ویکی‌پدیا

آذربایجان: تفاوت میان نسخه‌ها

نمایش تاریخچه به صورت تعاملی
→ تفاوت قدیمی‌ترتفاوت جدیدتر ←
محتوای حذف‌شده محتوای افزوده‌شده
دیداریویکی‌متن
خنثی‌سازی ویرایش 28818274 از 5.121.113.136 (بحث)، ابرابزار
برچسب‌ها: خنثی‌سازی پیوندبیرونی به ویکی‌پدیای فارسی
بدون خلاصۀ ویرایش
برچسب‌ها: خنثی‌سازی حذف حجم زیادی از مطالب منبع‌دار متن دارای ویکی‌متن نامتناظر ویرایش همراه ویرایش از وبگاه همراه
خط ۵:
|name = آذربایجان
|settlement_type =[[منطقه]]
|image_skyline = 20191101!Iranian-Azerbaijan.png
|subdivision_type =[[فهرست کشورهای مستقل|کشور(ها)]]
|subdivision_name =[[ایران]]
|population_total =
۹٬۵۰۲٬۷۵۲
|population_as_of =
۲۰۱۶
|blank_name =
|blank_infoblank_name =مرکز
|blank_info =[[تبریز]]
|demographics_type1 =جمعیت‌شناسی
|demographics1_title1 =قومیت‌ها
|demographics1_info1 =اکثریت [[مردم آذربایجانی|آذربایجانی]]{{سخ}} اقلیت [[کردها]]{{سخ}}، [[تالش‌ها]]{{سخ}}، [[تات‌های ایران|تات‌ها]]{{سخ}}، [[ارمنی‌ها]]{{سخ}}، [[آشوری‌ها]]
|demographics_type2 =زبان‌شناسی
|demographics2_title2 =زبان‌ها
|demographics2_info2 =
اکثراً [[زبان ترکی آذربایجانی|ترکی آذربایحانی]]{{سخ}} اقلیت [[کردی]]{{سخ}}، [[فارسی]]{{سخ}}، [[تالشی]]{{سخ}}، [[تاتی]]{{سخ}}، [[ارمنی]]
}}
[[پرونده:AZARBAIJAN MAP.JPG|بندانگشتی|موقعیت آذربایجان در [[نقشه ایران و توران در دوره قاجاریه|نقشهٔ ایران و توران در دورهٔ قاجاریه]].]]
{{مردم آذری}}
'''آذربایجان ایران''' {{بهترکی پارسی میانهآذربایجانی|آتورپاتَاکان}} {{به پارسی باستان|آذَرباذَگان/ آذَربایَگان}} {{به ارمنی|اَتْرَپَتَکَن}} {{به سریانی|اَذُربایْغانAzərbaycan}} نام ناحیه ایسرزمینی جغرافیایی و تاریخی در انتهای شمال‌غربی [[ایران]] است که آن را '''آذرباد'''، '''آذربادگان'''، '''آذرباذگان'''، '''آذربایگان'''، '''آذربیجان''' و '''اَذْرَبیجان''' نیز نامیده‌اند.<ref>Minorsky, V. ; Minorsky, V. "Ādharbaydjān (Azarbāydjān)." [[''دانشنامۀ اسلام''|Encyclopaedia of Islam]]. Edited by: P.Bearman, Th. Bianquis, C.E. Bosworth, E. van Donzel and W.P. Heinrichs. Brill, 2007. Brill Online. <http://www.encislam.brill.nl/subscriber/entry?entry=islam_COM-0016%7B%7Bپیوند{{پیوند مرده|date=نوامبر ۲۰۱۹ |bot=InternetArchiveBot}}{{پیوند مرده|date=آوریل ۲۰۲۰ |bot=InternetArchiveBot}}<nowiki> مرده|date=سپتامبر ۲۰۱۹ |bot=InternetArchiveBot}}
“ called in Middle Persian Āturpātākān, older new-Persian Ād̲h̲arbād̲h̲agān, Ād̲h̲arbāyagān, at present Āzarbāyd̲j̲ān, Greek ᾿Ατροπατήνη, Byzantine Greek ᾿Αδραβιγάνων, Armenian Atrapatakan, Syriac Ad̲h̲orbāyg̲h̲ān. The province was called after the general Atropates (“protected by fire”), who at the time of Alexander's invasion proclaimed his independence (328 B.C.) and thus preserved his kingdom (Media Minor, Strabo, xi, 13, 1) in the north-western corner of later Persia (cf. Ibn al-Muḳaffaʿ, in Yāḳūt, i, 172, and al-Maḳdisī, 375: Ād̲h̲arbād̲h̲ b. Bīwarasf).</nowiki></ref>
در تقسیم‌بندی فعلی تقسیمات کشوری، منطقه ای به وسعت ۱۲۲٬۲۷۶ کیلومتر مربع (چهار استان شمال غربی) و ۹٬۵۰۲٬۷۵۲ جمعیت در شمال غربی [[ایران]] می‌باشد.<ref name="ReferenceA">Tadeusz Swietochowski, Brian C. Collins, Historical Dictionary of Azerbaijan, Scarecrow Press, 1999 (P66).</ref><ref name="M. Behrooz page 27">M. Behrooz, Rebels With A Cause: The Failure of the Left in Iran, I. B. Tauris; 2000 (see page 27).</ref>
 
بر اساس توصیف تاریخ نویسان و جغرافیا دانان، این سرزمین از شمال به [[رود]] [[ارس]]، [[جمهوری آذربایجان]] و [[ارمنستان]]، از جنوب به استان [[استان کردستان|کردستان]] و [[زنجان]]، از شرق به استان [[استان گیلان|گیلان]] و [[دریای خزر]] و از غرب به [[ترکیه]] و [[عراق]] محدود شده‌است و شامل سهچهار استان [[استان آذربایجان شرقی|آذربایجان شرقی]]، [[استان آذربایجان غربی|آذربایجان غربی]]، [[استان اردبیل|اردبیل]] است.<ref>{{یادکردو وب|عنوان=Azerbaijan[[استان {{!}} region, Iranزنجان|نشانی=https://www.britannica.com/place/Azerbaijan-region-Iran|وبگاه=Encyclopedia Britannica|بازبینی=2020-03-30|کد زبان=en}}</ref><ref name=":1"/> جغرافیادانان قدیمی، زنجان را عموماً در [[ناحیه جبال]] قرار داده‌اند یا برخی مواقع به عنوان مرز با آذربایجان ذکر کرده‌انداست.<ref name=":1">{{یادکرد کتاب|عنوان=The Encyclopaedia of Islam, Volume XI (Brill Publishers, Leiden, 2002). Article: "Zandjan", page 446}}</ref>
 
در گذشته، آذربایجان به سرزمینی گفته می‌شده که از شمال به [[اران]]، از جنوب‌غرب به [[آشور]]، و از غرب به [[ارمنیهارمنستان]] و [[ترکیه]] محدود می‌شده و [[پایتخت]] آن شهر «گنجک» در [[تخت سلیمان]] در نزدیکی [[تکاب]] بوده که [[مردم عرب|اعراب]] آن را «کزنا» و [[یونان|یونانیان]] «گازا» می‌نامیده‌اند.<ref>[http://www.loghatnaameh.com/dehkhodaworddetail-ea9b24bb1e294fa2bf5d069cf7a7d4ca-fa.html ''لغت‌نامۀ دهخدا'']</ref> در فارسی میانه، آذربایجان، آتورپاتَاکان نامیده می‌شود.
 
== نام ==
[[پرونده:Asia 1200ad.jpg|بندانگشتی|300px|{{center|نقشه آسیا و آذربایجان در حدود ۱۲۰۰ میلادی}}]]
[[پرونده:Iran_provinces_in_Abbasid_Caliphate.jpg|پیوند=https://fa.wikipedia.org/wiki/پرونده:Iran_provinces_in_Abbasid_Caliphate.jpg|جایگزین=|بندانگشتی|موقعیت آذربایجان در نقشه ایران در عصر خلفای عباسی برگرفته از کتاب [[جغرافیای تاریخی سرزمین‌های خلافت شرقی]]]]
{{اصلی|ریشه نام آذربایجان}}
نام آذربایجان تغییریافته یا [[واژه معرب|معرب]] «آتروپاتکان» (مکان آتروپات) است. ریشهٔ این نام به سردار [[هخامنشیان]]، «[[آتروپات]]» و آتروپاتگان برمی‌گردد. به بخشی از منطقه شمال ارس که امروزه نام آذربایجان را به گرفته در قدیم «آلبان» و «آران» گفته می‌شد. «آذر» تغییریافتهٔ «آتَر» (آتش) و «بایجان» تغییریافتهٔ «پاتگان» (جایگاه نگهبان) است. (کتاب ''آذربایجان''، چاپ اسکای لین دهلی نو، ۲۰۱۴)[http://www.news.az/articles/politics/94400]<ref>Minorsky, V. ; Minorsky, V. "Ādharbaydjān (Azarbāydjān)." Encyclopaedia of Islam. Edited by: P.Bearman, Th. Bianquis, C.E. Bosworth, E. van Donzel and W.P. Heinrichs. Brill, 2007. Brill Online
بر اساس پژوهش‌های واژه‌شناسی، واژهٔ آذربایجان نشأت گرفته از واژهٔ [[آتروپات]]<ref>{{cite book|last=Houtsma|first=M. Th.|authorlink=Martijn Theodoor Houtsma|year=1993|title=First Encyclopaedia of Islam 1913–1936|edition=reprint|publisher=BRILL|isbn=978-90-04-09796-4}}</ref><ref name="Schippmann2">{{cite book|last=Schippmann|first=Klaus|year=1989|title=Azerbaijan: Pre-Islamic History|pages=221–224|publisher=Encyclopædia Iranica|isbn=978-0-933273-95-5}}</ref> که از نامِ [[ساتراپ]]، حکمرانِ ایرانی<ref>{{cite book|last=Minahan|first=James|year=1998|title=Miniature Empires: A Historical Dictionary of the Newly Independent States|page=20|publisher=Greenwood Publishing Group|isbn=978-0-313-30610-5}}</ref><ref>{{cite book|last=Chamoux|first=François|year=2003|title=Hellenistic Civilization|page=26|publisher=John Wiley and Sons|isbn=978-0-631-22241-5}}</ref><ref>{{cite book|last=Bosworth A.B.|first=Baynham E.J.|year=2002|title=Alexander the Great in Fact and fiction|page=92|publisher=[[Oxford University Press]]|isbn=978-0-19-925275-6}}</ref> [[هخامنشیان]] در زمان حملهٔ [[اسکندر]] به ایران است.<ref name=":0">[http://www.iranicaonline.org/articles/atropates-aturpat-lit دانش‌نامه‌ی ایرانیکا، ذیل: آتروپاتس-آتروپات]</ref> از نظر زبان‌شناسان، معنای این نام ریشه در [[مزدیسنا|دین زرتشتی]] داشته و به معنی «آذربُد» یا «نگهبان آتش» یا «نگهبانی شده توسط آتش» است.<ref name=":0"/><ref name="Library of Congress">{{cite web|title=Azerbaijan: Early History: Iranian and Greek Influences|publisher=U.S. Library of Congress|url=http://lcweb2.loc.gov/cgi-bin/query/r?frd/cstdy:@field(DOCID+az0014)|accessdate=7 June 2006}}</ref> این واژه در پارسی میانه Āturpātākān (آتورپاتاکان) نامیده می‌شده که شکل قدیم واژهٔ فارسی نو Ād̲h̲arbād̲h̲agān (آذرباهَدگان)، Ād̲h̲arbāyagān (آذربایاگان) بوده و واژهٔ امروزی آن Āzarbāyd̲j̲ān (آذَربایجان)، Āzerbāydjān (آذِربایجان) است.<ref>[http://www.encislam.brill.nl/subscriber/entry?entry=islam_COM-0016 Minorsky, V.; Minorsky, V. "Azerbaijan" Encyclopaedia of Islam. Edited by: P. Bearman, Th. Bianquis, C.E. Bosworth, E. van Donzel and W.P. Heinrichs. Brill , 2007. Brill Online.]{{پیوند مرده|date=سپتامبر ۲۰۱۹|bot=InternetArchiveBot}}</ref> در واقع، «آذر» تغییریافتهٔ «آتَر» (آتش) و «بایجان» تغییریافتهٔ «پاتگان» (جایگاه نگهبان) است. (کتاب ''آذربایجان''، چاپ اسکای لین دهلی نو، ۲۰۱۴)<ref>Minorsky, V. ; Minorsky, V. "Ādharbaydjān (Azarbāydjān)." Encyclopaedia of Islam. Edited by: P.Bearman, Th. Bianquis, C.E. Bosworth, E. van Donzel and W.P. Heinrichs. Brill, 2007. Brill Online
“ called in Middle Persian Āturpātākān, older new-Persian Ād̲h̲arbād̲h̲agān, Ād̲h̲arbāyagān, at present Āzarbāyd̲j̲ān, Greek ᾿Ατροπατήνη, Byzantine Greek ᾿Αδραβιγάνων, Armenian Atrapatakan, Syriac Ad̲h̲orbāyg̲h̲ān. The province was called after the general Atropates (“protected by fire”), who at the time of Alexander's invasion proclaimed his independence (328 B.C.) and thus preserved his kingdom (Media Minor, Strabo, xi, 13, 1) in the north-western corner of later Persia (cf. Ibn al-Muḳaffaʿ, in Yāḳūt, i, 172, and al-Maḳdisī, 375: Ād̲h̲arbād̲h̲ b. Bīwarasf).</ref><ref>K. Shippman, "Azerbaijan: Pre-Islamic History" in Encyclopædia Iranica
In the Achaemenid period Azerbaijan was part of the satrapy of Media. When the Achaemenid empire collapsed, Atropates, the Persian satrap of Media, made himself independent in the northwest of this region in 321 B.C. Thereafter Greek and Latin writers named the territory Media Atropatene or, less frequently, Media Minor (e.g. Strabo 11.13.1; Justin 23.4.13). The Middle Persian form of the name was (early) Āturpātākān, (later) Ādurbādgān) whence the New Persian Ādarbāyjān</ref> [[آتروپات]] [[ساتراپ]] (از نجیب‌زادگان) پارسی بود که بخش‌های شمال ایران را در زمان حملهٔ [[اسکندر]] از اشغال حفظ کرد.<ref>محسنی، محمدرضا ۱۳۸۹: ''پان ترکیسم، ایران و آذربایجان''، انتشارات سمرقند، ص۱۲۷</ref><ref>[http://www.iranicaonline.org/newsite/articles/v3f1/v3f1a020.html مدخل ATROPATES در ''دانشنامۀ ایرانیکا'']{{پیوند مرده|date=اکتبر ۲۰۱۹ |bot=InternetArchiveBot}}</ref> در پیمان‌نامه‌های [[عهدنامه ترکمانچای|ترکمانچای]] و [[عهدنامه گلستان|گلستان]] به بخش شمالیِ رود ارس نام آذربایجان داده نشده‌است.<ref>محسنی، محمدرضا ۱۳۸۹: ''پان ترکیسم، ایران و آذربایجان''، انتشارات سمرقند، ص۳۱</ref><ref>این دو پیمان در مجلهٔ ایران‌شناسی، ج ۱، شمارهٔ ۳، چاپ ۱۹۸۹، رویهٔ ۴۵۸ تحت عنوان «آذربایجان کجاست» توسط جلال متینی چاپ شده‌است.</ref> تنها در قرن بیستم است که نام آذربایجان و آذربایجانی ماهیت قومی به خود می‌گیرد.<ref>منبع یک:
 
به بخشی از منطقه شمال ارس که امروزه نام آذربایجان را به گرفته در قدیم «آلبان» و «آران» گفته می‌شد. در پیمان‌نامه‌های [[عهدنامه ترکمانچای|ترکمانچای]] و [[عهدنامه گلستان|گلستان]] به بخش شمالیِ رود ارس نام آذربایجان داده نشده‌است.<ref>محسنی، محمدرضا ۱۳۸۹: ''پان ترکیسم، ایران و آذربایجان''، انتشارات سمرقند، ص۳۱</ref><ref>این دو پیمان در مجلهٔ ایران‌شناسی، ج ۱، شمارهٔ ۳، چاپ ۱۹۸۹، رویهٔ ۴۵۸ تحت عنوان «آذربایجان کجاست» توسط جلال متینی چاپ شده‌است.</ref> تنها در قرن بیستم است که نام آذربایجان و آذربایجانی ماهیت قومی به خود می‌گیرد.<ref>منبع یک:
In fact, the very name “Azerbaijani” was not widely used until the 1930s; before that Azerbaijani intellectuals were unsure whether they should call themselves Caucasian Turks, Muslims, Tatars, or something else”(Kauffman 2001:56 Kaufman, S. (2001), Modern Hatreds: The Symbolic Politics of Ethnic War, Cornell University Press.) “
منبع دو:
سطر ۶۸ ⟵ ۷۰:
کشف [[سند ازدواج]] به شکل [[سنگ‌نگاره]] متعلق به حدود ۱٬۳۵۰ سال پیش از میلاد در [[بغازکوی]] واقع در [[آناتولی]]، با ذکر نام پادشاه [[هیتی‌ها|هیتی]] و حاکم [[میتانی]] که فرمانروایان سرزمین‌هایی هستند که مردم در آنجا به [[ایزدبانو|الهه‌های]] هندی-ایرانی میترا-وارونا، [[ایندرا]] و [[اشوین‌ها]] متوسل می‌شوند و به آن‌ها را می‌پرستند، ظاهراً رسیدن موجی از اقوام هندو-ایرانی را به شمال غرب ایران تصدیق می‌کند.<ref>[http://www.iranicaonline.org/pages/chronology-1 CHRONOLOGY OF IRANIAN HISTORY PART 1] ''iranicaonline.org''</ref>
 
[[پرونده:Maps of the Armenian Empire of Tigranes.gif|بندانگشتی|آتروپاتنه و ارمنستان در سالهای ۹۵ تا ۶۶ پیش از میلاد]]
پیش از آمدن [[ماد]]ها به آذربایجان، می‌توان به حکومت [[مانناییان]] اشاره کرد. زبان ماننایی‌ها روشن نیست؛ اما بخشی از نام‌های سرداران آن‌ها آریایی است و در کل، زبان واحدی در بین ماننا حاکم نبود. اما ماننایی‌ها بر تحت نفوذ ایرانی‌شدن قرار داشتند و نام‌های ایرانی مانند «دیاکو» و «بغدادتی» و «اودکی» و «ازآ» همگی نام‌هایی ایرانی هستند که در میان آن‌ها دیده می‌شود. همچنین در این [[پرونده:AZARBAIJAN MAP.JPG|بندانگشتی|موقعیت آذربایجان در [[نقشه ایران و توران در دوره قاجاریه|نقشهٔ ایران و توران در دورهٔ قاجاریه]].]]
پیش از آمدن [[ماد]]ها به آذربایجان، می‌توان به حکومت [[مانناییان]] اشاره کرد. زبان ماننایی‌ها روشن نیست؛ اما بخشی از نام‌های سرداران آن‌ها آریایی است و در کل، زبان واحدی در بین ماننا حاکم نبود. اما ماننایی‌ها بر تحت نفوذ ایرانی‌شدن قرار داشتند و نام‌های ایرانی مانند «دیاکو» و «بغدادتی» و «اودکی» و «ازآ» همگی نام‌هایی ایرانی هستند که در میان آن‌ها دیده می‌شود. همچنین در این دوره می‌توان به حکومت [[اورارتو|اورارتویی]] اشاره کرد که اندکی از بخش‌های آذربایجان غربی را شامل می‌شد.<ref>R. Zadok, "Mannea" in Encyclopædia Iranica
[http://www.iranicaonline.org/articles/mannea]
It is unlikely that there was any ethnolinguistic unity in Mannea. Like other peoples of the Iranian plateau, the Manneans were subjected to an ever increasing Iranian (i.e. Indo-European) penetration. Boehmer's analysis of several anthroponyms and toponyms needs modification and augmentation. Melikishvili (1949, p. 60) tried to confine the Iranian presence in Mannea to its periphery, pointing out that both Daiukku (cf. Schmitt, 1973) and Bagdatti were active in the periphery of Mannea, but this is imprecise, in view of the fact that the names of two early Mannean rulers, viz. Udaki and Azā, are explicable in Old Iranian terms.</ref>
سطر ۸۶ ⟵ ۸۸:
در زمان [[هخامنشیان]]، ماد کوچک (آذربایجان) به عنوان یکی از [[ساتراپ]]‌ها اداره می‌شد. در اواخر دوران هخامنشی و هم‌زمان با لشکرکشی اسکندر به ایران، ساتراپ ماد کوچک فردی به نام [[آتورپات]] (آذرباد) بود. وی توانست این منطقه را از حملهٔ [[اسکندر]] حفظ کند. بعد از آن ماد کوچک به نام او «ماد آتورپات» یا «آتورپاتکان» نامیده شد.
 
[[پرونده:Maps of the Armenian Empire of Tigranes.gif|بندانگشتی|آتروپاتنه و ارمنستان در سالهای ۹۵ تا ۶۶ پیش از میلاد]]در زمان [[سلوکیان]] و [[اشکانیان]] آذربایجان [[خودمختاری]] نسبی داشت که البته اساس کشورداری سلوکیان و پس از آن اشکانیان بر استقلال نسبی استان‌ها استوار بود. در زمان سلوکیان به نظر می‌رسد خاندان آتورپات همچنان بر آذربایجان حکم می‌راندند. در زمان اشکانیان وضعیت حکومت آذربایجان چندان روشن نیست ولی می‌توان حدس زد مانند دیگر نقاط ایران تحت سیطرهٔ خاندان‌های زمین‌دار (فئودال) با نفوذ و مطیع اشکانیان اداره می‌شده‌است. مشکل آذربایجان در زمان اشکانیان یورش‌های سهمگین [[الانان|آلان‌ها]] و [[مردم گرجی|گرجی]] از [[قفقاز]] بود که باعث ویرانی و غارت فراوان می‌شد.
در زمان [[ساسانیان]] آذربایجان اهمیت ویژه‌ای یافت. یکی از سه آتشکدهٔ معتبر ساسانیان، [[آتشکده آذرگشنسب|آتشکدهٔ آذرگشنسب]] در [[تخت سلیمان|شیز]] آذربایجان قرار داشت. پادشاهان ساسانی در ایام سختی به زیارت آن می‌شتافتند و هدایای بسیار تقدیم می‌کردند. این آتشکده نشانهٔ اتحاد دین و دولت بود و نماد دولت ساسانی به‌شمار می‌رفت. در [[بیشاپور]] [[کازرون]] کتیبه‌ای وجود دارد که نام خاندان‌های زمین‌دار اوایل حکومت ساسانیان در آن ثبت شده‌است. برای آذربایجان از خاندانی به نام «وراز (Varaz)» نام برده شده که گویا محل اقتدار ایشان آذربایجان، اران و ارمنستان بوده‌است. [[پرونده:Asia 1200ad.jpg|بندانگشتی|300px|{{center|نقشه آسیا و آذربایجان در حدود ۱۲۰۰ میلادی}}]]

در زمان حکومت ساسانیان، مردمان ترک‌تبار [[خزر]] به قفقاز وارد شدند. [[قباد]] پدر [[انوشیروان]] با تلاش فراوان ایشان را عقب راند و دژهای مستحکمی در دربند قفقار برای جلوگیری از یورش‌های آنان بنا کرد. [[روم|رومیان]] نیز هرساله مبالغی برای نگهداری این دژها به دولت ساسانی می‌پرداختند. همچنین در زمان ساسانیان جنگ سرنوشت‌ساز [[بهرام چوبین]] با [[خسرو پرویز]] در این استان بود که به شکست بهرام انجامید. دیگر رویداد مهم این دوره، واردشدن [[هراکلیوس]] امپراتور [[روم]] به آذربایجان بود که منجر به ویرانی آتشکدهٔ [[آذرگشنسب]] شد.
 
[[یاقوت حموی]] می‌نویسد:
سطر ۱۴۱ ⟵ ۱۴۵:
And then on the north by the Ocean as far as the mouth of the Caspian Sea; and then on the east by this same sea as far as the boundary between Albania and Armenia, where empty the rivers Cyrus and Araxes, the Araxes flowing through Armenia and the Cyrus through Iberia and Albania; and lastly, on the south by the tract of country which extends from the outlet of the Cyrus River to Colchis, which is about three thousand stadia from sea to sea, across the territory of the Albanians and the Iberians, and therefore is described as an isthmus.
... The other part is Atropatian Media, which got its name from the commander Atropates, who prevented also this country, which was a part of Greater Media, from becoming subject to the Macedonians. Furthermore, after he was proclaimed king, he organized this country into a separate state by itself, and his succession of descendants is preserved to this day, and his successors have contracted marriages with the kings of the Armenians and Syrians and, in later times, with the kings of the Parthians.... Their royal summer palace is situated in a plain at Gazaca, and their winter palace in a fortress called Vera, which was besieged by Antony on his expedition against the Parthians. This fortress is distant from the Araxes, which forms the boundary between Armenia and Atropene, two thousand four hundred stadia, according to Dellius, the friend of Antony, who wrote an account of Antony's expedition against the Parthians, on which he accompanied Antony and was himself a commander.</ref> در تاریخ پلینی نیز حدود آتورپاتکان تا رود است و رود ارس از میان [[ارمنستان بزرگ]] با آتورپاتکان عبور می‌کند.<ref>The Natural History of Pliny by John Bostock, M.D. , F.R.S, and H.T. Riley, Esq. , B.A. , Vol. II, published in 1890, pages 27-28
“ Adjoining the other front of Greater Armenia, which runs down towards the Caspian Sea, we find Atropatene, which is separated from Otene, a region of Armenia, by the river Araxes; Gazae is its chief city, distant from Artaxata four hundred and fifty miles, and the same from Ecbatana in Media, to which country Atropatene belongs</ref> در زمان ساسانیان، آذربایجان به شکل باستانی آتورپاتکان خوانده شده‌است.<ref>Minorsky, V. ; Minorsky, V. "Ādharbaydjān (Azarbāydjān)." Encyclopaedia of Islam. Edited by: P.Bearman, Th. Bianquis, C.E. Bosworth, E. van Donzel and W.P. Heinrichs. Brill, 2007. Brill Online. <http://www.encislam.brill.nl/subscriber/entry?entry=islam_COM-0016%7B%7Bپیوند{{پیوند مرده|date=نوامبر ۲۰۱۹ |bot=InternetArchiveBot}} مرده|date=سپتامبر ۲۰۱۹ |bot=InternetArchiveBot}}></ref> در کتیبهٔ شاپور، این منطقه یکی از استان‌های ایرانشهر<ref>MacKenzie, David Niel (1998). "Ērān, Ērānšahr". Encyclopædia Iranica. 8. Costa Mesa: Mazda. http://www.iranicaonline.org/articles/eran-eransah {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20170313095654/http://www.iranicaonline.org/articles/eran-eransah |date=۱۳ مارس ۲۰۱۷}}.. Accessed online versuib on April 12, 2010.</ref> و در کنار [[ارمنستان]]، ایبریا ([[گرجستان]] امروزی)، [[آلبانیای قفقاز|آلبانیا]] (اران و شروان) و بلاشکان حساب شده‌است.<ref>Encyclopedia Britannica, Encyclopædia Britannica. 2007. Encyclopædia Britannica Online. 4 May 2007 <http://www.britannica.com/eb/article-32148>:The list of provinces given in the inscription of Ka'be-ye Zardusht defines the extent of the empire under Shapur, in clockwise geographic enumeration: (1) Persis (Fars), (2) Parthia, (3) Susiana (Khuzestan), (4) Maishan (Mesene), (5) Asuristan (southern Mesopotamia), (6) Adiabene, (7) Arabistan (northern Mesopotamia), (8) Atropatene (Azerbaijan), (9) Armenia, (10) Iberia (Georgia), (11) Machelonia, (12) Albania (eastern Caucasus), (13) Balasagan up to the Caucasus Mountains and the Gate of Albania (also known as Gate of the Alans), (14) Patishkhwagar (all of the Elburz Mountains), (15) Media, (16) Hyrcania (Gorgan), (17) Margiana (Merv), (18) Aria, (19) Abarshahr, (20) Carmania (Kerman), (21) Sakastan (Sistan), (22) Turan, (23) Mokran (Makran), (24) Paratan (Paradene), (25) India (probably restricted to the Indus River delta area), (26) Kushanshahr, until as far as Peshawar and until Kashgar and (the borders of) Sogdiana and Tashkent, and (27), on the farther side of the sea, Mazun (Oman)</ref>
 
[[ابن فقیه همدانی]] در کتاب ''البلدان'' در سدهٔ سوم هجری، حدود آذربایجان را این‌گونه شرح می‌دهد: «''آذربایجان از یک‌سو رود ارس و از سوی دیگر مرز زنجان و حدود دیلمستان و طارم و گیلان را شامل می‌شود.''»<ref>البلدان نوشته ابن فقیه ابوبکر احمد بن اسحاق همدانی ترجمه مختصر حسن مسعودی از البلدان از انتشارات بنیاد فرهنگ ایران، سال ۱۳۴۹هجری خورشیدی، در صفحات ۱۲۸ و ۱۳۰</ref> [[ابن رسته]] نیز در کتاب ''اعلاق‌النفیسه'' و در همین سده، حدود آذربایجان را این‌چنین نوشته‌است: «''اردبیل، مرند، باخروان، ورثان و مراغه.''»<ref>ابن رسته، اعلاق الانفیسه، ترجمه حسین قره چانلو، تهران، امیرکبیر، ۱۳۶۵، ص ۱۲۲۱۲۲</ref> [[اصطخری]] دیگر جغرافی‌دان سدهٔ سوم هجری در کتاب [[المسالک و الممالک]] ذیل فصلی تحت عنوان «ذکر [[ارمنیه]] و [[اران]] و آذربایجان» از شهرهای آذربایجان چنین یاد کرده‌است: «''[[اردبیل|اردویل]]، [[مراغه]]، [[ارمیه]]، [[میانه (شهر)|میانه]] و [[بخش کاغذکنان|خونه]]، [[ترکمانچای|بروانان]]، [[آذرشهر|دیرخقان]]، [[سلماس]]، [[نخجوان|نشوی]]، [[مرند]]، [[برزند]]، ورثان، [[مغان|موقان]]، جابروان و [[اشنویه|اَشنه]].''» به نوشتهٔ وی: «''حدود آذربایجان از [[شهرستان طارم|تارم]] تا حدود [[زنجان|زنگان]] تا [[بخش دینور|دینور]] تا حلوان تا [[شهرزور]] تا [[دجله]] و به حدود ارمینیه بازگردد.''»<ref>ابواسحق ابراهیم، اصطخری، المسالک و الممالک، به اهتمام ایرج افشار، تهران علی و فرهنگی، ۱۳۶۸، صص ۱۵۵، و نیز و. ک به: ابوالفدا تقویم البدان، ترجمه عبدالمحمد آیتی، تهران، بنیاد فرهنگ ایران، ۱۳۴۹،>هر یک از این سه اقلیم، اقلیم بزرگی است که به سبب تداخل در یکدیگر، ارباب فن هر سه را در ذکر و تصویر به یکجا آورده‌اند<ص ۴۴۲.</ref>
سطر ۱۶۰ ⟵ ۱۶۴:
 
=== ایران ===
[[پرونده:Lagekarte_Dschibal.jpg|پیوند=https://fa.wikipedia.org/wiki/پرونده:Lagekarte_Dschibal.jpg|چپ|بندانگشتی|250x250پیکسل|ناحیه جبال به رنگ نارنجی و در شمال غربی آن ناحیه آذربایجان در یک نقشه قدیمی]]
حدود و مرز آذربایجان در طول تاریخ از دید جغرافی‌دانان و جهانگردان متفاوت بوده‌است. نقشه‌های موجود از سده‌های پیش از سدهٔ بیستم، آن را جنوب ارس ترسیم کرده‌اند.<ref>نقشه‌های موجود پیش از قرن بیستم آن را جنوب ارس ترسیم کرده‌اند
Rouben Galichian , "Historic Maps of Armenia: The Cartographic Heritage",I. B. Tauris (July 23, 2004)(pg 9-10):"In accounts and maps produced prior to 1918, the region of Iran called Azerbaijan or Aderbaijan(also known as Atropatene, which is the old version of Azerbaijan) has always been to the south of Arax(es) River, which is the border of Iran and Armenia today.... This territory, prior to being called Azerbaijan, was called Albania (Arran), which included the various khanates (khan's districts) of Derband, Shirvan, Daghestan, Talish, Shusha and Moghan
سطر ۲۵۸ ⟵ ۲۶۱:
 
== مردم ==
اکثریت مردم آذربایجان را [[آذری‌هایمردم ایرانیآذربایجانی|آذری‌هاتُرکها]] و اقلیتی
از کردها، ارامنه، آشوریان و یهودیان تشکیل می‌دهند.<ref>[Britannica https://books.google.com/books?id=xw9GAQAAIAAJ&q=azerbaijan+iran+britannica+kurd+azeri+armenian&dq=azerbaijan+iran+britannica+kurd+azeri+armenian&hl=en&sa=X&ved=0ahUKEwiphferq6XeAhXs6YMKHVASCkgQ6AEIIjAA]</ref>
 
سطر ۲۷۷ ⟵ ۲۸۰:
 
=== دین ===
در آذربایجان، بیشتر [[مردم آذری|آذری‌ها]] پیرو [[شیعه|اسلام شیعه]]، هستند.<ref name="Britannica"/> و اقلیت [[اهل سنت]] هستند.
 
پس از عهدنامه‌های [[عهدنامه گلستان|گلستان]] و [[عهدنامه ترکمانچای|ترکمانچای]]، حاکمان روس، کوچ مسلمانان شمال ارس به جنوب و مهاجرت مسیحیان جنوب ارس –که عموماً [[مردم ارمنی|ارمنیان]] بودند– به شمال را تشویق می‌کردند. این سیاست چنان با جدیت از سوی روسیه اجرا می‌شد که سرانجام اعتراض دولت قاجار را به دنبال داشت و کار به جایی رسید که دولت روسیه طی یک قرارداد وعده داد که این سیاست را کنار بگذارد؛ اما در عمل چنین نشد.<ref>{{یادکرد وب |نویسنده =کیوان حسینی |نشانی=http://www.radiofarda.com/content/fk-fergheh-e01/27398696.html|عنوان=آنها که ماندند آن سوی ارس، آن‌ها که ماندند این سوی ارس | ناشر = رادیو فردا|تاریخ = ۹ آذر ۱۳۹۴|تاریخ بازبینی=۱۳۹۴/۰۹/۲۱}}</ref>
سطر ۳۱۹ ⟵ ۳۲۲:
'''استان آذربایجان غربی'''
* آراز آذربایجان
'''استان زنجان'''
 
* مردم نو
* همشهری زنجان
'''استان آذربایجان شرقی'''
* [[آذربایجان(روزنامه چاپ تبریز)|آذربایجان]]
سطر ۳۴۶ ⟵ ۳۵۱:
!۳
|[[فرودگاه اردبیل]]||[[اردبیل]]||[[استان اردبیل|اردبیل]]
|-▼
!۴
|[[فرودگاه زنجان]]||[[زنجان]]||[[استان زنجان|زنجان]]
|-
!۵
سطر ۵۲۴ ⟵ ۵۳۲:
* [[پایانه مسافربری اردبیل]]
* [[پایانه مسافربری ارومیه]]
* [[پایانه مسافربری زنجان]]
* '''راه‌آهن'''
 
آذربایجان در منطقه ای قرار دارد که ایران را به [[قفقاز]] و [[آناتولی]] و سپس به [[اروپا]] متصل می‌کند. از این رو اولین خط راه‌آهن آذربایجان در سال [[۱۲۹۵]] در محور [[تبریز]]-[[جلفا]] تأسیس شد که آذربایجان را به قفقاز متصل می‌کرد. بعدها در سال [[۱۳۳۷]] این خط راه‌آهن گسترش یافت و در محور [[تهران]]-[[تبریز]]-[[جلفا]] مشغول به کار کرد.
سطر ۵۷۲ ⟵ ۵۸۱:
* [[دانشگاه محقق اردبیلی]]
* [[دانشگاه علوم پزشکی اردبیل]]
;[[زنجان]]
 
* [[دانشگاه زنجان]]
* [[دانشگاه علوم پزشکی زنجان]]
;[[مراغه]]
* [[دانشگاه مراغه]]
سطر ۵۸۳ ⟵ ۵۹۴:
 
== تقسیمات کشوری ==
غالب مساحت مجموعه استان‌های کنونی [[استان آذربایجان شرقی|آذربایجان‌شرقی]]، [[استان آذربایجان غربی|آذربایجان‌غربی]]، [[استان اردبیل|اردبیل]] و [[استان زنجان|زنجان]] در سرزمین آذربایجان قرار دارند. پرجمعیت‌ترین شهرهای منطقه تاریخی-جغرافیاییسرزمین آذربایجان شامل [[تبریز]]، [[ارومیه]]، [[اردبیل]]، [[زنجان]]، [[مراغه]] و [[خوی]] می‌باشد.<ref>Tadeusz name="ReferenceA"Swietochowski, Brian C. Collins, Historical Dictionary of Azerbaijan, Scarecrow Press, 1999 (P66).</ref><ref name=">M. Behrooz, pageRebels 27"/>درWith برخیA مراجعCause: استانThe زنجانFailure جزوof آذربایجانthe محسوبLeft نشده‌استin Iran, I.<ref name="Britannica"B. Tauris; 2000 (see page 27).</ref>
در برخی مراجع استان زنجان جزو آذربایجان محسوب نشده‌است.<ref name="Britannica"/>
 
جمعیت ایران بالغ بر ۷۵٬۱۴۹٬۶۶۹ تن (سرشماری سال ۱۳۹۰) و ۷۹٬۹۲۶٬۲۷۰ تن (سرشماری سال ۱۳۹۵) و وسعت ایران ۱٬۶۴۸٬۱۹۵ کیلومتر مربع است بنابراین '''سهچهار استان آذربایجانی نشین''' (به همراه اقلیت‌های کرد، ارمنی، آشوری، فارس، لر و …) در سال ۱۳۹۰ ،۸٬۰۵۳٬۶۸۴در حدود ۷٬۴۱ درصد وسعت ایران و در حدود ۱۲٬۰۶ درصد از جمعیت ایران در سال ۱۳۹۰ و ۱۱٬۸۸ درصد از جمعیت ایران در سال ۱۳۹۵ را تشکیل می‌دهد که نشان دهنده کاهش درصد جمعیت این چهار استان به جمعیت کل کشور طی سال‌های ۱۳۹۰ تا ۱۳۹۵ می‌باشد که به دلیل نرخ رشد جمعیت کمتر نسبت به بقیه کشور و مهاجرت منفی به سایر استان‌ها یا خارج کشور می‌باشد. جمعیت کل این چهار استان در سال ۱۳۹۵ بر اساس سرشماری ۴۳۳٬۳۳۴ نفر نسبت به سال ۱۳۹۰ افزایش یافته‌است (به‌طور میانگین سالانه ۸۶٬۶۶۷ نفر).<ref name=ToolAutoGenRef2/>
 
{|class="wikitable sortable" style="text-align:center"
سطر ۵۹۹ ⟵ ۶۱۱:
!۳
|[[استان اردبیل|اردبیل]]||[[اردبیل]]|| ۱۷٬۹۵۳ ||۱٬۲۴۸٬۴۸۸||۱٬۲۷۰٬۴۲۰
|-
!۴
|[[استان زنجان|زنجان]]||[[زنجان]] || ۲۱٬۷۷۳ ||۱٬۰۱۵٬۷۳۴||۱٬۰۵۷٬۴۶۱
|- style="background:#9acdff;"
!کل
|آذربایجان ایران||[[تبریز]] (بزرگ‌ترین شهر)|| (۷٬۴۱٪) ۱۲۲٬۲۷۶ ||(۱۲٬۰۶٪) ۹٬۰۶۹٬۴۱۸||(۱۱٬۸۸٪) ۹٬۵۰۲٬۷۵۲
| || || ۱۰۰٬۵۰۳ ||۸٬۰۵۳٬۶۸۴||۸٬۴۴۵٬۲۹۱
|}
 
سطر ۶۱۹ ⟵ ۶۳۴:
|-
!۴
| [[خویزنجان]] || [[استان آذربایجان غربیزنجان|آذربایجان غربیزنجان]] ||۱۹۸٬۸۴۵۴۳۰٬۸۷۱||۲۱
|-
!۵
| [[مراغهخوی]] || [[استان آذربایجان شرقیغربی|آذربایجان شرقیغربی]] ||۱۷۵٬۲۵۵۱۹۸٬۸۴۵|| ۲
|-
!۶
| [[میاندوآبمراغه]] || [[استان آذربایجان غربیشرقی|آذربایجان غربیشرقی]] ||۱۳۴٬۴۲۵۱۷۵٬۲۵۵|| ۳۲
|-
!۷
| [[مرندمیاندوآب]] || [[استان آذربایجان شرقیغربی|آذربایجان شرقیغربی]] ||۱۳۰٬۸۲۵۱۳۴٬۴۲۵|| ۳
|-
!۸
| [[اهرمرند]] || [[استان آذربایجان شرقی|آذربایجان شرقی]] ||۱۰۰٬۶۴۱۱۳۰٬۸۲۵|| ۴۳
|-
!۹
| [[پارس‌آباداهر]] || [[استان اردبیلآذربایجان شرقی|اردبیلآذربایجان شرقی]] ||۹۳٬۳۸۷۱۰۰٬۶۴۱|| ۲۴
|-
!۱۰
| [[سلماسابهر]] || [[استان آذربایجان غربیزنجان|آذربایجان غربیزنجان]] ||۹۲٬۸۱۱۹۹٬۲۸۵|| ۴۲
▲|-
|}
 
سطر ۷۱۹ ⟵ ۷۳۳:
{{تقسیمات کشوری ممالک محروسه ایران (۱۸۰۴–۱۷۹۶)}}
{{ادبیات ترکی آذربایجانی}}
 
[[رده:آذربایجان]]
[[رده:منطقه‌های جغرافیایی ایران]]—
برگرفته از «https://fa.wikipedia.org/wiki/آذربایجان»