Noël, Lise|زبان=en|صفحه=ص ۱۰۱}}</ref><ref>{{یادکرد|کتاب=Encyclopedia of Race, Ethnicity, and Society|شهر=Los Angeles|سال=۲۰۰۸|ناشر=SAGE Publications|نویسنده=Schaefer, T (ed.)|زبان=en|صفحه=ص ۹۰}}</ref><ref>{{یادکرد|کتاب=The criminal law of genocide: international, comparative and contextual aspects|شهر=|سال=۲۰۰۷|ناشر=|نویسنده=Ralph J. Henham, Paul Behrens|زبان=en|صفحه=ص ۱۷}}</ref><ref>{{یادکرد|کتاب=Politics and Demography: Armenians, Turks, and Kurds in the Ottoman Empire|شهر=Cambridge, Massachusetts|سال=۱۹۹۱|ناشر=Zoryan Institute|نویسنده=See Levon Marashlian|زبان=}}</ref> در طی این دوران دیگر گروه‌های قومی منطقه، از جمله [[نسل‌کشی آشوریان|آشوریان]]، [[نسل‌کشی یونانیان|یونانیان]] و [[کشتار درسیم|کردها]] نیز به طریقی مشابه مورد حملهٔ ترکان عثمانی قرار گرفتند؛ به گونه‌ای که بسیاری از محققان این رویدادها را نیز بخشی از همان سیاست نابودسازی قومی دولت‌مردان تُرک دانسته‌اند.<ref name="genocide scholars">{{یادکرد وب |عنوان=Resolution on genocides committed by the Ottoman Empire|ناشر=the International Association of Genocide Scholars|نشانی=http://www.atour.com/~aahgn/news/20080311a.html|قالب=PDF|زبان=en|تاریخ بازدید=۶ ژوئیهٔ ۲۰۱۰}}</ref><ref name="David Gaunt">{{یادکرد وب |عنوان=Massacres, Resistance, Protectors: Muslim-christian Relations in Eastern Anatolia During World War I|نویسنده=David Gaunt|نشانی=https://www.amazon.com/Massacres-Resistance-Protectors-Muslim-Christian-Relations/dp/1593333013|قالب=|زبان=en|تاریخ بازدید=۷ ژوئیهٔ ۲۰۱۰}}</ref><ref>{{یادکرد وب |عنوان=Late Ottoman genocides: the dissolution of the Ottoman Empire and Young Turkish population and extermination policies – introduction|نویسنده=Schaller, Dominik J. and Zimmerer, Jürgen|نشانی=http://www.informaworld.com/smpp/content~db=all?content=10.1080/14623520801950820|ناشر=Journal of Genocide Research|سال=۲۰۰۸|صفحه=جلد ۱۰، شماره ۱ ٬صص ۱۴–۷|زبان=en|تاریخ بازدید=۷ ژوئیهٔ ۲۰۱۰}}</ref><ref name="Schaller">Schaller, Dominik J. and Zimmerer, Jürgen 'Late Ottoman genocides: the dissolution of the Ottoman Empire and Young Turkish population and extermination policies—introduction', Journal of Genocide Research, 10:1, 7 – 14. Online access: [http://www.informaworld.com/smpp/section?content=a790756258&fulltext=713240928#EN0002] (Accessed March 2011). Excerpt 1:"It is, however, important to acknowledge that the Young Turkish leaders aimed at eliminating Kurdish identity by deporting them from their ancestral land and by dispersing them in small groups. The Young Turks partially implemented these plans during World War I: up to 700,000 Kurds were forcibly removed; half of the displaced perished." Excerpt 2:"Even more importantly, as shown above, Kurds fell victim to a similar treatment at the hands of the Young Turks as the Armenians and other Christian groups.". Excerpt 3: "As we can see from Knzler's statement, Kurds had to endure a very similar fate to that of the Armenians. Forcing them on death marches during the winter closely resembles the Armenian's marches, with a very similar outcome. The overall aim of the Young Turkish policy towards the Kurds was—according to Knzler—genocidal: “It was the Young Turks' intention not to let these Kurdish elements go back to their ancestral homeland. Instead, they should little by little be completely absorbed in Turkdom [… im Trkentume aufgehen]."</ref> امروزه این رویداد به‌طور گسترده به عنوان یکی از اولین نسل‌کشی‌های سده بیستم شناخته می‌شود.<ref name="24.04.1998">[http://www.armenian-genocide.org/Affirmation.153/current_category.7/affirmation_detail.html Council of Europe Parliamentary Assembly Resolution, April 24, 1998].</ref>

پیروان پان‌ترکیسم فکر کرده‌اند که حتی اگر قسطنطنیه سقوط کند و ترکیه در جنگ مغلوب شود، از بین بردن ارمنستان مزیتی همیشگی برای آینده نژاد تُرک در بر خواهدبرخواهد داشت.<ref>وینستون چرچیل، بحران جهانی، جلد پنجم، چاپ ۱۹۲۹ لندن، صفحهٔ ۴۰۵</ref>}}

جمعیت [[استانبول]] در اوایل سده نوزدهم یک میلیون نفر تخمین زده می‌شود که شامل پانصد هزار [[مردمان ترک]]، چهارصد هزار [[ارمنیان]] و [[یونان]]ی و صد هزار اروپایی بوده‌است. یونانی‌ها به دلیل عدم آشنایی با [[زبان ترکی عثمانی]] و [[فرهنگ]] محلی قادر نبودند بر [[جامعه]] تأثیرگذارند. در میان این اقوام، تنها ارمنیان بودند که به دلیل آشنایی کامل به زبان و فرهنگ تُرکی علاوه بر تأثیرگذاری بر فرهنگ و [[اقتصاد]] منطقه توانسته بودند به درجات معتبر [[حکومت]]ی، در سطوح بالا، دست یابند و نقشی مؤثر در ارکان حکومتی داشته باشند. [[حکومت]] مرکزی، [[پاشا]]ها (نمایندگان حکومتی) را به منظور ادارهٔ امور به [[ایالت]]های مختلف گسیل می‌داشت. در کنار هرکدام از این پاشاها یک ارمنی مسلط به امور مالی و اداری جمع‌آوری [[مالیات]] و نگهداری از حساب‌ها را بر عهده داشت. به این فرد [[امیر]] می‌گفتند. امیرها، که از مناطق مختلف و از میان مردم انتخاب می‌شدند، تسلط و قدرت فراوانی در منطقهٔ خود داشتند.<ref>{{یادکرد وب |نویسنده = آرمیک نیکوقوسیان |نشانی = http://www.paymanonline.com/article.aspx?id=983A1EF6-1C5C-4924-AA45-77730E9871C9 |عنوان = نقش ارمنیان در امپراتوری عثمانی |ناشر = فصلنامه فرهنگی پیمان |تاریخ = شماره ۶۳ - سال هفدهم - بهار ۱۳۹۲ |تاریخ بازبینی = |archiveurl = https://web.archive.org/web/20131219035658/http://www.paymanonline.com/article.aspx?id=983A1EF6-1C5C-4924-AA45-77730E9871C9 |archivedate = ۱۹ دسامبر ۲۰۱۳ |dead-url = yes}}</ref>

از جملهٔ این امیرها می‌توان از امیر «سِغبوس»،<ref group="پانویس">Seghbos</ref> بازرگان معروف (۱۷۲۰ میلادی) یا امیر «شِنورک»،<ref group="پانویس">Shnork</ref> که برای اولین بار در ۱۷۹۰ میلادی مراکزی آموزشی در مناطق مختلف [[قسطنطنیه]] تأسیس کرد و آموزشگاه‌هایی را نیز برای دختران در نظر گرفت، نام برد.<ref>{{cite web |url = http://www.genocide-museum.am/eng/online_exhibition_13.php |title = Western Armenian Education |work = The Armenian Genocide Museum-Institute |accessdate =}}</ref> مسئولیت خزانه اختصاصی دربار در عهد عثمانیان به‌طور کامل بر عهده ارمنیان بود. امور مالی حکومتی را نیز امیر «هوانس چلبی»<ref group="پانویس">Chalabi</ref> و امیر «مگردیچ جزایریان»<ref group="پانویس">Gazaerian</ref> اداره می‌کردند. امور خزانه نیز بر عهدهٔ «هاروطون پزچیان»<ref group="پانویس">H.Pezchian</ref> بود که نزدیک به ده سال امور مربوط به [[ضرابخانه]] و ضرب سکه را با جدیت اداره می‌کرد. پزچیان در دوران خدمت خود خدماتی شایسته انجام داد که از جملهٔ آن‌ها ساخت مراکز علمی و مذهبی بود. از دیگر تخصص‌های عمدهٔ ارمنیان در امپراتوری عثمانی [[کشاورزی]]، [[علوم و صنایع غذایی]] و همچنین [[صنایع دستی]] از جمله [[منبت‌کاری]]، صنایع [[نقره]]‌سازی و جواهرسازی بود. اولین دستگاه اطفای حریق در دربار عثمانی به دست «نیکوقوس پاشا»<ref group="پانویس">nikoghos</ref> ساخته و نصب شد و مورد بهره‌برداری قرار گرفت. صنایع پرورش [[کرم ابریشم]] و تولید ابریشم طبیعی نیز در انحصار ارمنیان و متعلق به شخصی به نام «تورگومیان»<ref group="پانویس">Torgomian</ref> بود. واگذارکردن کلیهٔ امور مملکتی به ارمنیان چندان هم باب میل حکومت نبود اما چاره‌ای جز این هم نداشتند لذا حکومت به این فکر افتاد که در کنار هر [[وزیر]] تُرک یک ارمنی را به کار گمارد تا ظاهر موضوع حفظ شود. پس از این تصمیم در کنار هر وزیر تُرک [[امیر]]ی ارمنی ادارهٔ امور را در دست داشت. از جمله در کنار «رشاد پاشا»،<ref group="پانویس">Reshad Pasha</ref> «امیر کوچیکیان»،<ref group="پانویس">Chochikian</ref> در کنار «علی پاشا»، امیر [[:w:en:Vartan Pasha|هوسپ وارتان]] و در کنار «محمود پاشا»، «آرتین پاشا تاتیان»<ref group="پانویس">Pashatatian</ref> ادارهٔ امور را بر عهده داشتند.<ref>{{یادکرد وب |نویسنده = آهراچیا آچاریان |نشانی = http://www.paymanonline.com/article.aspx?id=292CBC8D-E9FE-476C-8BB8-8D8083A7B5FE |عنوان = نقش ارمنیان در امپراتوری عثمانی |ناشر = فصلنامه فرهنگی پیمان |تاریخ = شماره ۴۳ - سال یازدهم - بهار ۱۳۸۷ |تاریخ بازبینی = |archiveurl = https://web.archive.org/web/20180111171205/http://www.paymanonline.com/article.aspx?id=292CBC8D-E9FE-476C-8BB8-8D8083A7B5FE |archivedate = ۱۱ ژانویه ۲۰۱۸ |dead-url = yes}}</ref><ref>{{cite web |url = http://www.genocide-museum.am/eng/remember_armenian_genocide1.php |title = Remember |work = The Armenian Genocide Museum-Institute |accessdate =}}</ref>

از پزشکان معروف و استادان آن زمان می‌توان از «نیکوقوس روسینیان»،<ref group="پانویس">N. Rosinian</ref> «آندرانیک بیک کوچینیان»<ref group="پانویس">A.B. Kochinian</ref> و «استپان پاشا اصلانیان»<ref group="پانویس">S.P. Aslanian</ref> نام برد.<ref>{{یادکرد وب |نویسنده = آرمیک نیکوقوسیان |نشانی = http://www.paymanonline.com/article.aspx?id=2F053AE2-D1D7-49FA-9792-02E401656ECC |عنوان = پزشکان و داروسازان ارمنی در امپراتوری عثمانی |ناشر = فصلنامه فرهنگی پیمان |تاریخ = شماره ۶۹ - سال هجدهم - پاییز ۱۳۹۳ |تاریخ بازبینی = |archiveurl = https://web.archive.org/web/20160807210954/http://www.paymanonline.com/article.aspx?id=2F053AE2-D1D7-49FA-9792-02E401656ECC |archivedate = ۷ اوت ۲۰۱۶ |dead-url = yes}}</ref>

در حد فاصل سال‌های ۱۸۹۴ تا ۱۹۲۳ میلادی بر اثر نسل‌کشی ارمنیان در امپراتوری عثمانی بیش از ۵۰۰ هزار کودک و نوجوان ارمنی کشته شده‌اند. اکثر آن‌ها تیرباران، مسموم، خفه یا از گرسنگی و بیماری‌های مختلف جان سپردند، عده‌ای نیز که جان سالم بدر بردند اما نتوانستند از ترکیه فرار کنند، بزور مجبور به ترک دیانت شده و به عنوان برده به خانواده‌های تُرک و کُرد فروخته شدند.<ref>{{cite web |url = http://armeniangenocide100.org/en/the-testimonies-of-armenian-orphans-escaped-from-the-genocide-in-the-autobiographic-documentary-literature-in-turkish/ |title = Testimonies of Armenian Genocide children survivors in Turkish documentary literature |work = armeniangenocide100.org |accessdate = |archiveurl = https://web.archive.org/web/20160317064907/http://armeniangenocide100.org/en/the-testimonies-of-armenian-orphans-escaped-from-the-genocide-in-the-autobiographic-documentary-literature-in-turkish/ |archivedate = ۱۷ مارس ۲۰۱۶ |dead-url = yes}}</ref>

[[روبرت بگلریان]]،{{گفتاورد|«ما خواهان شناسایی رسمی و جبران خسارات ناشی از قتل‌عام ارمنیان هستیم. برای ما ارمنیان فقط شناسایی رسمی این واقعه از سوی دولت ترکیه و مجامع بین الملی کافی نیست، ما در پی اجرای عدالت و در پی جبران خسارات وارده بر ملت و تاریخ خود هستیم. آنچه در این واقعه مهم است، نیت و عمل انسانی است که چگونه صورت گرفته و تا به امروز استمرار یافته‌است زیرا آنچه برای ما واضح و روشن است این یک پروژه از پیش برنامه‌ریزی شده‌ای بود که با نیت و پیشینه تاریخی اجرا شده و من معتقدم اگر بنده کار سیاسی می‌کنم و اگر در ذات خود به عدالت و ارزشهای انسانی اعتقاد نداشته باشم مصلحت‌اندیشی‌های پوچ و بیهود در نهایت چیزی جزء هویت بی ریشه و شوم برای من باقی نخواهد گذاشت.»<ref>{{یادکرد وب |نویسنده =روبرت بگلریان |نشانی =https://alikonline.ir/fa/news/armenians-of-north-of-iran/item/300-روبرت-بگلریان-نماینده-ارمنیان-اصفهان-و-جنوب-کشور-ما-ارمنیان-نه-تنها-خواهان-شناسایی-رسمی،-بلکه-در-پی-اجرای-عدالت-و-جبران-خسارت-های-ناشی-از-نسل-کشی-هستیم |عنوان =روبرت بگلریان نماینده ارمنیان اصفهان و جنوب کشور: ما ارمنیان نه تنها خواهان شناسایی رسمی، بلکه در پی اجرای عدالت و جبران خسارت‌های ناشی از نسل‌کشی هستیم |ناشر =alikonline.ir |تاریخ =۲۲ آذر ۱۳۹۸ |تاریخ بازبینی = |archiveurl =https://web.archive.org/web/20191213105210/https://alikonline.ir/fa/news/armenians-of-north-of-iran/item/300-%D8%B1%D9%88%D8%A8%D8%B1%D8%AA-%D8%A8%DA%AF%D9%84%D8%B1%DB%8C%D8%A7%D9%86-%D9%86%D9%85%D8%A7%DB%8C%D9%86%D8%AF%D9%87-%D8%A7%D8%B1%D9%85%D9%86%DB%8C%D8%A7%D9%86-%D8%A7%D8%B5%D9%81%D9%87%D8%A7%D9%86-%D9%88-%D8%AC%D9%86%D9%88%D8%A8-%DA%A9%D8%B4%D9%88%D8%B1-%D9%85%D8%A7-%D8%A7%D8%B1%D9%85%D9%86%DB%8C%D8%A7%D9%86-%D9%86%D9%87-%D8%AA%D9%86%D9%87%D8%A7-%D8%AE%D9%88%D8%A7%D9%87%D8%A7%D9%86-%D8%B4%D9%86%D8%A7%D8%B3%D8%A7%DB%8C%DB%8C-%D8%B1%D8%B3%D9%85%DB%8C%D8%8C-%D8%A8%D9%84%DA%A9%D9%87-%D8%AF%D8%B1-%D9%BE%DB%8C-%D8%A7%D8%AC%D8%B1%D8%A7%DB%8C-%D8%B9%D8%AF%D8%A7%D9%84%D8%AA-%D9%88-%D8%AC%D8%A8%D8%B1%D8%A7%D9%86-%D8%AE%D8%B3%D8%A7%D8%B1%D8%AA-%D9%87%D8%A7%DB%8C-%D9%86%D8%A7%D8%B4%DB%8C-%D8%A7%D8%B2-%D9%86%D8%B3%D9%84-%DA%A9%D8%B4%DB%8C-%D9%87%D8%B3%D8%AA%DB%8C%D9%85 |archivedate =۱۳ دسامبر ۲۰۱۹ |dead-url =yes }}</ref>}}

پرونده:Russian soldiers and bodies of Armenian militants 1904.jpg| سربازان روس به فرماندهی سرهنگ دوم '''بیکوف''' در کنار پیکر رزمندگان ارمنی کشته شده بدست مرزبانان روس زمانی که می خواستندمی‌خواستند از مرز روسیه با عثمانی بگذرند.

* {{یادکرد کتاب|نام خانوادگی =آکچام |نام =تانر | عنوان = اقدام شرم‌آور| ترجمه = بابک واحدی و محسن قائم مقامی| جلد = | سال = | ناشر = |مکان = | شابک = | صفحه = | پیوند =https://hoosk.ir/کتاب-اقدام-شرم-آور/ | بازیابی =}}

* {{یادکرد کتاب|نام خانوادگی = دِر-آوانسیان (کارشناس علوم اجتماعی) |نام = خانم روزیک | عنوان = کتاب نسل‌کشی ارامنه و ۱۰۰ سال مطبوعات ایران| ترجمه = | جلد = | سال = ۱۳۹۴| ناشر =آونگ |مکان = | شابک = 978-600-93968-9-4| صفحه = | پیوند = https://hoosk.ir/کتاب-نسل-کشی-ارامنه-و-صد-سال-مطبوعات-ایر/ | بازیابی =}}

* {{یادکرد کتاب|نام خانوادگی = ملکمیان|نام = لینا | عنوان = کتاب نسل‌کشی ارامنه| ترجمه = | جلد = | سال = ۱۳۹۴| ناشر = ثالث|مکان = | شابک = | صفحه = | پیوند = https://hoosk.ir/کتاب-نسل-کشی-ارامنه/ | بازیابی =}}

* {{یادکرد کتاب|نام خانوادگی =[[سامانتا پاور|پاور]] |نام = سامانتا| عنوان = معضلی برخاسته از جهنم| ترجمه = مارینا بنیاتیان| جلد = | سال = ۱۳۸۶| ناشر = [[نشر چشمه]]|مکان = | شابک = 964-362-244-4| صفحه = | پیوند = | بازیابی =}}

* {{یادکرد کتاب|نام خانوادگی = |نام = | عنوان = مجموعه خاطرات فائز الحسین عرب و نعیم بیگ ترک در مورد نژاد کشی ارمنیان| ترجمه = دکتر آ. ساهاکیان| جلد = | سال = | ناشر = |مکان = | شابک = | صفحه = | پیوند = https://hoosk.ir/کتاب-مجموعه-خاطرات-فائز-الحسین-عرب-و-نع/| بازیابی =}}

* {{یادکرد کتاب|نام خانوادگی = پاپازیان|نام = آودیس| عنوان = اسناد سخن می‌گویند | ترجمه = گارون سرکسیان | جلد = | سال = ۱۳۸۸| ناشر = کتاب سیامک|مکان = | شابک = 978-964-6141-61-2

* {{یادکرد کتاب|نام خانوادگی = |نام = | عنوان = تاریخ محکوم می‌کند، محاکمهٔ عاملان قتل‌عام ارمنیان| ترجمه = مهرداد اردوان| جلد = | سال = ۱۳۸۴| ناشر = کتاب سیامک|مکان = تهران| شابک = 964-6141-50-1 | صفحه = | پیوند = https://hoosk.ir/کتاب-تاریخ-محکوم-می-کند/ | بازیابی =}}

* {{یادکرد کتاب|نام خانوادگی = رائین|نام = اسماعیل| عنوان = قتل‌عام ارمنیان در دوران سلاطین آل عثمان| ترجمه = | جلد = | سال = ۱۳۵۰| ناشر = |مکان = تهران| شابک = | صفحه = | پیوند =https://web.archive.org/web/20170313015314/http://hoosk.net/fa/publications/book-download/item/371-قتل-عام-ارمنیان.html | بازیابی =}}

* {{یادکرد کتاب|نام خانوادگی =یالچن |نام = کمال | عنوان = روحم با تو به وجد می‌آید| ترجمه = سدیک داویدیان| جلد = | سال = ۱۳۸۶| ناشر = |مکان = تهران| شابک = 964-6141-56-0 | صفحه = | پیوند = | بازیابی =}}

* {{یادکرد کتاب|نام خانوادگی = باغداساریان|نام = ادیک | عنوان = نژادکشی ارمنیان. نگاهی به نژادکشی ارمنیان؛ و محاکمه طلعت پاشا؛ و دادگاه سوغومون تهلیریان| ترجمه = | جلد = | سال = | ناشر = انتشارات لویس|مکان = | شابک = | صفحه = | پیوند = | بازیابی =}}

* {{یادکرد کتاب|نام خانوادگی = |نام = | عنوان = کتاب‌های فصلنامه فرهنگی پیمان | ترجمه = | جلد = | سال = | ناشر = |مکان = | شابک = | صفحه = | پیوند = http://www.paymanonline.com/ | بازیابی =}}