{{پرچم|Eritrea}}{{سخ}}}}'''شاهنشاهی هخامنشی''' ([[پارسی باستان]]: ''Xšāça، «شاهنشاهی» -'' ۵۵۰–۳۳۰ پیش از میلاد)، معروف به '''امپراتوریشاهنشاهی ایرانپارس''' در ادبیات غربی، یک [[شاهنشاهی ایران|شاهنشاهی باستانی ایرانی]] بود که به دست [[کوروش بزرگ]] بنیاد نهاده شد. این دولت تقریباًنزدیک به همه جهان متمدنپیشرفته آن روز را دربرمی‌گرفت و از این رو، شاهنشاهی هخامنشی نخستین و تنها حکومتیپادشاهی بود که همه [[جهان]] را برای بیش از دو سده یکپارچه کرد. امپراتوریشاهنشاهی ایران در اوج گستره خود در سال ۴۸۰ پیش از میلاد هشت میلیون کیلومتر مربع، از [[دره سند]] در [[هند]] تا [[رود نیل]] در [[مصر]] و ناحیه [[بنغازی]] در [[لیبی]] امروز و از [[رود دانوب]] در [[اروپا]] تا [[آسیای مرکزی]]، وسعتگسترش داشت که آن را تبدیلبزرگترین به وسیع‌ترین امپراتوریشاهنشاهی باستانی [[تاریخ جهان]] کردنمود.
این شاهنشاهی بر مردمان گوناگون از مللکشورها و تیره ها و با ادیاندین مختلفهای رنگارنگ فرمان می‌راند و اقوامتبارها و نژادهای بسیاری با آداب و رسومآیین خاصویژه خود در قلمرویسرزمین هخامنشی زندگیدر می‌کردندآشتی و فرهنگآسایش ایالتیزندگی می‌کردند و قومیفرهنگ خود را پاس می‌داشتند. در حقیقت مشخصهویژگی مهمبرتر این دولتپادشاهی احترامارزش نهادن به آزادی فردییکایک ومردمان قومیاز هر تباری که بودند و بزرگداشت نظم و قانون و تشویقسرمایه گذاری در هنرها و فرهنگ بومی و همچنین ترویجگسترش بازرگانی و هنر بود.<ref>{{یادکرد|فصل=|کتاب=راهنمای مستند تخت جمشید|نویسنده=علیرضا شاهپور شهبازی|ترجمه=|ناشر=انتشارات سفیران و انتشارات فرهنگسرای میردشتی|شهر=تهران|کوشش=بنیاد پژوهشی پارسه-پاسارگاد|ویرایش=|صفحه=19|سال=۱۳۸۴|شابک=964-91960-6-4}}</ref> کارل شفُلد می‌نویسد: «تمدن بزرگی مانند تمدن هخامنشی را نمی‌توان از روی تأثیراتیبازتابهایی که پذیرفته درک کردشناخت. واقعراست آن است که اهمیتنقش این چنین تمدنی دقیقاًدرست در توانینیرویی است که آن را به حل و جمعگردآوری همهٔ این اجزایبخشهای مختلفگوناگون در کلیتی واحدیکپارچگی قادرتوانا ساخته‌است.»<ref>''Archailogische Mittelungen aus Iran'', Vol.1, Karl Shefold,(Berlin 1968), P.54.</ref>
[[پارس]]، در جنوب‌غرب [[فلات ایران]]، منطقه‌ایسرزمینی بود که خاندان هخامنشی در آن پا گرفت.<ref name="book">{{cite book|last1=Sacks|first1=David|last2=Murray|first2=Oswyn|last3=Brody|first3=Lisa|title=Encyclopedia of the Ancient Greek World|url=https://books.google.com/?id=gsGmuQAACAAJ|year=2005|publisher=Infobase Publishing|isbn=978-0-8160-5722-1|page=256}}</ref> پس از چند سده [[پادشاهی هخامنشی|حکومت بر این منطقه]]، یکی از اعضای این خاندان به نام کوروش دوم، [[شاهنشاهی ماد]] ([[ایران]] و [[میانرودان|میانرودان]] شمالی)، [[لیدیه|پادشاهی لیدی]] و [[امپراتوری بابل نو|امپراتوری بابل‌نو]] را فتحبدست کردگرفت و شاهنشاهی هخامنشی را بنیان گذاشت. دولتیفرمانروایی که او بنیان نهاد، بیش از دو سده بر تقریباًنزدیک به همه جهان متمدنپیشرفته آن روز فرمان راند، تا اینکه در نهایتپایان توسطبدست [[اسکندر مقدونی]] در سال ۳۳۰ پیش از میلاد فتحبه سرانجام شدرسید.<ref name="Ulrich">{{cite book|author=Ulrich Wilcken|title=Alexander the Great|url=https://books.google.com/?id=WiSZM-LYsk4C|year=1967|publisher=W.W. Norton & Company|isbn=978-0-393-00381-9|page=146}}</ref><ref>{{Cite journal|last=Taagepera|first=Rein|author-link=Rein Taagepera|date=1979|title=Size and Duration of Empires: Growth-Decline Curves, 600 B.C. to 600 A.D|url=|journal=Social Science History|volume=3|issue=3/4|page=123|doi=10.2307/1170959|jstor=1170959|quote=A superimposition of the maps of Achaemenid and Alexander's empires shows a 90% match, except that Alexander's realm never reached the peak size of the Achaemenid realm.}}</ref> اسکندر تنها چند سال پس از فتحگرفتن امپراتوریشاهنشاهی درگذشت که همین مسئله باعثمایه از بینمیان رفتن یکپارچگی سرزمین‌های سابقپیشین امپراتوریشاهنشاهی هخامنشی گردید و دیگر هرگز این سرزمین‌ها زیر یک پرچم متحدیگانه نشدند. [[سلوکوس یکم|سلوکوس]] و [[بطلمیوس یکم سوتر|بطلمیوس]]، از سرداران اسکندر، کسانی بودند که بزرگ‌ترین قسمت‌هایبخشهای قلمروهایسرزمین پهناور هخامنشی را مال خود کردند و البتهگرچه چندین و چند دولتفرمانداری مستقلخودگردان دیگر نیز پس از مرگ اسکندر یا بهبا گذشت مرورزمان سر برآوردند. در نهایت،سرانجام، یک و نیم سده بعددیگر، ایرانیان مجدداًدوباره استقلالآزادی خود را به دست آوردند و [[شاهنشاهی اشکانی]] را در فلات ایران بنیانبنیاد گذاشتند.<ref name="book"/>
شاهنشاهی هخامنشی به یک نمونه موفقکارآمد برای اداره یک دولت جهانی تبدیل گردید و دستاوردهایی نظیر حکومت متمرکز، سیستم جاده‌ای و پست، زبان رسمی، خدمات شهروندی و ارتش وسیع منظم توسط امپراتوری‌های پسین تقلید شد.<ref name="schmitt">{{cite web|url=http://www.iranicaonline.org/articles/achaemenid-dynasty|title=Achaemenid Dynasty|last=Schmitt|first=Rüdiger|date=21 July 2011|access-date=4 March 2019|work=[[Encyclopædia Iranica]]|archiveurl=https://web.archive.org/web/20151203002422/http://www.iranicaonline.org/articles/achaemenid-dynasty|archivedate=۳ دسامبر ۲۰۱۵|dead-url=yes}}</ref> در تاریخ غرب، شاهنشاهی هخامنشی به عنوان [[آنتاگونیست]] [[یونان باستان|تاریخ یونان]] و همچنین رهایی‌بخش یهودیانِ بابل به یاد آورده می‌شود. میراث این دولت و رد پایش بر روی تاریخ جهان از قلمروی آن بسیار فراتر رفت و بر روی تاریخ نظامی، فرهنگی، اجتماعی و دینی دنیا تأثیر چشم‌گیری گذاشت.<ref>{{cite book|author=Margaret Christina Miller|title=Athens and Persia in the Fifth Century BC: A Study in Cultural Receptivity|url=https://books.google.com/?id=oGXMMD5rXBQC|year=2004|publisher=Cambridge University Press|isbn=978-0-521-60758-2|page=243}}</ref> فتح یهودیه توسط ایرانیان باعث این شد که شاهنشاهی هخامنشی در متون دینی [[یهودیان]] و [[مسیحیان]] از اهمیت زیادی برخوردار شود. تکامل [[مزدیسنا]] در این دوره باعث گسترش آن از شرق تا غرب گردید و همچنین میراث هخامنشی نقش پررنگی در سیاست و جنبش‌های [[تاریخ معاصر ایران]] بازی کرد.<ref>{{cite book|title=Birth of the Persian Empire|author1=Vesta Sarkhosh Curtis|author2=Sarah Stewart|publisher=I.B.Tauris|year=2005|page=7|url=https://books.google.com/?id=a0IF9IdkdYEC&pg=PA7|isbn=978-1-84511-062-8}}</ref>
