دیلمیان: تفاوت میان نسخه‌ها

'''دیلمیان''' طوایفی کوه‌نشین بودند که جغرافی‌دانان عرب قرن دهم میلادی آن‌ها را همان ساکنان [[دیلمستان|دیلم]] (ارتفاعات [[قزوین]] و [[استان گیلان|گیلان]] و بخش‌هایی از [[استان مازندران|مازندران]] ) می‌دانستند. گرچه می‌توان توزیع گسترده‌تری تا جنوب [[ارمنستان]] و [[قفقاز]] هم می‌توان نتیجه گرفت.<ref>In antiquity the Deylamites (Gk. Dolomîtai and variants) were mountain tribes, usually identified by 10th-century Arab geographers with the inhabitants of Deylam, the highlands of Gīlān. A considerably broader distribution extending as far as southern Armenia and the Caucasus can be deduced, however. http://www.iranicaonline.org/articles/deylamites</ref> «[[زیاریان|زیاریان (آل زیار)]]» و «[[آل بویه]]»، دو خاندان [[دیلمستان|دیلمی]] از نواحی کوهستانی [[گیلان]] بودند که توانستند در بخش بزرگی از ایران حکومت کنند. در واقع، بعد از حکومت نیمه مستقل [[طاهریان]] و پس از [[صفاریان]] و در ایام امارت امیری [[سامانیان|سامانی]] در [[ماوراءالنهر]]، این حکومت‌های محلی توانستند بر قسمت عمده ایران غربی، یعنی از خراسان تا بغداد تسلط یابند. حکومت این طوایف به دو نام مشخص و دو دوره پی در پی در تاریخ شهرت یافته: [[زیاریان]] (آل زیار) و بوییان ([[آل بویه]]).

در عهد باستان دیلمیان قبایلی [[کوه نشین]] بودند که معمولاً جغرافی‌دانان عرب قرن دهم آنان را ساکنان دیلم، ارتفاعات گیلاندیلم می‌دانند. توزیعی به طرز قابل توجهی وسیعتر تا جنوب ارمنستان و قفقاز هم به هر روی قابل نتیجه‌گیری است.

در سده‌های نخستین اسلامی دیلمیان مناطق کوهستانی جنوب و جنوب شرقی [[گیلان]] و استان [[قزوین]] (همان مناطقی که امروزه بیشتر به نام‌های رودبار، دیلمانات، اشکورات، الموت و طالقان می‌شناسند) زندگی می‌کردند که این نواحی در واقع همان بخش [[بیه پیش]] گیلان می‌باشد که شامل کلیه مناطق جلگه‌ای و کوهستانی حدفاصل دره سفیدرود و دره چالوس به مرکزیت اولیه [[رودبار]] و بعدها [[لاهیجان]] شناخته می‌شد و امروزه شهر [[دیلمان]] از [[شهرستان سیاهکل]] پرچم و نماد سرزمین دیلمیان می‌باشد. ریشهٔ اصلی آن‌ها هر چه بوده باشد، در آن زمان آن‌ها و همسایگان گیل‌شان عموماً ارتباط نزدیکی با هم داشتند و اغلب با هم ذکر می‌شدند. ادعا شده بود که این دو مردم از دو برادر، دیلم و گیل، از قبیله عرب بنو ذبه ریشه گرفته‌اند؛ به نظر می‌رسد این افسانه ریشه‌های عرب دیلمیان به هنگام گسترش اولیه اسلام شناخته شده بوده‌است. دیلمیان مطمئناً به هنگام فتح یمن توسط ایرانیان در حدود ۵۷۰، میان اعراب شناخته شده بوده‌اند و طی روزهای نخستین اسلام فیروز و گشنسب (جشنس) دیلمی نقشی کلیدی میان ابنای ایرانی حامی دین جدید در یمن داشته‌اند. خانواده فیروز دیلمی به سوریه و فلسطین مهاجرت کردند جایی که بسیاری از نوادگان شان به مسلمین شناخته شده‌ای تبدیل شدند.<ref>In the early Islamic centuries the Deylamites lived in the Alborz mountains and along the shore of the Caspian (qq.v.) north of Qazvīn, between Gīlān in the west and Ṭabarestān (Māzandarān) in the east. Whatever their actual origins, at that time they and their Gilite neighbors were commonly considered closely related and frequently mentioned together. It was claimed that the two peoples were descended from two brothers, Deylam and Gīl, of the Arab tribe Banū Ḍabba; this legend of the Arab origins of the Deylamites seems to have been known already at the time of the early expansion of Islam (see Ṭabarī, I, pp. 1992, 2352; III, p. 2367). Deylamites were certainly known among Arabs from the time of the Persian conquest of Yemen in about 570, and during the early days of Islam the Deylamites Fīrūz and Gošnasp (Jošnas) played a leading role among the Persian Abnāʾ (q.v.), backing the new religion in Yemen. Fīrūz Deylamī’s family emigrated to Palestine and Syria, where several of his descendants became well-known Muslim traditionists. Dey-lamites may also have participated in raids in northern Arabia. Abū Dolaf b. Mohalhel (sec. 25; Yāqūt, Boldān, s.v. Deylamestān) mentioned a place called Deylamestān, located 7 farsangs from Šahrazūr, where in pre-Islamic times Deylamites used to camp while they carried out their raids into the lowlands of Mesopotamia.</ref>

در پایان عهد [[ساسانیان]] و هم زمان با آغاز ورش و [[هجوم عرب]] دسته‌های دیلم در داخل ولایات مرکزی ایران تاخت و تاز می‌کرده‌اند و به غارت و راهزنی می‌پرداخته‌اند. به دلیل وجود حصار البرز آن‌ها همچون مردم [[طبرستان]] سال‌ها در مقابل لشکریان اعراب مسلمان مقاومت می‌کردند و مدت‌ها پس از انقراض سلسله ساسانی همچنان به آیین قدیم خود باقی‌ماندند و با آنکه مسلمانان چندین بار به آنجا لشکر کشیدند نتوانستند تمام آن را تسخیر کنند و به همین جهت دیلم پناهگاه امنی برای سرکشان و مخالفین خلفای [[عباسیان|عباسی]] گردید.<ref name="loghatnaameh.com" />

بعد از [[فتوحات مسلمانان]] در اکناف [[ایران]] (با اینکه تا اقصی نقاط خراسان تحت نفوذ اعراب مسلمان درآمد) باز هم طبرستان و دیلمستان از حملات آنان محفوظ ماند. خاندانهای قدیم آن ولایت، مانند اسپهبدان و قارنیان و خانواده جستان (حدود رودبار و منجیل) همچنان به آداب و رسوم خود زندگی می‌کردند. همچنین، بسیاری مذهب خود را نیز حفظ کردند، تا روزگاری که گروه‌های از اعراب طرفدار [[خاندان علی]] و شیعیان زیدیه به آن نواحی پناه بردند و مورد حمایت همان خانواده‌ها قرار گرفتند. چنان‌که وقتی «داعی کبیر» [[حسن بن زید]] در آن نواحی سکنی گزید، جمعی کثیر از مردم طبرستان و گیلان به طرفداری او برخاستند. همچنین در جنگ‌هایی که میان او و [[یعقوب لیث صفاری]] رخ داد، مردم گیلاندیلم از او حمایت بی‌دریغ نمودند.

آل زیار از نواحی کوهستانی جنوب شرقی گیلاندیلمان (که امروزه بیشتر اشکورات می خوانندش) بودند که در برهه‌ای بر بخش عظیمی از ایران حاکمیت داشتند ولی حاکمیت آن‌ها بر مناطق شمالی ایران از گرگان تا آستارا بسیار بیشتر بود.