خیام: تفاوت میان نسخه‌ها
| [نسخهٔ بررسی‌نشده] | [نسخهٔ بررسی‌نشده] |
محتوای حذف‌شده محتوای افزوده‌شده
برچسب‌ها: حذف حجم زیادی از مطالب منبع‌دار خالی‌کردن زیربخش ویرایش همراه ویرایش از برنامهٔ همراه ویرایش با برنامهٔ اندروید |
به نسخهٔ 29043190 ویرایش 83.122.218.235 برگردانده شد. (توینکل) برچسب: خنثی‌سازی |
||
خط ۱:
{{کاربردهای دیگر}}
{{جعبه اطلاعات شاعر و نویسنده
| نام = عُمَر خَیّام
| تصویر = Omar Khayyam2.JPG
| توضیح تصویر =
| اندازه تصویر = 220px
| نام اصلی = غیاث‌الدین ابوالفتح عمر بن ابراهیم خیام نیشابوری
| زمینه فعالیت =[[ریاضیات]]، [[اخترشناسی]]، [[شعر]]، [[فلسفه]]،<ref>''بزرگان فلسفه''، هنری توماس، ترجمهٔ [[فریدون بدره‌ای]]، تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب، ۱۳۴۸، صص۱۶۷–۱۷۰.</ref> [[علوم دینی|دین]]، [[تاریخ]]، [[گاهشماری]]، [[موسیقی]]
| ملیت =[[مردمان ایرانی|ایرانی]]
| تاریخ تولد =۲۸ اردیبهشت ۴۲۷ {{-}}[[۴۴۰ (قمری)]]{{سخ}}۱۸ مه ۱۰۴۸
| والدین = ابراهیم خیام نیشابوری
| تاریخ مرگ =۱۲ آذر ۵۱۰{{-}}[[۵۳۶ (قمری)]]{{سخ}}[[۱۱۳۱ (میلادی)]]
| محل مرگ =[[نیشابور]]
| محل زندگی =[[حیره (نیشابور)|حیره]]، نیشابور
| مختصات محل زندگی =
| مدفن =[[حیره (نیشابور)|قبرستان حیرهٔ نیشابور]]، [[آرامگاه خیام]]{{سخ}}{{coord|36|9|57.21|N|58|49|20.2|E|region:IR|display=inline}}
| در زمان حکومت =[[سلجوقیان]]
| اتفاقات مهم =سقوط دولت [[بوییان|آل‌بویه]]، قیام دولتِ [[سلجوقیان|سلجوقی]]، [[جنگ‌های صلیبی]]، ظهور [[باطنیان]]
| نام دیگر =خیامی، خیام نیشابوری، خیامی النّیسابوری<ref name=ToolAutoGenRef2>دهخدا ۹۷۸، ۹۸۰</ref>
| لقب =حکیم، حجّةالحق، امام عصر، جانشین ابن‌سینا
| بنیانگذار =
| پیشه =
| سال‌های نویسندگی =
| سبک نوشتاری =
| کتاب‌ها =''رسالة فی شرح ما أشکل مِن مُصادَراتِ [[اقلیدس]]''، رسالهٔ ''مشکلات الحساب'' (مسائلی در [[حساب]])، ''القول علی اجناس الذی بالاربعه'' (دربارهٔ [[موسیقی]])
|مقاله‌ها =رساله در [[جبر]]
| نمایشنامه‌ها =
| فیلم‌نامه‌ها =
| دیوان اشعار =''[[رباعیات خیام]]''
| تخلص =خیام
| فیلم (های) ساخته بر اساس اثر(ها)=
| همسر =
| شریک زندگی =
| فرزندان = نوادهٔ او: [[شاهپور نیشابوری]]
| تحصیلات =
| دانشگاه = [[نظامیه نیشابور|نظامیهٔ نیشابور]]
| حوزه =
| شاگرد =[[ابن سینا]]، [[امام موفق نیشابوری]]
| استاد =
| علت شهرت =تدوین [[گاهشماری جلالی|تقویم جلالی]]، ''رباعیات''، استاد بی‌بدیلِ فلسفهٔ طبیعی (مادی)، ریاضیات، منطق و متافیزیک، [[مثلث خیام|مثلث خیام-پاسکال]]، [[چهارضلعی خیام-ساکری]]
| تأثیرگذاشته بر =[[صادق هدایت]] بر این باور است که [[حافظ]] از تشبیهات خیام بسیار استفاده کرده‌است.
| تأثیرپذیرفته از =
| وبگاه =
| گفتاورد = «گرفتار روزگاری هستیم که اهل دانش فقط شمار کمی، مبتلا به هزاران رنج و محنت، باقی‌مانده، که پیوسته در اندیشهٔ آن‌اند که غفلت‌های زمان را فرصت جسته، به تحقیق در علم و استوارکردن بپردازند.»
| امضا =
}}
'''عُمَر خَیّام نیشابوری''' (نام کامل: '''غیاث‌الدین ابوالفتح عُمَر بن ابراهیم خَیّام نیشابوری''') زادهٔ ۲۸ اردیبهشت ۴۲۷ خورشیدی (439 قمری) در [[نیشابور]] – درگذشتهٔ ۱۲ آذر ۵۱۰ در [[نیشابور]] <!-- ۵۱۷ یا ۵۲۶ قمری --><ref>تاریخ فوت در دانشنامهٔ بریتانیکا، ذیل مدخل خیام مضبوط است.</ref> که '''خیامی''' و '''خیام نیشابوری''' و '''خیامی النّیسابوری'''<ref name=ToolAutoGenRef2 /> هم نامیده شده‌است، [[همه‌چیزدان]] ([[حکیم]]) <ref>{{cite book|last1=Reference|first1=Marshall Cavendish|title=Illustrated Dictionary of the Muslim World|date=2011|publisher=Marshall Cavendish|isbn=978-0-7614-7929-1|page=126|url=https://books.google.com/books?id=8Zp_5IydPGgC&pg=PA126&dq=Persian+polymath&hl=en&sa=X&ved=0ahUKEwi1sOSZtM3UAhVGLVAKHdjECKUQ6AEITzAI#v=onepage&q=Persian%20polymath&f=false|language=en|quote=Persian poet, philosopher, astronomer, and mathematician Omar Khayyam was a Persian polymath, accomplished in fields as diverse as philosophy, astronomy, and math. Best known in modern Iran for his scientific achievements, ...}}</ref><ref>{{cite book|last1=Vatandoust|first1=Soraya|title=Authentic Iran: Modern Presentation of Ancient Recipes|date=2015|publisher=Xlibris Corporation|isbn=978-1-4990-4061-6|page=117|url=https://books.google.com/books?id=eut7BwAAQBAJ&pg=PA117&dq=Persian+polymath&hl=en&sa=X&ved=0ahUKEwj5x5Kvuc3UAhUOLVAKHU0JAAM4FBDoAQhHMAY#v=onepage&q=Persian%20polymath&f=false|language=en|quote=He was a Persian polymath, philosopher, mathematician, astronomer and poet.}}</ref> [[فیلسوف]]، [[ریاضیدان]]، [[اخترشناسی|ستاره‌شناس]]، [[مجسمه ساز]] و [[رباعی|رباعی‌سرای]] [[ایران]]ی در دورهٔ [[سلجوقیان|سلجوقی]] است.
گرچه پایگاه علمی [[خیام]] برتر از جایگاه [[تاریخ ادبیات فارسی|ادبی]] اوست و لقبش «حجّةالحق» بوده‌است<ref name=autogenerated3>دنیای نویسندگان و شعرا، خیام، حکیم عمر، ص۴۱</ref> ، ولی آوازهٔ وی مدیون نگارش [[رباعیات]]ش است که شهرت جهانی دارد.
با وجود آنکه ''[[رباعیات خیام]]'' به بیشترِ [[فهرست زبان‌های جهان|زبان‌های زنده]] برگردان شده، اما آوازهٔ وی در غرب، بیشتر مدیون ترجمهٔ رباعیات او توسط [[ادوارد فیتزجرالد]]<ref>Edward Fitzgerald</ref> به [[زبان انگلیسی]] است.
یکی از برجسته‌ترین کارهای وی را می‌توان سروسامان دادن و سرپرستی محاسبات [[گاهشماری]] ([[تقویم]]) ِایران در زمان وزارت [[نظام‌الملک|خواجه نظام‌الملک]] در دورهٔ پادشاهی [[ملک‌شاه سلجوقی]] (۴۲۶–۴۹۰ هجری قمری) دانست.
محاسبات منسوب به خیام در این زمینه، هنوز معتبر است و دقتی به مراتب بالاتر از [[گاهشماری میلادی]] دارد.
وی در [[ریاضیات]]، [[نجوم]]، [[علوم ادبی]]، [[علوم دینی|دینی]] و [[تاریخ]]ی '''استاد''' بود.
نقش خیام در حل معادلات درجهٔ سوم و مطالعاتش دربارهٔ [[اصل پنجم اقلیدس]] نام او را بعنوان ریاضی‌دانی برجسته در تاریخ علم ثبت کرده است.<ref>روزنفلد و یوشکویچ ۱۴۶</ref> نوپیدا کردن نظریه‌ای دربارهٔ نسبت‌های هم‌ارز با نظریهٔ [[اقلیدس]] نیز از مهمترین کارهای اوست.<ref>Victor J. Katz (1998), History of Mathematics: An Introduction, p. 270, Addison-Wesley, {{ISBN|0-321-01618-1|en}}:
"In some sense, his treatment was better than ibn al-Haytham's because he explicitly formulated a new postulate to replace Euclid's rather than have the latter hidden in a new definition."</ref>
شماری از [[تذکره]]نویسان، خیام را شاگرد [[ابن‌سینا]] و شماری نیز وی را شاگرد [[امام موفق نیشابوری]] خوانده‌اند.<ref name=autogenerated3 /><ref>رباعیات خیام، شرحی دربارهٔ حکیم عمر خیام نیشابوری، صاحبعلی مَلِکی، ص ۱۰</ref><ref>حسن صباح، محمد احمدپناهی، ص ۹۰</ref> صحت این فرضیه که خیام شاگرد [[ابن‌سینا]] بوده است، بسیار دور از ذهن می‌نماید، زیرا از دید ِزمانی با یکدیگر دگرگونی ِزیادی داشته‌اند.
خیام در جایی [[ابن‌سینا]] را استاد خود می‌داند، ولی این استادی ابن‌سینا، جنبهٔ [[معنوی]] و اذعان به جایگاه بلند [[شیخ الرییس]] دارد.
== منبع‌شناسی ==
=== منابع دست اول ===
در کتابهای کهنی که به بیان زندگی خیام و کارهای او پرداخته‌اند، اختلاف‌های بسیاری؛ به‌ویژه در تاریخ تولد و مرگ او وجود دارد.<ref>{{پک|محسنی‌نیا|۱۳۸۹|ک=خیام‌پژوهی با تکیه برجهان معاصر عرب|ص=۱}}</ref> نخستین منبعی که به‌طور گسترده خیام را معرفی کرده‌است، ''[[چهارمقاله|چهار مقالهٔ]]'' [[نظامی عروضی]]، نوشته‌شده نزدیک ۵۵۰ قمری است.<ref>{{پک|محسنی‌نیا|۱۳۸۹|ک=خیام‌پژوهی با تکیه برجهان معاصر عرب|ص=۱}}</ref><ref>{{پک|محسنی‌نیا|۱۳۸۹|ک=خیام‌پژوهی با تکیه برجهان معاصر عرب|ص=۲}}</ref> دومین زندگینامهٔ خیام توسط [[ابوالحسن بیهقی|ابوالحسن علی بیهقی]]، در ۵۵۶ قمری،<ref>{{پک|محسنی‌نیا|۱۳۸۹|ک=خیام‌پژوهی با تکیه برجهان معاصر عرب|ص=۱}}</ref> در کتاب ''تتمهٔ صوان الحکمه'' یا ''تاریخ الحکما'' نوشته شده‌است.<ref>{{پک|قربانی|۱۳۷۵|ک=زندگینامهٔ ریاضیدانان دورهٔ اسلامی از سدهٔ سوم تا سدهٔ یازدهم هجری|ص=۳۲۵}}</ref><ref>{{پک|خیام|۱۳۷۸|ک=رباعیات خیام|ص=۲۷}}</ref> نظامی عروضی و ابوالحسن بیهقی، هردو هم دوره خیام بوده و او را از نزدیک دیده‌اند.<ref>{{پک|خیام|۱۳۷۸|ک=رباعیات خیام|ص=۲۷}}</ref><ref>{{پک|خیام|۱۳۷۸|ک=رباعیات خیام|ص=۲۶}}</ref>
دیگر متون کهنی که کم و بیش مطالبی دربارهٔ خیام و آثارش در آن‌ها یافت می‌شود عبارتند از: ''میزان الحکمه'' از [[خازنی|عبدالرحمان خازنی]] (۵۱۵ قمری)، ''رسالهٔ الزاجر للصغار فی معارضة الکبار'' از [[محمود زمخشری|زمخشری]] (۵۱۶ق)، ''خریدة القصر'' از [[عمادالدین اصفهانی|عمادالدین کاتب اصفهانی]] (۵۷۱ق)، ''نزهة الروح'' از [[شهرزوری]] (۵۸۶ق)، ''[[مرصادالعباد]]'' از [[نجم‌الدین رازی]] (۶۱۹ق)، ''تاریخ الحکما'' از [[قفطی]] (۶۲۶ق)،<ref>{{پک|محسنی‌نیا|۱۳۸۹|ک=خیام‌پژوهی با تکیه برجهان معاصر عرب|ص=۱}}</ref> ''[[الکامل فی التاریخ]]'' از [[ابن اثیر]]،<ref>{{پک|محسنی‌نیا|۱۳۸۹|ک=خیام‌پژوهی با تکیه برجهان معاصر عرب|ص=۲}}</ref> ''شذرات الذهب'' از [[ابن العماد حنبلی]]،<ref>{{پک|محسنی‌نیا|۱۳۸۹|ک=خیام‌پژوهی با تکیه برجهان معاصر عرب|ص=۱۸}}</ref> و ''[[آثارالبلاد و اخبارالعباد|آثار البلاد و اخبار العباد]]'' از [[زکریای قزوینی|قزوینی]] (۶۷۴ق).<ref>{{پک|محسنی‌نیا|۱۳۸۹|ک=خیام‌پژوهی با تکیه برجهان معاصر عرب|ص=۱}}</ref>
[[بدیع‌الزمان فروزانفر]] ''رسالهٔ نحو القلوب'' [[عبدالکریم قشیری|قشیری]] (درگذشتهٔ ۴۶۵ قمری)، و ''رسالهٔ الزاجر للصغار'' زمخشری را کهن‌ترین بن مایه‌ها دربارهٔ خیام و زندگی او می‌داند.<ref>{{پک|محسنی‌نیا|۱۳۸۹|ک=خیام‌پژوهی با تکیه برجهان معاصر عرب|ص=۲}}</ref>
=== پیشینهٔ پژوهش‌ها درمورد شخصیت و شعر خیام در ایران ===
[[صادق هدایت]] نخستین کسی در ایران دانسته شده‌است که برای تشخیص رباعیات اصیل خیام دست به کاری پژوهشی زده‌است.<ref>{{پک|حسام‌پور|حسنلی|۱۳۸۸|ک=رویکردهای پنج‌گانه در خیام‌شناسی|ص=۱۸۵}}</ref> هدایت دو اثر دربارهٔ خیام منتشر کرده‌است: مقالهٔ «مقدمه‌ای بر رباعیات خیام» در سال ۱۳۰۳ خورشیدی و کتاب ''[[ترانه‌های خیام (کتاب)|ترانه‌های خیام]]'' در سال ۱۳۱۳ خورشیدی. تاکنون نوشته‌های گوناگونی دربارهٔ این دو نوشته، و نقش هدایت در خیام‌شناسی پدید آمده‌است.<ref>{{پک|حسام‌پور|حسنلی|۱۳۸۸|ک=رویکردهای پنج‌گانه در خیام‌شناسی|ص=۱۸۶}}</ref>
در سال ۱۳۲۱ خورشیدی [[محمدعلی فروغی]] و [[قاسم غنی]] کتاب ''رباعیات حکیم خیام نیشابوری'' را منتشر کردند که شامل پیش گفتاری نسبتاً طولانی است و در آن ۱۸۷ رباعی از میان رباعیات منسوب به خیام، اصیل تشخیص داده شده‌است.<ref>{{پک|حسام‌پور|حسنلی|۱۳۸۸|ک=رویکردهای پنج‌گانه در خیام‌شناسی|ص=۱۸۸}}</ref> در این کتاب، دیدگاه کسانی که رباعیات خیام را دلیل کفر او دانسته‌اند نقد، و بر دین‌داری و حیرت او در کار جهان و معمای هستی تأکید شده‌است.<ref>{{پک|حسام‌پور|حسنلی|۱۳۸۸|ک=رویکردهای پنج‌گانه در خیام‌شناسی|ص=۱۸۹}}</ref> این رویکردهای فروغی و غنی در میان خیام‌پژوهان ایرانی جایگاه ویژه‌ای یافت و پژوهشگرانی چون اسماعیل یکانی در ''عمر خیام نادرهٔ ایام'' (۱۳۴۲ خورشیدی)، [[علی دشتی]] در ''دمی با خیام'' (۱۳۴۴ خورشیدی)، [[محمدمهدی فولادوند]] در ''خیام‌شناسی'' (۱۳۴۷ خورشیدی)،<ref>{{پک|حسنلی|حسام‌پور|۱۳۸۸|ک=کارنامهٔ خیام‌پژوهی در سدهٔ چهاردهم|ص=۱۲۱}}</ref> جعفر آقایان چاووشی در ''سیری در افکار علمی و فلسفی حکیم عمر خیام نیشابوری'' (۱۳۵۸ خورشیدی)،<ref>{{پک|حسنلی|حسام‌پور|۱۳۸۸|ک=کارنامهٔ خیام‌پژوهی در سدهٔ چهاردهم|ص=۱۲۲}}</ref> علیرضا ذکاوتی قراگزلو در ''عمر خیام نیشابوری حکیم و شاعر'' (۱۳۷۷ خورشیدی)<ref>{{پک|حسنلی|حسام‌پور|۱۳۸۸|ک=کارنامهٔ خیام‌پژوهی در سدهٔ چهاردهم|ص=۱۲۳}}</ref> و … خیام را با همان رویکرد معرفی کرده‌اند.<ref>{{پک|حسام‌پور|حسنلی|۱۳۸۸|ک=رویکردهای پنج‌گانه در خیام‌شناسی|ص=۱۸۹}}</ref>
برپایهٔ پژوهش حسنلی و حسام‌پور، از سال ۱۳۰۰ خورشیدی تا پایان سال ۱۳۸۰ خورشیدی ۴۲۵ مقاله دربارهٔ خیام در ایران منتشر شده‌است.<ref>{{پک|حسنلی|حسام‌پور|۱۳۸۸|ک=کارنامهٔ خیام‌پژوهی در سدهٔ چهاردهم|ص=۱۰۱}}</ref> از این شمار، بیشترین مقاله‌ها دربارهٔ «زندگی، شخصیت و شعر خیام» بوده‌است (۱۶۶ مقاله) و به موضوع‌هایی مانند «زیبایی‌شناسی شعر» (۱ مقاله)، «نسخه‌شناسی» (۸ مقاله)، و «بررسی آثار کلامی و فلسفی خیام» (۱۸ مقاله) کم‌تر پرداخته شده‌است.در همان بازهٔ زمانی ۷۰ کتاب در پیوند با خیام در ایران منتشر شده بوده‌است.<ref>{{پک|حسنلی|حسام‌پور|۱۳۸۸|ک=کارنامهٔ خیام‌پژوهی در سدهٔ چهاردهم|ص=۱۱۹}}</ref>
== زندگی ==
عمر خیام در سدهٔ پنجم هجری قمری در [[نیشابور]] زاده شد. [[فقه]] را در میان‌سالی در محضر [[امام موفق نیشابوری]] آموخت؛ [[حدیث (دانش)|حدیث]]، [[تفسیر (دانش)|تفسیر]]، [[فلسفه]]، [[حکمت (دانش)|حکمت]] و [[ستاره‌شناسی]] را فرا گرفت. برخی نوشته‌اند که او فلسفه را مستقیماً از [[زبان یونانی]] فرا گرفته بود.<ref>{{یادکرد وب |نویسنده = |نشانی= https://www.imna.ir/news/231343/خیام-نیشابوری-به-روایت-تاریخ|عنوان=خیام نیشابوری به روایت تاریخ| ناشر = خبرگزاری ایمنا |تاریخ = 17 می 2016 |تاریخ بازبینی= }}</ref>
در نزدیک سال ۴۴۹ (هجری قمری) زیر پوشش و سرپرستی ابوطاهر، [[قاضی‌القضات]] [[سمرقند]]، کتابی دربارهٔ [[معادله درجه سوم|معادله‌های درجهٔ سوم]] به [[زبان عربی]] نوشت تحت نام ''رساله فی البراهین علی مسائل الجبر و المقابله''<ref>این رساله توسط دکتر [[غلامحسین مصاحب]] در کتابی به نام ''حکیم عمر خیام به‌عنوان عالم جبر'' برگردان و منتشر شده‌است.</ref> و از آنجا که با [[خواجه نظام‌الملک طوسی]] رابطه‌ای نیکو داشت، این کتاب را پس از نگارش به خواجه تقدیم کرد. پس از این دوران خیام به دعوت پادشاه [[ملک‌شاه|جلال‌الدین ملک‌شاه سلجوقی]] و وزیرش نظام الملک به [[اصفهان]] می‌رود تا سرپرستی [[رصدخانه|رصدخانهٔ]] اصفهان را به‌عهده گیرد. او هجده سال در آنجا مقیم می‌شود. به مدیریت او [[زیج]] ملکشاهی آماده می‌شود و در همین سالها (نزدیک ۴۵۸) طرح سر و سامان دادن گاه‌شمار را تنظیم می‌کند. خیام گاه‌شمار جلالی یا [[گاهشماری جلالی|تقویم جلالی]] را دسته‌بندی کرد که به نام جلال‌الدین ملک‌شاه شهره است، ولی پس از مرگ ملک‌شاه این گاهشماری کاربستی نیافت. در این دوران خیام به عنوان [[ستاره‌شناس]] در دربار خدمت می‌کرد هرچند به ستاره‌شناسی باوری نداشت.<ref>کوتاه شدهٔ زندگینامهٔ علمی دانشمندان ۴۰۶</ref>
در همین سالها (۴۵۶) خیام مهمترین و تأثیرگذارترین اثر ریاضی خود را با نام ''رساله فی شرح ما اشکل من مصادرات اقلیدس''<ref>این رساله با نام ''رساله‌ای در شرح مشکلات کتاب مصادرات [[اقلیدس]]'' در سال ۱۳۱۴ به اهتمام دکتر [[تقی ارانی]] به چاپ رسید.</ref> <sup>*</sup>را می‌نویسد و در آن [[توازی (هندسه)|خطوط موازی]] و نظریهٔ نسبت‌ها را شرح می‌دهد. همچنین گفته می‌شود که خیام هنگامی که [[احمد سنجر|سلطان سنجر]]، پسر ملک‌شاه در کودکی به [[آبله]] گرفتار بوده وی را درمان نموده‌است.<ref>بهنام ظریفیان صنعتکار، دنیای نویسندگان و شعرا، ص۴۱، پاراگراف دوم</ref> پس از درگذشت ملک‌شاه و کشته شدن نظام‌الملک، خیام مورد بی‌مهری قرار گرفت و کمک مالی به رصدخانه (زیج) قطع شد بعد از سال ۴۷۹ خیام اصفهان را به قصد اقامت در [[مرو]]<ref>اکنون ماری، در جمهوری [[ترکمنستان]]</ref> <sup>*</sup>که به عنوان پایتخت جدید [[سلجوقیان]] انتخاب شده بود، ترک کرد. احتمالاً رساله‌های ''میزان الحکم'' و ''قسطاس المستقیم'' را در آنجا نوشت. ''رسالهٔ مشکلات الحساب'' (مسائلی در حساب) نیز احتمالاً در همین سالها نوشته شده‌است.<ref name=autogenerated1>خلاصهٔ زندگینامهٔ علمی دانشمندان ۴۰۷</ref> [[غلامحسین مراقبی]] گفته‌است که خیام در زندگی زن نگرفت و همسر برنگزید.<ref name=autogenerated2>مقدمهٔ غلامحسین مراقبی</ref>
[[پرونده:KhayamGarden oldEnterance.jpg|بندانگشتی|باغی که آرامگاه خیام در آن قرار دارد، تصویر از کنار [[آرامگاه امامزاده محروق]] گرفته شده‌است و در ورودی قدیمی این باغ در تصویر دیده می‌شود.]]
مرگ خیام را میان سال‌های ۵۱۷–۵۲۰ هجری قمری می‌دانند که در نیشابور رخ داد.
گروهی از تذکره‌نویسان نیز مرگ او را سال ۵۱۶ نوشته‌اند، ولی پس از بررسی‌های لازم مشخص گردیده که تاریخ مرگ وی سال ۵۱۷ هجری قمری بوده‌است. آرامگاه وی هم‌اکنون در شهر نیشابور، در باغی که آرامگاه [[امامزاده محروق]] در آن واقع می‌باشد، قرار گرفته‌است.<ref>رباعیات حکیم عمر خیام، به کوشش نساء حمزه زاده، مقدمه :دکتر محمدحسن سیدان، چاپ: شرکت چاپ ابریشم رشت</ref>
=== شرایط دوران خیام ===
در زمان خیام فرقه‌های گوناگون [[سنی]] و [[شیعه]]، [[اشعری]] و [[معتزله|معتزلی]] سرگرم بحث‌ها و مجادلات اصولی و [[علم کلام|کلامی]] بودند. فیلسوفان پیوسته توسط قشرهای مختلف به [[کفر]] متهم می‌شدند. [[تعصب]]، بر فضای جامعه چنگ انداخته بود و کسی جرئت ابراز دیدگاهٔ خود را نداشت - حتی امام [[محمد غزالی]] نیز از اتهام کفر در امان نماند. اگر به سیاست‌نامهٔ خواجه نظام‌الملک بنگریم، این اوضاع کاملاً بر ما روشن خواهد بود. در آنجا، خواجه نظام‌الملک همهٔ باورمندان به مذهبی خلاف مذهب خود را به شدت می‌کوبد و همه را منحرف از راه حق و ملعون می‌داند.
در زمینه‌های سیاسی نیز رخدادهای مهمی در دوره خیام رخ داد:
# سقوط دولت [[بوییان|آل بویه]]
# قیام دولتِ [[سلجوقیان|سلجوقی]]
# [[جنگ‌های صلیبی]]
# ظهور [[باطنیان]]
در اوایل دوران زندگی خیام، [[ابن سینا]] و [[ابوریحان بیرونی]] به پایانِ عمر خود رسیده بودند. [[نظامی عروضی]] سمرقندی او را «حجة الحق» و [[ابوالفضل بیهقی]] «امام عصر خود» لقب داده‌اند. از خیام به عنوان جانشین ابن‌سینا و استاد بی‌بدیلِ [[فلسفه طبیعی]] (مادی) ریاضیات، [[منطق]] و [[متافیزیک]] یاد می‌کنند.<ref>{{یادکرد وب |url=http://www.caravan.ir/AuthorTranslatorDetail.aspx?id=65 |title=زندگی عمر خیام |accessdate=۱۲ دسامبر ۲۰۰۷ |archiveurl=https://web.archive.org/web/20071218013603/http://www.caravan.ir/AuthorTranslatorDetail.aspx?id=65 |archivedate=۱۸ دسامبر ۲۰۰۷ |dead-url=yes }}</ref>
=== القاب ===
''حکیم حجة الحق''، ''خواجه''، ''امام''، ''الفیلسوف حجة الحق''، ''خواجه امام''، ''حکیم جهان و فیلسوف گیتی''، ''الشیخ الامام''، ''الشیخ الاجل حجة الحق''، ''علامهٔ خواجه''، ''قدوهٔ الفضل''، ''سلطان العلماء''، ''ملک الحکماء''، ''امام خراسان''، ''من اعیان المنجّمین''، ''الحکیم الفاضل الاوحد''، ''خواجهٔ حکیم''، ''الحکیم الفاضل''، ''نادرهٔ فلک''، ''تالی ابن سینا''، ''حکیم عارف به جمیع انواع حکمت به ویژه ریاضی''، ''مسلط بر تمامی اجزای حکمت و ریاضیات و معقولات''، ''در اکثر علوم خاصه در نجوم سرآمد زمان''، ''فیلسوف الوقت''، ''سیدالمحقّقین، ملک الحکماء''، ''الادیب الاریب الخطیر''، ''الفلکی الکبیر''، ''حجة الحق والیقین''، ''نصیرالحکمة و الدین''، ''فیلسوف العالمین''، ''نصرة الدّین''، ''الحیر الهمام''، ''سیّدالحکماءالمشرق و المغرب''، ''السیّدالاجل''، ''فیلسوف العالم''، ''به‌طور قطع در حکمت و نجوم بی‌همتا''، ''علامهٔ دوران''، ''بر دانش یونان مسلط'' و غیره.<ref>نوزده مقاله دربارهٔ حکیم عمر خیام نیشابوری، مقدمه</ref>
== خیام در افسانه ==
=== ای رفته و بازآمده بل هم گشته ===
در افسانه‌ای دیگر، چنین آمده که روزی خیام با شاگردان از نزدیکی مدرسه‌ای می‌گذشتند. شماری، دست به کارِ بازسازی آن آموزشگاه بودند و چارپایانی، پیوسته بارهایی (شامل سنگ و خشت و غیره) را به داخل مدرسه می‌بردند و بیرون می‌آمدند. یکی از آن چارپایان از وارد شدن به مدرسه می‌ترسید و هیچ‌کس نمی‌توانست آن را وارد مدرسه کند. چون خیام این اوضاع را دید، جلو رفت و در گوش چارپا چیزی گفت. سپس چارپا آرام شد و داخل مدرسه شد. پس از این‌که خیام بازگشت، شاگردان پرسیدند که ماجرا چه بود؟{{سخ}}
خیام بازگفت که آن خر، یکی از محصلان همین مدرسه بوده و پس از مردن، به این شکل درآمده و دوباره به دنیا بازگشته‌است (اشاره به نظریهٔ [[تناسخ]]) و می‌ترسید که وارد مدرسه بشود و کسی او را بشناسد و شرمنده گردد. من این موضوع را فهمیدم و در گوشش خواندم:
{{شعر}}
{{ب|ای رفته و بازآمده بَل هُم گشته|نامت ز میان مردمان گم گشته}}
{{ب|ناخن همه جمع آمده و سم گشته|ریشت ز عقب درآمده، دُم گشته}}
{{پایان شعر}}
و چون متوجه شد که من او را شناخته‌ام، به درون مدرسه رفتن تن درداد.<ref>''[[با کاروان حله (کتاب)|با کاروان حُلّه]]''، [[عبدالحسین زرین‌کوب]]، بخش «خیام، پیر نیشابور»</ref>
=== سه یار دبستانی ===
{{نوشتار اصلی|سه یار دبستانی}}
بنا به روایتی، خیام و [[حسن صباح]] و [[نظام‌الملک|خواجه نظام‌الملک]] به [[سه یار دبستانی]] معروف بوده‌اند که هریک در بزرگسالی به راهی رفتند. [[حسن صباح|حسن]]، رهبری فرقهٔ [[اسماعیلیه]] را بر عهده گرفت؛ خواجه نظام‌الملک، سیاست‌مداری بزرگ شد؛ و خیام، شاعر و اندیشمندی گوشه‌گیر شد که در آثارش اندیشه‌های نو و دلهره و اضطرابی از فلسفهٔ هستی و جهان وجود داشت.<ref>جوادزاده، ص۱۴۰</ref>
برپایهٔ [[سه یار دبستانی|داستان سه یار دبستانی]] این سه در زمان کودکی با هم قرار گذاشته بودند که هر کدام اگر به جایگاهی رسید آن دو دیگر را یاری رسانَد. هنگامی که [[خواجه نظام‌الملک طوسی|نظام‌الملک]] به وزیری [[سلجوقیان]] رسید به خیام فرمانروایی بر [[نیشابور]] و گرداگرد آن سامان را پیشنهاد کرد، ولی خیام گفت که سودای ولایت‌داری ندارد. پس نظام‌الملک ده‌هزار دینار ماهیانه برای او تعیین کرد تا در نیشابور به او پرداخت کنند.<ref>محمداحمد پناهی سمنانی، ''حسن صباح، چهرهٔ شگفت‌انگیز تاریخ''، نشر کتاب نمونه، چاپ چهارم، ۱۳۷۰، ص۸۹–۹۱</ref>
چنان‌که [[محمدعلی فروغی]] در پیش گفتار تصحیح خود از خیام اشاره کرده‌است: این داستان سند معتبری ندارد، و تازه اگر راست باشد، حسن صباح و خیام هر دو باید بیش از ۱۲۰ سال عمر کرده‌باشند، که بسیار دور از ذهن است. به‌علاوه، هیچ‌یک از هم دوره‌های خیام هم به این داستان اشاره نکرده‌است.<ref>فروغی، ص۸</ref>
== دستاوردهای خیام ==
=== نجوم ===
با توجه به یکی از ابیات اشعار خیام درباره چرخش جهان و سیارات و حیران بودن آدمی در این میان، بسیاری از محققان ادبی و علمی معتقدند که خیام سالها قبل از دانشمندان مشهوری همچون [[گالیله]] و [[کوپرنیک]] می‌دانسته که سیارات درحال گردش به دور خورشید می‌باشند.
در این شعر اینطور آمده است که:
: "این چرخ فلک که ما در او حیرانیم
: [[صحنه خیالات|فانوس خیال]] از او مثالی دانیم
: خورشید چراغ‌دان و عالم فانوس
: ما چون صوریم کاندر او حیرانیم (گردانیم)"
ادوارد فیتز جرالد ترجمۀ خود از اشعار خیام، شاعر، ریاضیدان و منجم ایرانی را «رباعیات عمر خیام» نامیده است. در اهمیت رباعیات خیام همین بس که [[مارک تواین]] نیز آن را می‌ستاید؛ مارک تواین در زندگی‌نامۀ خود نوشتش که به تازگی به چاپ رسیده، فاش می‌سازد که قصد داشته است گلچینی از ترجمۀ فیتز جرالد از رباعیات خیام را، اساس و سرلوحۀ کارهای خود قرار دهد. در زمان تواین ترجمه فیتز جرالد از اثر خیام، بی‌اندازه مشهور شده بود، چون روح تقدیر و تقدیر گرایی، قرن نوزدهم میلادی را فراگرفته بود. یکی از رباعیات خیام بسیار مورد توجه محققان بوده است؛ و اینک ترجمه فیتز جرالد از آن:
{{نقل قول|«در درون و بیرون، بالا و پایین و پیرامون این جهان هیچ چیزی نیست جز یک نمایش سایۀ جادویی که در جعبه ای نمایان می شود و شمع این نمایش سایه جادویی، خورشید است، دایره ای که ما در آن پیکره های خیالی هستیم که می آییم و می رویم.»}}<ref>[http://www.chouk.ir/maghaleh-naghd-gotogoo/10132-2014-10-11-07-48-41.html فانوس خیال عمر خیام]، [[از استفان آر.ویلک برگردانِ رضوان وطن خواه]]</ref>
ادوارد بایلز کاول(EdwardBylesCowell)، دوست و استاد زبان فارسی فیتز جرالد، در همان سال ها رونوشت خود از رباعیات خیام را منتشر ساخت و در آن این عبارت را این گونه ترجمه کرد: «تصویر یک فانوس خیال». این استعاره در اینجا شبیه به «سایه بازی» است، اما در اصل به «فانوس خیال» اشاره دارد. نخستین نمونۀ پروژکتور اسلایدی در اواخر قرن شانزدهم میلادی اختراع شد. آتاناز کیرشر (AthanasiusKircher) و کریستین هوگنز (ChristiaanHuygens)، به عنوان مخترعان [[صحنه خیالات|فانوس خیال]] در جهان شناخته شده‌اند؛ مشهور است که کیرشر اصل آن را در سال ۱۶۴۶ میلادی اثبات کرده و هوگنز که دانشمند و نظریه پرداز امواج نور است، یکی از این فانوس‌های خیال را در سال ۱۶۵۹ میلادی ساخته؛ یعنی مدتها بعد از این شعر خیام.
=== ریاضیات ===
[[پرونده:علم کلیات - عمر بن ابراهیم الخیامی.jpg|بندانگشتی|صفحه اول رساله ''در علم کلیات وجود''، کتابخانه دیجیتال ملی ایران]]
س.ا. کانسوا گفته: «در تاریخ ریاضی سده‌های ۱۱ و ۱۲ [میلادی]، و شاید هم بتوان گفت در تمام سده‌های میانه، حکیم عمر خیام متولد نیشابور خراسان نقش بِسزایی داشته‌است.»<ref>کانسوا، س. ا؛ و دیگران، ص۱۳۴</ref>
پیش از کشف رسالهٔ خیام در [[جبر]]، شهرت او در مشرق‌زمین به‌واسطهٔ اصلاحات [[سال]] و [[ماه (زمان)|ماه]] ایرانی و در غرب به‌واسطهٔ ترجمهٔ رباعیاتش بوده‌است. اگر چه کارهای خیام در ریاضیات (به ویژه در جبر) به صورت منبع دست اول در بین ریاضیدانان اروپایی سدهٔ ۱۹ میلادی مورد استفاده نبوده‌است،<ref>غلامحسین مصاحب، ۱۳۱</ref> می‌توان رد پای خیام را به واسطهٔ [[خواجه نصیر طوسی|طوسی]] در پیشرفت ریاضیات در اروپا دنبال کرد.<ref>Smith, ''Euclid, Khayyam, Saacheri'', Scripta Mathematica, III/no.1 1935, pp. 5-10</ref> کهن‌ترین کتابی که از خیام نامی به میان آورده و نویسندهٔ آن هم‌دورهٔ خیام بوده، [[نظامی عروضی]] مؤلف [[چهار مقاله]] است؛ ولی او خیام را در ردیف [[اخترشناس|منجمین]] ذکر می‌کند و اسمی از رباعیات او نمی‌آورد.<ref>صادق هدایت، چاپ دوم ۱۰</ref> با این وجود [[جرج سارتن|جورج سارتن]] با نام بردن از خیام به عنوان یکی از بزرگ‌ترین ریاضیدانان [[قرون وسطی]] چنین می‌نویسد:
{{نقل قول|خیام اول کسی است که به [[روش علمی|تحقیق منظم علمی]] در معادلات درجات اول و دوم و سوم پرداخته، و طبقه‌بندی تحسین‌آوری از این معادلات آورده‌است، و در حل تمام صور معادلات درجه سوم منظماً تحقیق کرده، و به حل (در اغلب موارد ناقص) هندسی آن‌ها توفیق یافته، و رسالهٔ وی در [[علم جبر]]، که مشتمل بر این تحقیقات است، معرف یک فکر منظم علمی است؛ و این رساله یکی از برجسته‌ترین آثار قرون‌وسطایی و احتمالاً برجسته‌ترین آن‌ها در این علم است.<ref>غلامحسین مصاحب، ۱۳۵</ref>}}
او نخستین کسی بود که نشان داد معادلهٔ درجهٔ سوم ممکن است دارای بیش از یک پاسخ باشد یا این که اصلاً جوابی نداشته باشند. «آنچه که در هر حالت پنداشته شده رخ می‌دهد بستگی به این دارد که آن مقاطع مخروطی که وی از آن‌ها استفاده می‌کند در هیچ نقطه یکدیگر را برش ندهند، یا در یک یا دو نقطه یکدیگر را برش ندهند.».<ref>جی. ال. برگرن ۱۴۰</ref> گفته: خیام «نخستین کسی بود که گفت معادلهٔ درجهٔ سوم را نمی‌توان عموماً با تبدیل به معادله‌های درجهٔ دوم حل کرد، ولی می‌توان با بکار بردن مقاطع مخروطی به حل آن دست یافت.»<ref name=autogenerated1 /> همچنین گفته: «در مورد جبر، کار خیام در ابداع نظریهٔ هندسی معادلات درجهٔ سوم موفق‌ترین کاری است که دانشمندی مسلمان انجام داده‌است.».<ref name=autogenerated1 />
یکی دیگر از آثار ریاضی خیام ''رسالة فی شرح ما اشکل من مصادرات اقلیدس'' است. او در این کتاب [[اصول موضوعه هندسه اقلیدسی|اصول موضوعهٔ هندسهٔ اقلیدسی]] اصل موضوعهٔ پنجم [[اقلیدس]] را دربارهٔ قضیهٔ [[توازی (هندسه)|خطوط متوازی]] که شالودهٔ هندسهٔ اقلیدسی است، مورد مطالعه قرار داد و اصل پنجم را اثبات کرد.<ref>احمد آرام، ۹۳</ref> به نظر می‌رسد که تنها نسخه کامل باقی‌مانده از این کتاب در کتابخانهٔ [[لایدن]] در [[هلند]] قرار دارد.<ref>غلامحسین مصاحب، ۱۳۲</ref>
«در نیمهٔ نخست سدهٔ هیجدهم میلادی، [[جیرولامو ساکری|ساکری]] پایه نظریهٔ خود را دربارهٔ [[خطوط موازی]] بر مطالعهٔ همان [[چهارضلعی خیام-ساکری|چهارضلعی]] دوقائمهٔ [[مثلث متساوی‌الساقین|متساوی‌الساقین]] که خیام پنداشته بود قرار می‌دهد و کوشش می‌کند که پنداشته شده‌های [[زاویه|حاده]] و [[زاویه|منفرجه]]بودن دو زاویهٔ دیگر را رد کند.»<ref>روزنفلد و یوشکویچ ۱۴۸</ref>
درکتاب دیگری از خیام که اهمیت ویژه‌ای در [[تاریخ ریاضیات]] دارد رسالهٔ مشکلات الحساب (مسائلی در حساب) هرچند خود این رساله هرگز پیدا نشد ولی خیام خود به این کتاب اشاره کرده‌است و ادعا می‌کند قواعدی برای [[بسط دوجمله‌ای]] <math>(a+b)^n</math> کشف کرده و اثبات ادعایش به روش جبری در این کتاب است. بنابرین از دیگر دست‌آوردهای وی موفقیت در تعیین ضرایب بسط دو جمله‌ای (بینوم نیوتن) است که البته تا سدهٔ قبل نامکشوف مانده بود و به احترام سبقت وی بر [[اسحاق نیوتن]] در این زمینه در بسیاری از کتب دانشگاهی و مرجع این دو جمله‌ای‌ها '''«دو جمله‌ای خیام-نیوتن»''' نامیده می‌شوند. نوشتن این ضرایب به صورت منظم [[مثلث خیام-پاسکال]] را شکل می‌دهد که بیانگر رابطه‌ای بین این ضرایب است.
به هر حال قواعد این بسط تا <math>n=12</math> توسط [[خواجه نصیر طوسی|طوسی]] (که بیشترین تأثیر را از خیام گرفته) در کتاب «جوامع الحساب» آورده شده‌است.<ref>[http://www.ims.ir/publications/mct/26-4.pdf قضیهٔ دو جمله‌ای: مفهومی گسترده در ریاضیات دوران اسلامی <sub>'''(pdf)'''</sub>] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20070929121304/http://www.ims.ir/publications/mct/26-4.pdf |date=۲۹ سپتامبر ۲۰۰۷ }} نشریه فرهنگ و اندیشه ریاضی، [https://web.archive.org/web/20070929121215/http://www.ims.ir/publications/mct/26.htm سال ۲۰، شماره پیاپی ۲۶] متعلق به انجمن ریاضی ایران.</ref> روش خیام در به دست آوردن ضرایب منجر به نامگذاری مثلث حسابی این ضرایب به نام [[مثلث خیام]] شد، انگلیسی زبان‌ها آن را به نام [[مثلث خیام|مثلث پاسکال]] می‌شناسند که البته خدشه‌ای بر پیشگامی خیام در کشف روشی جبری برای این ضرایب نیست.<ref>به مقالهٔ [[مثلث خیام]] رجوع کنید.</ref>
=== ستاره‌شناسی ===
یکی از برجسته‌ترین کارهای خیام را می‌توان سروسامان دادن [[گاهشماری]] ایران در زمان وزارت [[خواجه نظام‌الملک]]، که در دورهٔ پادشاهی [[ملک‌شاه سلجوقی]] (۴۲۶–۵۹۰ هجری قمری) بود، دانست. وی بدین منظور مدار گردش [[زمین|کرهٔ زمین]] به دور [[خورشید]] را تا ۱۶ رقم اعشار محاسبه نمود. سروسامان دادن در ۲۵ فروردین ۴۵۸ هجری خورشیدی (۳ رمضان ۴۷۱ هجری قمری) انجام شد.<ref>نوروزنامه، رساله منسوب به خیام نیشابوری</ref>
خیام در مقام ریاضیدان و [[ستاره‌شناس]] پژوهش‌ها و نوشته‌های مهمی دارد. از جمله آن‌ها ''رسالة فی البراهین علی مسائل الجبر و المقابله'' است که در آن از جبر عمدتاً هندسی خود برای حل معادلات درجه سوم استفاده می‌کند. او معادلات درجه دوم را از روش‌های هندسی [[اصول اقلیدس (کتاب)|اصول اقلیدس]] حل می‌کند و سپس نشان می‌دهد که معادلات درجه سوم با قطع دادن مقاطع مخروطی با هم قابل حل هستند.<ref>وان در واردن، ۳۲</ref> برگن باور دارد که که «هر کس که ترجمهٔ انگلیسی [جبر خیام] به توسط کثیر<ref>{{به انگلیسی|D.S. Kasir}}</ref><sup>*</sup> را بخواند استدلالات خیام را بس روشن خواهد یافت و نیز، از نکات بسیار جالب توجهی در تاریخ انواع گوناگون معادلات مطلع خواهد شد.»<ref>جی. ال. برگرن ۱۳۷</ref> مسلم است که خیام در رساله‌هایش از وجود پاسخ‌های منفی و موهومی در معادلات آگاهی نداشته‌است و جواب [[صفر]] را نیز در نظر نمی‌گرفته‌است.<ref>غلامحسین مصاحب، ۱۳۷</ref>
=== فلسفه ===
تاکنون از خیام پنج رساله فلسفی یافت شده‌است که عبارت اند از: فی الکون و التکلیف، فی الوجود، الضیاء العقلی فی موضوع العلم الکلی، الجواب عن ثلاث مسائل؛ ضروره التضاد فی العالم و الجبر و البقا و در علم کلیات وجود. از این میان تنها رساله در علم کلیات وجود به فارسی بوده و سایرین به زبان عربی می‌باشند.<ref name="vojod" /> همچنین خیام به درخواست جمعی از دانشمندان اصفهانی در سال ۴۷۲ هجری قمری ترجمه ای به فارسی از خطبه توحیدیه [[ابن سینا]] انجام داده‌است.<ref name="tohid" />
در سفری به شیراز در سال ۴۷۳ هجری قمری خیام نامه ای از ابونصر محمد بن عبدالرحیم سفری، قاضی القضات فارس - که زمانی شاگرد ابن سینا بوده‌است - دریافت می‌کند که حاوی دو مسئله در باب «کون» و «تکلیف» بود. آن گاه خیام در فرصت اندکی که در اختیار داشت، رساله کوتاهی را به رشته تحریر درآورد که می‌توان آن را چکیده و آرای بسیاری از فیلسوفان دوره اسلامی در دو مقوله مذکور دانست. در این رساله خیام بحث را از مبانی منطقی آغاز، و به اجمال گذری بر مسئله «کون» می‌کند و سرانجام به مسئله «تکلیف» می‌پردازد. رساله الضیاء العقلی فی موضوع العلم الکلی نوشتاری دربارهٔ اثبات اصالت ماهیت، به معنای ذات و اعتباریت وجود می‌باشد که موضوع اصلی رساله فی الوجود است و خیام برای اثبات این نظریه، برهان‌هایی اقامه کرده و به دفع اشکالاتی پرداخته که فیلسوفان پیشین، بدین تفصیل بدان‌ها نپرداخته‌اند. رساله در علم کلیات وجود یا «سلسله الترتیب» آخرین رساله فلسفی خیام و تنها اثر برجای مانده از او به زبان فارسی است که در چند فصل تشکیل یافته. این اثر در پاسخ به درخواست یکی از وزیران سلجوقی، که بارها تحریر رساله ای در علم کلیات را از خیام طلب کرده بود، به رشته تحریر درآمد. براساس شواهد تاریخی این رساله احتمال نزدیک به سال ۵۰۰ هجری قمری نوشته شده‌است.<ref>http://ensani.ir/file/download/article/20120614195335-9062-84.pdf</ref>
=== موسیقی ===
خیام به واکاوی ریاضی موسیقی نیز پرداخته‌است و در ''القول علی اجناس الذی بالاربعه'' مسئلهٔ تقسیم یک چهارم را به سه فاصله مربوط به مایه‌های بی‌نیم‌پرده، با نیم‌پردهٔ بالارونده، و یک چهارم پرده را شرح می‌دهد.<ref name=autogenerated1 />
=== ادبیات ===
{{نوشتار اصلی|رباعیات خیام}}
[[پرونده:شرح الخطبة الغراء - عمر بن ابراهیم الخیامی.png|بندانگشتی|صفحه اول ''شرح الخطبة الغراء'' تفسیر الخطبة الغراء (خطبه توحیدیه) ابن سینا توسط خیام به زبان فارسی، کتابخانه دیجیتالی کارو میناسیان]]
خیام زندگی‌اش را به عنوان ریاضیدان و فیلسوفی شهیر سپری کرد، در حالی‌که هم دوره‌هایش از رباعیاتی که امروز مایه شهرت و افتخار او هستند بی‌خبر بودند.<ref>[http://www.caravan.ir/AuthorTranslatorDetail.aspx?id=65 زندگی عمر خیام]، [[انتشارات کاروان]]</ref>
هم دوره‌های خیام نظیر [[نظامی عروضی]] یا [[ابوالحسن بیهقی]] از شاعری خیام یادی نکرده‌اند.<ref>هدایت ۱۱</ref> [[صادق هدایت]] در این باره می‌گوید.
{{گفتاورد بزرگ}}
گویا ترانه‌های خیام در زمان زیستنش به دلیل [[خشک مغزی]] مردم پنهان بوده و دسته‌بندی نشده و تنها بین یکدسته از دوستان همرنگ و صمیمی او شهرت داشته یا در حاشیهٔ جنگ‌ها و کتب اشخاص باذوق به گونه اب قلم‌انداز چند رباعی از او ضبط شده، و پس از مرگش منتشر گردیده‌است.<ref>هدایت، ''ترانه‌های خیام'' ۱۲</ref>
{{پایان گفتاورد بزرگ}}
قدیمی‌ترین کتابی که در آن از خیام شاعر یادی شده‌است، کتاب ''خریدة القصر'' از [[عمادالدین اصفهانی]] است. این کتاب به زبان عربی و در سال ۵۷۲ یعنی نزدیک به ۵۰ سال پس از مرگ خیام نوشته شده‌است. کتاب دیگر ''مرصادالعباد'' [[نجم‌الدین رازی]] است. این کتاب نزدیک ۱۰۰ سال پس از مرگ خیام در ۶۲۰ هجری قمری تصنیف شده‌است<ref>فروغی ۲۴</ref> نجم‌الدین [[صوفی]] متعصبی بوده که از نیش و کنایه به خیام به خاطر افکار کفرآمیزش دریغ نکرده‌است.<ref>هدایت، ''ترانه‌های خیام''، ۱۲ –۱۳</ref> کتابهای کهن (پیش از سدهٔ نهم) که اشعار خیام در آن‌ها آمده‌است و مورد استفادهٔ تصحیح کنندگان قرار گرفته‌اند علاوه بر ''مرصادالعباد'' از قرار زیرند:<ref>بر اساس فهرستی که فروغی در تصحیحاتش استفاده کرده‌است. نک. مقدمهٔ فروغی ۳۴–۵۲</ref><sup>*</sup> ''[[تاریخ جهانگشای|تاریخ جهانگشا]]'' (۶۵۸ ق)، ''[[تاریخ گزیده]]''ٔ [[حمدالله مستوفی]] (۷۳۰ ق)، [[نزهت‌المجالس|نزهة المجالس]] (۷۳۱ ق)، [[مونس الاحرار]] (۷۴۱ ق). جنگی از منشآت و اشعار که [[سعید نفیسی]] در [[کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی|کتابخانهٔ مجلس شورای ملی]] جنگ یافت و در سال ۷۵۰ هجری قمری کتابت شده‌است و همچنین مجموعه‌ای تذکره‌مانند که [[قاسم غنی]] در کتابخانهٔ شورای ملی یافت که مشتمل بر منتخب‌های اشعار سی شاعر است و پنج رباعی از خیام در میان آن‌ها وجود دارد دارد.<ref>از آنجا که ذکری از [[حافظ]] یا معاصران وی نرفته‌است کهنگی این اثر معلوم می‌شود</ref><sup>*</sup>
با کنار گذاشتن رباعیات تکراری، ۵۷ رباعی به دست می‌آید.<ref>فروغی ۵۲</ref> این ۵۷ رباعی که نزدیک درستی انتساب آن‌ها به خیام روشن است کلیدی برای درست کردن و شناختن سره از ناسره به دست تصحیح کنندگان می‌دهد. با کمک این رباعی‌ها زبان شاعر و روش فلسفی وی تا اندازهٔ زیادی آشکار می‌شود. زبان خیام در شعر طبیعی و ساده و بی‌آلایش است و در شعر پیرو کسی نیست.<ref>هدایت، ''ترانه‌های خیام'' ۵۴–۵۵</ref> وانگهی؛ هدف خیام از سرودن رباعی ''شاعری'' به معنی رایج نبوده‌است بلکه به واسطهٔ داشتن ذوق شاعری نکته‌بینی‌های فلسفی خود را در قالب شعر بیان کرده‌است<ref>فروغی ۱۴–۱۵</ref>
== تصحیحات رباعیات خیام ==
شهرت خیام در غرب به عنوان شاعر مرهون [[ادوارد فیتزجرالد]] انگلیسی‌است که با ترجمهٔ شاعرانهٔ رباعیات وی به انگلیسی، خیام را به جهانیان شناساند. با این حال در مجموعهٔ خود اشعاری از خیام آورده‌است که به قول هدایت نسبت آن‌ها به خیام جایز نیست.<ref>هدایت، ''ترانه‌های خیام'' ۱۱</ref>
تا پیش از تصحیحات علمی مجموعه‌هایی که با نام رباعیات خیام وجود داشت؛ مجموعه‌هایی مغشوش از آرای متناقض و افکار متضاد بود به‌طوری‌که به قول صادق هدایت «اگر یک نفر صد سال عمر کرده باشد و روزی دو مرتبه کیش و مسلک و عقیدهٔ خود را عوض کرده باشد قادر به گفتن چنین افکاری نخواهد بود.».<ref>هدایت ''ترانه‌های خیام'' ۹</ref> بی‌مبالاتی نسخه‌نویسان و اشتباه کاتبان همیشه در بررسی نسخه‌های خطی دیده می‌شود. اما در مورد خیام گاه اشعارش را به‌عمد تغییر داده‌اند تا آن را به مسلک تصوف نزدیک کنند.<ref>هدایت، ''ترانه‌های خیام''، ۲۲</ref> هدایت حتی می‌گوید یک علت مغشوش بودن رباعیات خیام این است که هر کس می‌خوارگی کرده‌است و رباعی‌ای گفته‌است از ترس تکفیر آن را به خیام نسبت داده‌است.<ref>هدایت ''ترانه‌های خیام'' ۲۲</ref> مشکل دیگری که وجود دارد این است که بسیاری به پیروی و تقلید از خیام رباعی سروده‌اند و رباعی ایشان بعدها در شمار رباعیات خیام آمده‌است.<ref>هدایت ''ترانه‌های خیام'' ۲۳</ref>
نخستین تصحیح معتبر رباعیات خیام به دست [[صادق هدایت]] انجام گرفت. وی از نوجوانی دلبستهٔ خیام بود تدوینی از رباعیات خیام صورت داده بود. بعدها در سال ۱۳۱۳ هجری خورشیدی آن را مفصل‌تر و علمی‌تر و با مقدمه‌ای طولانی با نام ''[[ترانه‌های خیام (کتاب)|ترانه‌های خیام]]'' به چاپ رسانید. تصحیح معتبر بعدی به دست [[محمد علی فروغی]] در سال ۱۳۲۰ به انجام رسید. لازم است ذکر شود که اروپاییان نظیر [[ژوکوفسکی]]، [[فردریش روزن]] و [[آرتور کریستنسن|کریستنسن]] دست به تصحیح رباعیات زده بودند اما منتقدان بعدی شیوهٔ تصحیح و حاصل کار ایشان را چندان معتبر ندانسته‌اند.<ref>برای نمونه نگاه کنید به فروغی ۲۶ و هدایت ''ترانه‌های خیام'' ۲۱</ref>
[[احمد شاملو]] روایتی از ۱۲۵ رباعی خیام در [[آثار احمد شاملو|کتابی]] به نام ''ترانه‌ها روایت: احمد شاملو'' ارائه داده‌است.
{{شعر}}
{{ب|هرگز دل من ز علم محروم نشد|کم ماند ز اسرار که معلوم نشد}}
{{ب|هفتاد و دو سال فکر کردم شب و روز|معلومم شد که هیچ معلوم نشد}}
{{پایان شعر}}
=== مضمون اشعار و مشرب فلسفی خیام ===
[[صادق هدایت]] در ''ترانه‌های خیام'' دسته‌بندی کلی‌ای از مضامین رباعیات خیام ارائه می‌دهد و ذیل هر یک از عناوین رباعی‌های مرتبط با موضوع را می‌آورد:
{{Div col|cols=۳}}
* راز آفرینش<ref>نمونه:
«از آمدنم نبود گردون را سود/وز رفتن من جاه و جلالش نفزود/وز هیچ‌کسی نیز دو گوشم نشنود/کاین آمدن و رفتنم از بهر چه بود»</ref>
* درد زندگی<ref>نمونه:
«گر آمدنم بمن بدی، نامدمی/ور نیز شدن بمن بدی، کی شدمی؟ /به زان نبدی کاندرین دیر خراب/نه آمدمی، نه شدمی، نه بدمی.» نسخهٔ فروغی کمی تفاوت دارد و با «گر آمدنم به خود بدی نامدمی» آغاز می‌شود.</ref>
* از ازل نوشته<ref>نمونه:
«بر لوح نشان بودنی‌ها بوده‌است/پیوسته قلم ز نیک و بد فرسوده‌است/در روز ازل هر آنچه بایست بداد/غم خوردن و کوشیدن ما بیهوده‌است»</ref>
* گردش دوران<ref>نمونه:
«یک‌چند به کودکی به استاد شدیم/یک‌چند ز استادی خود شاد شدیم/پایان سخن شنو که ما را چه رسید/از آب برآمدیم و چون باد شدیم.» در نسخهٔ فروغی «از خاک برآمدیم و بر باد شدیم»</ref>
* ذرات گردنده<ref>نمونه:
«این کوزه چو من عاشق زاری بوده‌است/در بند سر زلف نگاری بوده‌است/این دسته که بر گردن او می‌بینی/دستی‌است که بر گردن یاری بوده‌است</ref>
* هر چه باداباد<ref>نمونه:
«چون نیست مقام ما درین دهر مقیم/پس بی می و معشوق خطایی‌است عظیم/تا کی ز قدیم و محدث امیدم و بیم/ چون من رفتم جهان چه محدث چه قدیم»</ref>
* هیچ است<ref>نمونه:
«بنگر ز جهان چه رخت بربستم هیچ/وز حاصل عمر چیست در دستم هیچ/شمع طربم ولی چو بنشستم هیچ/من جام جمم ولی چو بشکستم هیچ»</ref>
* دم را دریابیم<ref>نمونه:
«این قافلهٔ عمر عجب می‌گذرد/دریاب دمی که با طرب می‌گذرد/ساقی غم فردای حریفان چه خوری/پیش آر پیاله را که شب می‌گذرد»</ref>
{{Div col end}}
برخی فارسی شناسان بر این باورند که رباعیات خیام تازیانه‌ای بر زاهدان ریاکار است.
«عبدالرضا مدرس زاده» قائم مقام [[انجمن بین‌المللی ترویج زبان و ادبیات فارسی]] اعتقاد دارد خیام در اشعارش بی‌اعتباری دنیا و ناپایداری هستی موقت انسان را در زندگی اش به تصویر می‌کشاند. زبان تند و تیز خیام در رباعیات، تازیانه‌ای بر زاهدان دروغین و ریاکار است.<ref>[http://irna.ir/fa/News/81611696/ رباعیات خیام تازیانه‌ای بر زاهدان ریاکار است].[خبرگزاری جمهوری اسلامی(ایرنا) http://irna.ir]</ref>
== متاثران از اندیشه های خیام در ایران و جهان==
[[پرونده:033-Earth-could-not-answer-nor-the-Seas-that-mourn-q75-829x1159.jpg|بندانگشتی|پیرمردی با کلاه ایرانی در حال مطالعهٔ رباعیات عمر خیام زیر نور شمع، اثر آدالاید هنسکام]]
[[صادق هدایت]] بر این باور است که [[حافظ]] از تشبیهات خیام بسیار استفاده کرده‌است، تا حدی که از متفکرترین و بهترین پیروان خیام به‌شمار می‌آید. هر چند که به نظر او افکار حافظ به فلسفهٔ خیام نمی‌رسد، اما بنا به نظر [[صادق هدایت]] حافظ این نقص را با الهامات شاعرانه و تشبیهات رفع کرده‌است و برای نمونه به قدری شراب را زیر تشبیهات پوشانده که تعبیر صوفیانه از آن می‌شود. اما خیام این پرده پوشی را ندارد.<ref>هدایت، ''ترانه‌های خیام'' ۵۶–۵۷</ref>
برای نمونه [[حافظ]] دربارهٔ بهشت سخن می‌گوید:
{{شعر}}
{{ب|باغ فردوس لطیف است و لیکن زینهار|تو غنیمت شمر این سایهٔ بید و لب کشت}}
{{پایان شعر}}
اما خیام بدون پرده‌پوشی می‌گوید:
{{شعر}}
{{ب|گویند بهشت و حور عین خواهد بود|آنجا می‌ناب و انگبین خواهد بود}}
{{ب|گر ما مِی و معشوقه گزیدیم چه باک؟|چون عاقبت کار چنین خواهد بود}}
{{پایان شعر}}
اندیشه های متعالی خیام که بر خلاف تصور رایج، نه تنها نیستی گرایانه نیست بلکه بر بنیان غنیمت شمردن حیات این جهانی و پرهیز از پیش داوری های محض استوار است و به صورتی روشن دربردارنده مفاهیمی همچون احترام به طبیعت و دوری جستن از خودپسندی مبتنی بر جهل است در شعر شاعران و نویسندگان پساخیامی به صورت برجسته بروز و ظهور داشته است. از این میان می توان به اشعار و نوشته های معاصرینی همچون صادق هدایت، نصرت رحمانی، نیمایوشیج، ایرج زبردست، کامران سخن پرداز، ایرج صف شکن، و ... اشاره کرد که اندیشه های مذکور را با ساختی نوتر ارائه کرده اند. [[موریس بوشور]] از غیر ایرانیانی است که کاملاً تحت تأثیر افکار خیام درآمده و [[نمایشنامهٔ رؤیای خیام]] هماهنگی فکری او را با شاعر ایرانی به خوبی نشان می‌دهد. همچنین [[ارمان رنو]] و [[آندره ژید]] هم از او مایه گرفته‌اند.<ref>امینی، ''فلسفه پوچی'' 72-73</ref>
[[دو کامارگو]] شاعر اسپانیایی نیز افکار خیام را در قالب شعر نو ریخت و متن [[زبان اسپانیایی|اسپانیایی]] آن‌ها را در سراسر[[آمریکای لاتین]] و متن [[زبان فرانسوی|فرانسوی]] را در [[اروپا]] رواج داد.<ref>امینی، ''فلسفه پوچی'' 101</ref>
دیگر از کسانی که از خیام الهام گرفته‌اند یا به تمجید او پرداختند عبارتند از: «[[آندره ژید]]»، «[[ژان لاهور]]»، «[[شارل گرولو]]»، «[[مارک برنارد]]» و «[[ژان شاپلن]]».<ref>امینی، ''فلسفه پوچی'' 100-101</ref>
== اظهار نظرها دربارهٔ شخصیت خیام ==
بعضی او را به عنوان یک شاعر حکیم عارف‌منش و بعضی دیگر او را به عنوان یک شاعر بی‌اعتقاد به همه چیز و مادی‌اندیش محض معرفی کرده‌اند. [[نجم‌الدین رازی]] با توجه به محتوای الحادی رباعیات خیام اظهار نظرهایی منفی دربارهٔ او دارد. در مقابل، کسانی دیگر{{طفره}} درصدد تبرئهٔ او برآمدند و رباعیاتی از قول او ساختند که حاکی از پشیمانی و توبهٔ او باشد. کسانی{{طفره}} هم – بیشتر در دورهٔ معاصر – درصدد برآمدند که بگویند اصلاً این رباعی‌ها از خیام نیست، و از شخص دیگری به همین نام است. [[نجم‌الدین رازی]]، به عنوان نخستین فرد، در کتاب خود (''[[مرصادالعباد]]'') اشاره‌های بسیار تند و صریح نسبت به خیام دارد و با توجه به محتوای رباعیات او می‌گوید که این آدمی بوده‌است مادی‌مآب و دارای انحراف فکری، و دو رباعی به عنوان شاهد از او نقل می‌کند و می‌گوید که این‌ها شعرهایی است حاکی از بی‌اعتقادی نسبت به مبانی دینی و یکی از آن‌ها این است:<ref name=ToolAutoGenRef1>[http://persiangulfstudies.com/Fa/index.asp?p=pages&ID=472&Sub=435 حکیم عمر خیام نیشابوری] کانون پژوهش‌های دریایی پارس</ref>
{{شعر}}
{{ب|دارنده چو ترکیب طبایع آراست|
از بهر چه او فکندش اندر کم‌وکاست؟}}
{{ب|گر نیک آمد، شکستن از بهر چه بود؟|
ور نیک نیامد این صور، عیب که راست؟!}}
{{پایان شعر}}
می‌گوید؛ خیام با توجه به این سروده اعتقاد دارد که خدا ما را خلق کرد. اگر یک ترکیب خوبی از آفرینش هستیم، پس چرا ما را در «کم‌وکاست» یعنی رنج و محنت انداخت؟ اگر هم ترکیب بدی هستیم، پس تقصیر کیست؟ کسی که ما را خلق کرده در واقع اینطور خلق کرده، ما که خود به اراده خود نیامدیم، به اراده خود ساخته نشدیم، پس تقصیری نداریم و مجازات هم دربارهٔ ما و عذاب ما معنی پیدا نمی‌کند.<ref name=ToolAutoGenRef1 />
[[جلال آل احمد]] دربارهٔ خیام می‌گوید:
«[خیام] در شعرش مدام به این می‌خوانَد که تو هیچی و پوچی؛ و آن‌وقت طرف دیگرِ سکهٔ این احساس پوچی، این آرزوی محال نشسته که «گر بر فلکم دست بُدی چون یزدان برداشتمی من این فلک را زمیان…» و الخ؛ و حاصل شعرش [[شک‌گرایی|شک]] و اعتراض و درماندگی؛ اما همه در مقابل عالم بالا و در مقابل عالم غیب؛ و انگارنه‌انگار که دنیای پایینی هم هست و قابل عنایت؛ و غم [[شعر]] او ناشی از همین درماندگی؛ و همین خود راز ابدیت [[رباعیات]] [است].»<ref>[[جلال آل احمد|آل احمد، جلال]]. ''[[در خدمت و خیانت روشنفکران]]''. تهران: شرکت سهامی انتشارات خوارزمی. ص۱۵۵</ref>
== آثار ==
خیام آثار علمی و ادبی بسیاری تألیف کرده‌است:{{Div col|cols=۲}}ریاضیات:
* ''رسالة فی البراهین علی المسائل الجبر و المقابله'' به زبان [[زبان عربی|عربی]]، در بارهٔ معادلات درجهٔ سوم.<ref>https://www.qdl.qa/en/archive/81055/vdc_100023697729.0x00000a</ref>
* رساله ''شرح ما اشکل من مصادرات کتاب اقلیدس'' در مورد خطوط موازی و نظریهٔ نسبت‌ها.<ref>{{یادکرد وب |url=http://dlib.ical.ir/site/catalogue/531468 |title=نسخه آرشیو شده |accessdate=۱۶ دسامبر ۲۰۱۸ |archiveurl=https://web.archive.org/web/20181217014922/http://dlib.ical.ir/site/catalogue/531468 |archivedate=۱۷ دسامبر ۲۰۱۸ |dead-url=yes }}</ref>
* ''رسالهٔ مشکلات الحساب''، این اثر باقی نمانده‌است.
* ''رساله‌ای در صحت طرق هندسی برای استخراج جذر و کعب''
* ''رساله در تحلیل یک مسئله''(این عنوان نامی است که غلامحسین مصاحب به رساله ای از خیام که موضوع آن تحلیل یک مسئله هندسی به معادله ی درجه سوم و حل آن به وسیله قطوع مخروطی است داده اند.)
فلسفه:
* ''رساله الجواب عن ثلاث مسائل؛ ضروره التضاد فی العالم، و الجبر، و البقا''<ref>http://ensani.ir/file/download/article/20120427102857-5207-260.pdf</ref>
* ''رساله در علم کلیات وجود'' (رساله فی کلیه الوجود) معروف به "سلسله الترتیب". این رساله با نام "رساله در مابعدالطبیعه" نیز شهرت دارد.<ref>http://ensani.ir/file/download/article/20120427103000-5207-322.pdf</ref>
* ''رساله فی الوجود''<ref name="vojod">http://ensani.ir/file/download/article/20120427102854-5207-258.pdf</ref>
* رساله ''الکون و التکلیف'' به عربی دربارهٔ حکمت خالق در خلق عالم و حکمت تکلیف که خیام آن را در پاسخ پرسش امام ابونصر محمدبن ابراهیم نسوی در سال ۴۷۳ (هجری قمری) نوشته‌است و او یکی از شاگردان پورسینا بوده و در مجموعهٔ جامع البدایع به اهتمام سید محی الدین صبری بسال ۱۲۳۰ و کتاب خیام در هند به اهتمام سلیمان ندوی سال ۱۹۳۳ میلادی چاپ شده‌است.<ref>http://ensani.ir/file/download/article/20120427102855-5207-259.pdf</ref>
* ''رساله الضیاء العقلی فی الموضوع العلم الکلی''<ref>http://ensani.ir/file/download/article/20120427103002-5207-324.pdf</ref>
* ''رساله در وقوع خیر و شر''
فیزیک:
* رساله ''[[میزان الحکم|میزان‌الحکم]]''. «راه‌حل جبری مسئلهٔ تعیین مقادیر طلا و نقره را در آمیزه (آلیاژ) معینی به وسیلهٔ وزن‌های مخصوص بدست می‌دهد.»<ref name=autogenerated1 /><ref>https://www.noormags.ir/view/fa/articlepage/279983/</ref>
* ''مختصر فی الطبیعیات''
نجوم:
* ''[[زیج ملکشاهی|زیگ ملکشاهی]]''
تاریخ:
* ''[[نوروزنامه]]''، از این کتاب دو نسخه خطی باقی مانده‌است. یکی نسخهٔ لندن و دیگری نسخه برلن.<ref>نوروز نامه، پیشگفتار علی حصوری ۱۲</ref>
* ''رساله در کشف حقیقت نوروز''
جغرافیا:
* ''[[رساله لوازم‌الامکنه]]'' این رساله از بین رفته است.
موسیقی:
*"''شرح المشکل من کتاب الموسیقی''" که رساله "''القول علی اجناس الذی بالاربعه''" بخشی از آن است.<ref>http://ensani.ir/file/download/article/20120427102900-5207-263.pdf</ref>
ادبیات:
* ''[[رباعیات خیام]]'' به زبان فارسی که در حدود ۲۰۰ [[رباعی|چارینه]] ([[رباعی]]) یا بیشتر از حکیم عمر خیام است و زائد بر آن مربوط به خیام نبوده بلکه به خیام نسبت داده شده.
* ''اشعار عربی خیام'' که در حدود ۱۹ رباعی آن بدست آمده‌است.<ref>http://ensani.ir/file/download/article/20120427103513-5207-434.pdf</ref>
* ''ترجمه خطبه توحیدیه ابن سینا''<ref name="tohid">http://www.javidankherad.ir/article_33698_397a8de266c04c53de6db9281b0abc0c.pdf</ref>
* ''وصیت نامه''
سایر:
* ''رساله مشکلات ایجاب''
* ''رساله نظام الملک در بیان حکومت''
* ''عیون الحکمه''
* ''[[رساله معراجیه]]''
* قسطاس المستقیم{{Div col end}}
او [[میزان الحکم]] را دربارهٔ [[فیزیک]] و [[لوازم الامکنت|لوازم الامکنه]] را در دانش [[هواشناسی]] نوشت.
[[نوروزنامه]] دیگر اثر ادبی اوست، در پدیداری [[نوروز]] و آیین پادشاهان ایرانی و اسب و زر و قلم و شراب که در حدود ۴۹۵ هجری قمری نگاشته شده‌است.
کتاب [[جبر و مقابله خیام]] با تلاش دانش پژوهان اروپایی در سال [[۱۷۴۲ (میلادی)|۱۷۴۲]] در یکی از کتابخانه‌های [[لیدن]] یافته شد. این کتاب در [[۱۸۱۵ (میلادی)|۱۸۱۵]] توسط تنی چند از دانشمندان فرانسوی ترجمه و منتشر شد.<ref name="autogenerated2" />
''رساله فی کلیه الوجود'' و ''رساله الاوصاف للموصوفات'' همان "''رساله در علم کلیات وجود''" است.
== خیام در فرهنگ عامه ==
=== چهرهٔ جهانی خیام ===
[[پرونده:Bucureşti - Omar Khayam 2.jpg|بندانگشتی|تندیس خیام در [[بخارست]]، پایتخت [[رومانی]]]]
در جهان خیام به عنوان یک شاعر، ریاضیدان و اخترشناس شناخته شده‌است. هرچند که اوج شناخت جهان از خیام را می‌توان پس از ترجمه شعرهای وی به وسیله [[ادوارد فیتزجرالد]] دانست. این در حالی است که بسیاری از پژوهشگران شماری از شعرهای ترجمه‌شده به وسیله فیتزجرالد را سروده خیام نمی‌دانند و این خود سبب تفاوت‌هایی در شناخت خیام در نگاه ایرانی‌ها و غربی‌ها شده‌است. تأثیرات خیام بر ادبیات غرب از [[مارک توین]] تا [[تی. اس. الیوت]] او را به نماد [[فلسفه شرق]] و شاعر محبوب روشنفکران جهان تبدیل کرده‌است.<ref>[http://www.hambastegidaily.com/artresult.asp?code=1157 تأثیر خیام بر مارک توین و تی اس الیوت] روزنامه همبستگی ۳ اسفند ۱۳۸۴</ref>
بعد از فیتزجرالد، فرانسویان با ترجمه رباعیات او به معرفی خیام در جهان غرب کمک کردند. در سال ۱۸۷۵ میلادی [[گارسن دوتاسی]] خاورشناس معروف فرانسوی تعداد ۱۰ رباعی از خیام را به [[فرانسه]] برده بود این در حالی بود که حدود ده سال قبل یعنی در سال ۱۸۶۷ نیکولاس، کنسول سفارت فرانسه در رشت اولین ترجمه رباعیات را به فرانسه ارائه کرده بود. او برخلاف عقیده فیتزجرالد که بر وجهه شاعری خیام تأکید داشت، خیام را یک [[صوفی]] قلمداد می‌کرد همین بی‌خبری از فکر خیام موجب شد که [[تئوفیل گوتیه]] او را شاعری رند حساب کند. نظر گوتیه نسبت به خیام و شرح و تفصیل اشعارش موجب شد که فرانسویان نسبت به این شاعر ایرانی علاقهٔ زیادی نشان دهند.
[[ارنست رنان]] با تأیید نظر فیتزجرالد، خیام را شاعری توانا در حفظ هویت آریایی می‌دانست. وی هوش و قدرت خیام را در بیان الفاظ بعضاً کفرآمیز در قالب اشعار عرفانی به [[تقیه]] نسبت داده‌است. [[آندره ژید]] هم با رباعیات خیام از طریق ترجمه فیتزجرالد آشنا بود بازتاب بعضی از مفاهیم رباعیات خیام را می‌توان در کتاب [[مائده‌های زمینی]] او مشاهده کرد.<ref>{{یادکرد وب |نویسنده = Sarah Mirdâmâdi |نشانی=http://www.teheran.ir/spip.php?article1276#gsc.tab=0 |عنوان=lectures de Khayyâm en France | ناشر = ماهنامه اندیشه (فرانسوی)|تاریخ = |تاریخ بازبینی=}}</ref><ref>امینی، ''فلسفه پوچی'' ۱۰۰</ref>
[[ولادیمیر پوتین]]، [[مارتین لوتر کینگ جونیور|مارتین لوتر کینگ]] و [[آبراهام لینکلن|آبراهام لینکن]] همیشه قبل از خواب رباعیات خیام می‌خواندند.<ref>{{یادکرد|نویسنده=احسان رضایی| عنوان = درکارگه کوزه‌گری|ترجمه=|ژورنال=|نشریه=[[همشهری جوان]]|تاریخ=3 می 2008 |دوره=|شماره=۱۶۴|صفحه=۵۲}}</ref>
[[پرونده:Persian Scholar pavilion in Viena UN (Omar Khayyam).jpg|بندانگشتی|[[چهارطاقی دانشمند ایرانی|چهارتاقی دانشمندان ایرانی]]|جایگزین=]]
[[دولت جمهوری اسلامی ایران]] در ژوئن ۲۰۰۹ به عنوان نشانی از پیشرفت علمی صلح‌آمیز ساختمان-مجسمه‌ای به شکل چهارتاقی که ترکیبی از سبک‌های معماری و تزئینات [[معماری هخامنشی|هخامنشی]] و [[معماری اسلامی|اسلامی]] در آن دیده می‌شود را به [[دفتر سازمان ملل متحد در وین]] هدیه داد که در محوطهٔ آن در سمت راست ورودی اصلی قرار داده شده‌است. در این چهارتاقی مجسمه‌هایی از چهار فیلسوف ایرانی خیام، [[ابوریحان بیرونی]]، [[زکریا رازی]] و [[ابوعلی سینا]] قرار دارد.<ref>http://www.unis.unvienna.org/unis/pressrels/2009/unisvic167.html</ref>
همچنین، در فروردین ۱۳۹۵، به همت مدیر انجمن بین‌المللی فرهنگ ایران، طی مراسمی از مجسمه خیام نیشابوری، ساخت استاد حسین فخیمی در [[دانشگاه اکلاهما|دانشگاه اوکلاهما]] آمریکا با حضور گسترده دوستداران فرهنگ و هنر ایران زمین پرده برداری شد. در این مراسم دیوید بورن، رئیس فعلی دانشگاه اوکلاهما، فرماندار سابق [[اکلاهما|ایالت اوکلاهما]] و سیاست‌مدار دموکرات آمریکایی، نیز سخنرانی نمود و از اقدامات انجام شده تقدیر کرد.<ref>{{یادکرد وب |url=http://new.tehrantimes.com/news/300191/Khayyam-statue-finally-set-up-at-University-of-Oklahoma |title=نسخه آرشیو شده |accessdate=۴ آوریل ۲۰۱۶ |archiveurl=https://web.archive.org/web/20160405082018/http://new.tehrantimes.com/news/300191/Khayyam-statue-finally-set-up-at-University-of-Oklahoma |archivedate=۵ آوریل ۲۰۱۶ |dead-url=yes }}</ref><ref>http://www.irna.ir/fa/News/82017270/</ref>
=== نامگذاری به نام خیام ===
[[پرونده:Omar Khayyam Planetarium.jpg|انگشتی| [[افلاک نمای خیام]] در [[نیشابور]].]]یکی از خیابانهای شهر قم، نزدیک میدان امام خمینی پس ورودی شهر، خیام است که از بلوار گارگر جنب پل کارگر شروع می شود و بلوار مدرس را قطع می کند.
* یکی از [[عمر خیام (دهانه)|حفره‌های ماه]] به افتخار خیام «عمر خیام» نامیده شده‌است.
* [[سیارک]]ی در سال [[۱۹۸۰ (میلادی)|۱۹۸۰]] به نام وی نامگذاری شد. ([[سیارک ۳۰۹۵]])
* در تونس هتلی به نام خیام ساخته شده‌است.<ref>{{یادکرد وب |url=http://www.khayam-hotels.com/ |title=وبگاه آن هتل |accessdate=۵ مه ۲۰۰۷ |archiveurl=https://web.archive.org/web/20070509133810/http://www.khayam-hotels.com/ |archivedate=۹ مه ۲۰۰۷ |dead-url=yes }}</ref><ref>[http://lunar.arc.nasa.gov/printerready/science/geography_items/carters/craters_o.html Moon Nomenclature - Craters] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20070714225945/http://lunar.arc.nasa.gov/printerready/science/geography_items/carters/craters_o.html |date=۱۴ ژوئیه ۲۰۰۷ }} {{رچ}}(۸ مه ۲۰۰۷)</ref>
* در فرانسه و مصر [[شراب]]هایی به نام خیام تولید می‌شود.<ref>{{یادکرد وب|نشانی=http://www.stratsplace.com/labels_other.html|عنوان= برچسب شراب‌های کشورهای دیگر {{نشان زبان|en}}|بازدید=6 ژوئیه 2007| پیوند بایگانی = http://www.webcitation.org/67UWK0QDe | تاریخ بایگانی = ۷ مه ۲۰۱۲}}</ref><ref>{{یادکرد وب|نشانی=http://www.kwagga.de/mab/wein/etikett/so/weegy42.gif|عنوان=تصویری از برچسب یک شراب با نام عمر خیام|بازدید=6 ژوئیه 2007|پیوند بایگانی=https://web.archive.org/web/20070927152423/http://www.kwagga.de/mab/wein/etikett/so/weegy42.gif|تاریخ بایگانی=۲۷ سپتامبر ۲۰۰۷|dead-url=yes}}</ref><ref>{{یادکرد وب|نشانی=http://www.kwagga.de/mab/wein/weinetx.htm|عنوان=فهرستی از نام شراب‌ها {{نشان زبان|de}}|بازدید=6 ژوئیه 2007|پیوند بایگانی=https://web.archive.org/web/20070101202122/http://www.kwagga.de/mab/wein/weinetx.htm|تاریخ بایگانی=۱ ژانویه ۲۰۰۷|dead-url=yes}}</ref>
* نام یکی از ایستگاه‌های قطار که [[فاجعه قطار نیشابور]] در آنجا رخ داد نامش خیام بود.<ref>[http://www.ifj.org/pdfs/KillReportPart2FR.pdf گزارشی از روزنامه‌نگاران درگذشته در اثر حوادث] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20070930154725/http://www.ifj.org/pdfs/KillReportPart2FR.pdf |date=۳۰ سپتامبر ۲۰۰۷ }} از انجمن روزنامه‌نگاران بی‌مرز{{به فرانسوی|Fédération Internationale des Journalistes}}{{نشان زبان|fr}}</ref>
* [[خیابان خیام (تهران)|خیابان خیام]] در شهر [[تهران]] واقع در [[منطقه ۱۲ شهرداری تهران]] به نام عمر خیام نامگذاری شده‌است.
* [[بلوار خیام (مشهد)|بلوار خیام]] در شهر [[مشهد]] واقع در حد فاصل بلوار ملک‌آباد و میدان خیام به نام خیام نامگذاری شده‌است. همچنین مجسمه نسبتاً بزرگی از خیام در ابتدای این بلوار نصب شده‌است.
* [[دانشگاه خیام مشهد]] نام یکی از دانشگاه‌های غیرانتفاعی با سابقه ایران در شهر مشهد می‌باشد که پردیس شماره یک (اصلی) آن در ابتدای بلوار فلاحی این شهر در سال ۱۳۷۱ خورشیدی تأسیس و به یاد حکیم نیشابور با این عنوان نامگذاری شد.
[[پرونده:تصویر رستوران خیام در آدیس آبابا در کشور اتیوپی.jpg|بندانگشتی|رستوران عمر خیام در [[آدیس آبابا]].|جایگزین=]]
* رستوران خیام واقع در اتیوپی شهر [[آدیس آبابا]]. در مرکز کتابخانه دانشگاه اتیوپی رباعیات خیام به [[زبان امهری]] وجود دارد. اطلاعات بیشتر در سفرنامه [[هوشنگ شمعی]] آمده‌است.
* در سال ۱۸۹۲ م. «[[انجمن عمر خیام]]» در لندن توسط گروهی از دانشمندان و ادیبان و روزنامه‌داران بنیان‌گذاری شد. این انجمن تا سال ۱۸۹۳ م. سه مراسم بزرگداشت برای خیّام برگزار کرد. در این انجمن‌ها اشعار زیادی در مدح خیام خوانده شد که اعضای انجمن سروده بودند. همچنین دو عدد بوته گل سرخ بر مزار ادوارد فیتزجرالد مترجم رباعیات عمر خیام قرارداده شد که بر سرلوحه آن اینطور نوشته شده بود: این بوته گل سرخ در باغ ''کیو'' پرورده شده و تخم آن را ''سیمپسن'' از مزار عمر خیام در نیشابور آورده و بدست چندین تن از هواداران ادوارد فیتزجرالد از جانب [[انجمن عمر خیام]] غرس شده.<ref>دهخدا ۹۸۰</ref>
* [[مارتین لوتر کینگ جونیور|مارتین لوتر کینگ]] در سخنرانی خود از خیام گفته‌ای را می‌آورد.<ref>گفته مارتین لوتر: {{به انگلیسی|It is time for all people of conscience to call upon America to come back home. Come home America. Omar Khayyám is right 'The moving finger writes and having writ, moves on: nor all thy Piety nor Wit Shall lure it back to cancel half a Line, Nor all thy Tears wash out a Word of it. ”}}</ref>
==== در نیشابور ====
* [[میدان خیام]] یکی از میدان‌های شهری در نیشابور به نام خیام نامگذاری شده. در میان این میدان بنای آرامگاه اولیه عمر خیام قرار داده شده‌است.
* خیابان خیام یکی از خیابانهای شهر نیشابور واقع در شهرک فرهنگیان است که به نام عمر خیام نامگذاری شده‌است.
* [[شهرک صنعتی خیام]] در نزدیکی نیشابور به نام خیام نامگذاری شده‌است.<ref>{{یادکرد وب |url=http://www.khorasaniec.ir/shahrak.php |title=وبگاه شهرک‌های صنعتی استان خراسان رضوی |accessdate=۹ مه ۲۰۰۷ |archiveurl=https://web.archive.org/web/20070609200302/http://www.khorasaniec.ir/shahrak.php |archivedate=۹ ژوئن ۲۰۰۷ |dead-url=yes }}</ref>
* [[دبیرستان خیام]] یکی از مدرسه‌های قدیمی نیشابور خیام نامگذاری شده.
* [[افلاک نمای خیام]] و پژوهشکده ستاره‌شناسی نیشابور
* [[خانه ریاضیات نیشابور]] (برگرفته از تخصص ریاضی خیام) در نیشابور به نام وی است.
=== خیام در فیلم و داستان ===
* [[عمر خیام (فیلم)|فیلم عمر خیام]]، فیلمی آمریکایی ساخته ۱۹۵۶<ref>[http://www.imdb.com/title/tt0050799/ Omar Khayyam در بانک اطلاعات اینترنتی فیلم‌ها]</ref>
* [[میراث‌دار: افسانه عمر خیام]]، فیلمی آمریکایی ساخته سال ۲۰۰۵<ref>[http://www.imdb.com/title/tt0294806/ The Keeper: The Legend of Omar Khayyam در بانک اطلاعات اینترنتی فیلم‌ها]</ref>
* در یکی از رمان‌های ایرانی به نام خیام و آن دروغ دلاویز نوشته هوشنگ معین‌زاده، روح خیام نقشی محوری دارد.
* وی شخصیت اصلی [[سمرقند (رمان)|رمان سمرقند]] نوشته [[امین معلوف]] است.<ref>{{یادکرد وب |url=http://www.ketabnews.com/detail-29474-fa-1.html |title=زندگی خیام به روایت امین معلوف در "سمرقند" |accessdate=۸ آوریل ۲۰۱۶ |archiveurl=https://web.archive.org/web/20160419035509/http://www.ketabnews.com/detail-29474-fa-1.html |archivedate=۱۹ آوریل ۲۰۱۶ |dead-url=yes }}</ref>
* خیام یکی از شخصیت‌های داستان معصومه شیرازی اثر [[محمدعلی جمال‌زاده|محمد علی جمال زاده]] است.
* وی یکی از موضوعات بحث میان دو تن از شخصیت‌های رمان [[گرگ دریا]] نوشته [[جک لندن]] است.
== جستارهای وابسته ==
{{Div col|cols=۳}}
* [[رباعیات خیام]]
* [[مثلث خیام|مثلث خیام-پاسکال]]
* [[چهارضلعی خیام-ساکری]]
* [[سیارک ۳۰۹۵ عمر خیام]]
* [[آرامگاه خیام]]
* [[دانش و فناوری در ایران|دانش در ایران]]
* [[افلاک نمای عمر خیام]]
* [[اخترشناسی در سده‌های میانه اسلامی]]
{{Div col end}}
== پانویس ==
{{پانویس|۳}}
== منابع ==
;کتاب‌ها
* {{یادکرد کتاب | نام خانوادگی = خیام | نام = عمر بن ابراهیم | ویراستار = بهاءالدین خرمشاهی | دیگران = با تصحیح، مقدمه و حواشی محمدعلی فروغی و قاسم غنی | عنوان = رباعیات خیام | سال = ۱۳۷۸ | ناشر = ناهید | مکان = تهران | شابک = 964-6205-00-3}}
* {{یادکرد کتاب | نام خانوادگی = قربانی | نام = ابوالقاسم | پیوند نویسنده = ابوالقاسم قربانی | عنوان = زندگینامهٔ ریاضیدانان دورهٔ اسلامی از سدهٔ سوم تا سدهٔ یازدهم هجری | سال = ۱۳۷۵ | ناشر = [[مرکز نشر دانشگاهی]] | مکان = تهران | شابک = 964-01-0817-0}}
* {{یادکرد|فصل=|کتاب=گوشه‌هایی از ریاضیات دورهٔ اسلامی|نویسنده = برگرن، جی.ال. |ترجمه=محمد قاسم وحیدی و علیرضا جمالی |ناشر =فاطمی|چاپ=|شهر=[[تهران]] |کوشش=|صفحه=|سال=۱۳۷۳|شابک=}}
* {{یادکرد |کتاب=[[لغت‌نامه دهخدا]] جلد ۲۱ شماره مسلسل ۱۴۰|نویسنده = دهخدا، علی‌اکبر| ناشر =[[دانشگاه تهران]]، سازمان لغت‌نامه| شهر=[[تهران]] |کوشش=زیر نظر دکتر [[محمد معین]]}}
* {{یادکرد|فصل=نظریهٔ خیام دربارهٔ خطوط موازی|کتاب=ریاضیات در شرق|نویسنده = روزنفلد، ب. آ؛ و یوشکویچ، آ.ب. |ترجمه=[[پرویز شهریاری]]|ناشر =شرکت سهامی انتشارات خوارزمی |شهر=[[تهران]]|صفحه= |سال=۱۳۵۲}}
* {{یادکرد|فصل=ریاضیات شرق میانه و نزدیک در سده‌های میانه|کتاب=ریاضیات در شرق|نویسنده = کانسوا، س. ا؛ و دیگران|ترجمه=[[پرویز شهریاری]]|ناشر =[[انتشارات خوارزمی|شرکت سهامی انتشارات خوارزمی]] |شهر= [[تهران]]|سال=۱۳۵۲}}
* {{یادکرد|فصل= خیّام، غیاث‌الدین ابولفتح عمر بن ابراهیم نیشابوری|کتاب=خلاصهٔ زندگی‌نامه علمی دانشمندان |نویسنده = |ترجمه= دکتر کیومرث مهاجر|ناشر =شرکت انتشارات علمی و فرهنگی |چاپ=|شهر=[[تهران]] |کوشش=زیر نظر [[احمد بیرشک]]، ویراستار [[فریبرز مجیدی]] |صفحه=|سال=۱۳۷۴|شابک=}}
* {{یادکرد|فصل= آثار مربوط به تاریخ ریاضیات در زبان فارسی|کتاب=آشنایی با ریاضیات|نویسنده = [[غلامحسین صدری‌افشار|صدری افشار، غلامحسین]]|ترجمه=|ناشر =انتشارات جانبی دانشگاه آزاد|چاپ=|شهر=[[تهران]]|کوشش=|صفحه=۴۱|سال=۲۵۳۶|شابک=}}
* {{یادکرد|کتاب=حکیم عمر خیام به عنوان عالم جبر|کوشش=[[غلامحسین مصاحب|غلامحسین مصاحب]]| ناشر=انجمن آثار و مفاخر فرهنگی با همکاری کمیسیون ملی یونسکو در ایران|سال=۱۳۷۹|شهر=[[تهران]]|شابک=964-6278-56-6}}
* {{یادکرد|فصل=|کتاب=نوروزنامه|نویسنده =عمر خیام|ترجمه=|ناشر =کتابخانه طهوری|شهر=[[تهران]] |کوشش=[[مجتبی مینوی]]|}}
* {{یادکرد|فصل=|کتاب=ترانه‌های خیام|نویسنده = [[صادق هدایت|صادق، هدایت]]|ترجمه=|ناشر = انتشارات امیرکبیر|شهر=تهران|کوشش=|صفحه=|سال=1302|شابک=}}
* {{یادکرد|نویسنده=ب. ل. وان در واردن|کتاب=تاریخ جبر، از خوارزمی تا امی نوتر|ناشر=انتشارات مبتکران|سال=زمستان ۱۳۷۶|ترجمه=دکتر محمدقاسم وحیدی اصل، دکتر علیرضا جمالی|شابک=}}
* {{یادکرد|نویسنده=هدایت، صادق|کتاب=ترانه‌های خیام|ناشر=کتابهای پرستو|سال=۱۳۵۳}}
* مرتضی‌پور، اکبر: شرح حال ریاضیدانان ایران و جهان.
* متن سخنرانی ایراد شده در دهلی نو، به نقل از فصلنامه «هستی»، بهار ۱۳۸۳.
* [[مراقبی، غلامحسین]]. رباعیات حکیم عمر خیام. انتشارات ملک، ۱۳۷۸، تهران.
* هاشم جوادزاده، ۱۳۸۰، کتاب خراسان، کانون آگهی ایران نوین.
* بهنام ظریفیان صنعتکار، دنیای نویسندگان و شعرا، [[نشر فارابی]]، چاپ یکم، ۱۳۸۳، {{شابک|۹۶۴-۵۶۰۸-۳۷-۶}}.
* محمداحمد پناهی سمنانی، حسن صباح چهره شگفت‌انگیز تاریخ، نشر کتاب نمونه، چاپ چهارم، ۱۳۷۰.
* خیام، عمر بن ابراهیم، رباعیات (اسرار عزل)، نشر میرسعیدی فراهانی، چاپ یکم، ۱۳۸۱، {{شابک|۹۶۴-۶۸۵۳-۱۵-۳}}.
* وبگاه [https://web.archive.org/web/20070714225945/http://lunar.arc.nasa.gov/printerready/science/geography_items/carters/craters_o.html Moon Nomenclature - Craters] {{نشان زبان|en}}{{چر}}{{رچ}} (۸{{رچ}} مه ۲۰۰۷){{رچ}}.
* رباعیات حکیم عمر خیام، به کوشش نساء حمزه‌زاده، مقدمه :دکتر محمدحسن سیدان، چاپ: شرکت چاپ ابریشم رشت.
* {{یادکرد|فصل=ریاضیات |کتاب=علم در اسلام|ناشر =[[سروش]]|چاپ=|شهر=[[تهران]]|کوشش=[[احمد آرام]]|سال=۱۳۶۶|شابک=}}
* {{یادکرد|نویسنده=امینی، دکتر حسین، به کوشش: دکتر جواد عباسی |کتاب=فلسفه پوچی|ناشر=کنکاش دانش|سال=۱۳۸۶}}
* نوزده مقاله دربارهٔ حکیم عمر خیام نیشابوری، کنگره جهانی بزرگداشت حکیم عمر خیام در سال جهانی ریاضیات(۲۰۰۰میلادی)، گردآورنده:حسن نظریان، ناشر: اداره فرهنگ و ارشاد اسلامی خراسان با همکاری مرکز نیشابورشناسی، اردیبهشت ۱۳۷۹.
;مقاله‌ها
* {{یادکرد ژورنال | نام خانوادگی = حسام‌پور | نام = سعید| نام خانوادگی۲ = حسنلی | نام۲ = کاووس | عنوان =رویکردهای پنج‌گانه در خیام‌شناسی| پیوند=http://magiran.com/p704545 | ژورنال = کاوش‌نامه زبان و ادبیات فارسی| شماره =۱۸ | ناشر =[[مگ‌ایران]] |سال=۱۳۸۸| تاریخ = بهار و تابستان ۱۳۸۸ |صفحه= ۱۸۳–۲۰۰ | issn = 1735-9589|تاریخ بازبینی=۲۹ آوریل ۲۰۱۶}} {{نیازمند عضویت}}
* {{یادکرد ژورنال | نام خانوادگی = حسنلی | نام = کاووس| نام خانوادگی۲ = حسام‌پور | نام۲ = سعید | عنوان =کارنامهٔ خیام‌پژوهی در سدهٔ چهاردهم| پیوند=http://magiran.com/p726562 | ژورنال = پژوهش زبان و ادبیات فارسی| شماره =۱۴ | ناشر =[[مگ‌ایران]] |سال=۱۳۸۸| تاریخ = پاییز ۱۳۸۸ |صفحه= ۹۹–۱۲۶ | issn = 1735-1030|تاریخ بازبینی=۲۹ آوریل ۲۰۱۶}} {{نیازمند عضویت}}
* {{یادکرد ژورنال | نام خانوادگی =محسنی‌نیا | نام = ناصر | عنوان =خیام‌پژوهی با تکیه بر جهان معاصر عرب| پیوند=http://magiran.com/p817791 | ژورنال = متن‌شناسی ادب فارسی| شماره =۳ | ناشر =[[مگ‌ایران]] |سال=۱۳۸۹| تاریخ = پاییز ۱۳۸۹ |صفحه= ۱–۲۰ | issn = 2008-5486|تاریخ بازبینی=۲۷ آوریل ۲۰۱۶}} {{نیازمند عضویت}}
== جستارهای وابسته ==
{{جعبه پیوند به پروژه‌های خواهر}}
* ''جبر و مقابلهٔ خیام''، ترجمهٔ [[غلامحسین مصاحب|غلامحسین مصاحب]]، ۱۳۱۷.
* ''تاریخ نجوم اسلامی''، نللینو، ترجمهٔ [[احمد آرام]]، ۱۳۳۹.
* ''استفادهٔ دانشمندان مغرب زمین از جبر و مقابلهٔ خیام''، دکتر [[جلال مصطفوی]]، ۱۳۳۹.
* ''خیامی‌نامه''، [[جلال همائی]]، ۱۳۴۶.
* ''علم و تمدن در اسلام''، سیدحسین نصر، ترجمهٔ احمد آرام، ۱۳۵۰.
* ''نظریهٔ خیام دربارهٔ خطوط موازی، مقاله‌ای در کتاب ریاضیات در شرق''، ترجمهٔ [[پرویز شهریاری]]، ۱۳۵۲.
* ''مقدمه بر تاریخ علم''، جلد اول: ''از هومر تا عمر خیام''، [[جرج سارتن|جورج سارتون]]، [[غلامحسین صدری‌افشار|غلامحسین صدری افشار]]، ۱۳۵۳.
* ''بازسازی نظر خیام دربارهٔ وجود''، [[زهرا مصطفوی]]، مجله مقالات و بررسی‌ها، شماره ۷۷، ۱۳۸۴.
== پیوند به بیرون ==
*[http://rch.ac.ir/article/Details?id=8935 مقاله خیام] در [[دانشنامه جهان اسلام]]
| |||