|
[[جلال آل احمد]] دربارهٔ خیام می‌گوید:
«[خیام] در شعرش مدام به این می‌خوانَد که تو هیچی و پوچی؛ و آن‌وقت طرف دیگرِ سکهٔ این احساس پوچی، این آرزوی محال نشسته که «گر بر فلکم دست بُدی چون یزدان برداشتمی من این فلک را زمیان…» و الخ؛ و حاصل شعرش [[شک‌گرایی|شک]] و اعتراض و درماندگی؛ اما همه در مقابل عالم بالا و در مقابل عالم غیب؛ و انگارنه‌انگار که دنیای پایینی هم هست و قابل عنایت؛ و غم [[شعر]] او ناشی از همین درماندگی؛ و همین خود راز ابدیت [[رباعیات]] [است].»<ref>[[جلال آل احمد|آل احمد، جلال]]. ''[[در خدمت و خیانت روشنفکران]]''. تهران: شرکت سهامی انتشارات خوارزمی. ص۱۵۵</ref>
== آثار ==
خیام آثار علمی و ادبی بسیاری تألیف کرده‌است:{{Div col|cols=۲}}ریاضیات:
* ''رسالة فی البراهین علی المسائل الجبر و المقابله'' به زبان [[زبان عربی|عربی]]، در بارهٔ معادلات درجهٔ سوم.<ref>https://www.qdl.qa/en/archive/81055/vdc_100023697729.0x00000a</ref>
* رساله ''شرح ما اشکل من مصادرات کتاب اقلیدس'' در مورد خطوط موازی و نظریهٔ نسبت‌ها.<ref>{{یادکرد وب |url=http://dlib.ical.ir/site/catalogue/531468 |title=نسخه آرشیو شده |accessdate=۱۶ دسامبر ۲۰۱۸ |archiveurl=https://web.archive.org/web/20181217014922/http://dlib.ical.ir/site/catalogue/531468 |archivedate=۱۷ دسامبر ۲۰۱۸ |dead-url=yes }}</ref>
* ''رسالهٔ مشکلات الحساب''، این اثر باقی نمانده‌است.
* ''رساله‌ای در صحت طرق هندسی برای استخراج جذر و کعب''
* ''رساله در تحلیل یک مسئله''(این عنوان نامی است که غلامحسین مصاحب به رساله ای از خیام که موضوع آن تحلیل یک مسئله هندسی به معادله ی درجه سوم و حل آن به وسیله قطوع مخروطی است داده اند.)
فلسفه:
* ''رساله الجواب عن ثلاث مسائل؛ ضروره التضاد فی العالم، و الجبر، و البقا''<ref>http://ensani.ir/file/download/article/20120427102857-5207-260.pdf</ref>
* ''رساله در علم کلیات وجود'' (رساله فی کلیه الوجود) معروف به "سلسله الترتیب". این رساله با نام "رساله در مابعدالطبیعه" نیز شهرت دارد.<ref>http://ensani.ir/file/download/article/20120427103000-5207-322.pdf</ref>
* ''رساله فی الوجود''<ref name="vojod">http://ensani.ir/file/download/article/20120427102854-5207-258.pdf</ref>
* رساله ''الکون و التکلیف'' به عربی دربارهٔ حکمت خالق در خلق عالم و حکمت تکلیف که خیام آن را در پاسخ پرسش امام ابونصر محمدبن ابراهیم نسوی در سال ۴۷۳ (هجری قمری) نوشته‌است و او یکی از شاگردان پورسینا بوده و در مجموعهٔ جامع البدایع به اهتمام سید محی الدین صبری بسال ۱۲۳۰ و کتاب خیام در هند به اهتمام سلیمان ندوی سال ۱۹۳۳ میلادی چاپ شده‌است.<ref>http://ensani.ir/file/download/article/20120427102855-5207-259.pdf</ref>
* ''رساله الضیاء العقلی فی الموضوع العلم الکلی''<ref>http://ensani.ir/file/download/article/20120427103002-5207-324.pdf</ref>
* ''رساله در وقوع خیر و شر''
فیزیک:
* رساله ''[[میزان الحکم|میزان‌الحکم]]''. «راه‌حل جبری مسئلهٔ تعیین مقادیر طلا و نقره را در آمیزه (آلیاژ) معینی به وسیلهٔ وزن‌های مخصوص بدست می‌دهد.»<ref name=autogenerated1 /><ref>https://www.noormags.ir/view/fa/articlepage/279983/</ref>
* ''مختصر فی الطبیعیات''
نجوم:
* ''[[زیج ملکشاهی|زیگ ملکشاهی]]''
تاریخ:
* ''[[نوروزنامه]]''، از این کتاب دو نسخه خطی باقی مانده‌است. یکی نسخهٔ لندن و دیگری نسخه برلن.<ref>نوروز نامه، پیشگفتار علی حصوری ۱۲</ref>
* ''رساله در کشف حقیقت نوروز''
جغرافیا:
* ''[[رساله لوازم‌الامکنه]]'' این رساله از بین رفته است.
موسیقی:
*"''شرح المشکل من کتاب الموسیقی''" که رساله "''القول علی اجناس الذی بالاربعه''" بخشی از آن است.<ref>http://ensani.ir/file/download/article/20120427102900-5207-263.pdf</ref>
ادبیات:
* ''[[رباعیات خیام]]'' به زبان فارسی که در حدود ۲۰۰ [[رباعی|چارینه]] ([[رباعی]]) یا بیشتر از حکیم عمر خیام است و زائد بر آن مربوط به خیام نبوده بلکه به خیام نسبت داده شده.
* ''اشعار عربی خیام'' که در حدود ۱۹ رباعی آن بدست آمده‌است.<ref>http://ensani.ir/file/download/article/20120427103513-5207-434.pdf</ref>
* ''ترجمه خطبه توحیدیه ابن سینا''<ref name="tohid">http://www.javidankherad.ir/article_33698_397a8de266c04c53de6db9281b0abc0c.pdf</ref>
* ''وصیت نامه''
سایر:
* ''رساله مشکلات ایجاب''
* ''رساله نظام الملک در بیان حکومت''
* ''عیون الحکمه''
* ''[[رساله معراجیه]]''
* قسطاس المستقیم{{Div col end}}
او [[میزان الحکم]] را دربارهٔ [[فیزیک]] و [[لوازم الامکنت|لوازم الامکنه]] را در دانش [[هواشناسی]] نوشت.
[[نوروزنامه]] دیگر اثر ادبی اوست، در پدیداری [[نوروز]] و آیین پادشاهان ایرانی و اسب و زر و قلم و شراب که در حدود ۴۹۵ هجری قمری نگاشته شده‌است.
کتاب [[جبر و مقابله خیام]] با تلاش دانش پژوهان اروپایی در سال [[۱۷۴۲ (میلادی)|۱۷۴۲]] در یکی از کتابخانه‌های [[لیدن]] یافته شد. این کتاب در [[۱۸۱۵ (میلادی)|۱۸۱۵]] توسط تنی چند از دانشمندان فرانسوی ترجمه و منتشر شد.<ref name="autogenerated2" />
''رساله فی کلیه الوجود'' و ''رساله الاوصاف للموصوفات'' همان "''رساله در علم کلیات وجود''" است.
== منابع ==
| 