خیام: تفاوت میان نسخه‌ها
| [نسخهٔ بررسی‌نشده] | [نسخهٔ بررسی‌شده] |
محتوای حذف‌شده محتوای افزوده‌شده
جز ویرایش 87.134.195.135 (بحث) به آخرین تغییری که Gm110m انجام داده بود واگردانده شد برچسب: واگردانی |
به نسخهٔ 29039954 ویرایش Ilfghi برگردانده شد. (توینکل) برچسب: خنثی‌سازی |
||
خط ۴۵:
| امضا =
}}
'''عُمَر خَیّام نیشابوری''' (نام کامل: '''غیاث‌الدین ابوالفتح عُمَر بن ابراهیم خَیّام نیشابوری''') (زادهٔ ۲۸ اردیبهشت ۴۲۷ خورشیدی (439 قمری) در [[نیشابور]] – درگذشتهٔ ۱۲ آذر ۵۱۰ در [[نیشابور]]
یکی از برجسته‌ترین کارهای وی را می‌توان سروسامان دادن و سرپرستی محاسبات [[گاهشماری]] ایران در زمان وزارت [[نظام‌الملک|خواجه نظام‌الملک]]، که در دورهٔ پادشاهی [[ملک‌شاه سلجوقی]] (۴۲۶–۴۹۰ هجری قمری) بود، دانست؛ محاسبات منسوب به خیام در این زمینه، هنوز معتبر است و دقتی به مراتب بالاتر از [[گاهشماری میلادی]] دارد. وی در [[ریاضیات]]، [[نجوم]]، [[علوم ادبی]]، [[علوم دینی|دینی]] و [[تاریخ]]ی استاد بود. نقش خیام در حل معادلات درجهٔ سوم و مطالعاتش دربارهٔ [[اصل پنجم اقلیدس]] نام او را بعنوان ریاضی‌دانی برجسته در تاریخ علم ثبت کرده است.<ref>روزنفلد و یوشکویچ ۱۴۶</ref> نوپیدا کردن نظریه‌ای دربارهٔ نسبت‌های هم‌ارز با نظریهٔ اقلیدس نیز از مهمترین کارهای اوست.<ref>Victor J. Katz (1998), History of Mathematics: An Introduction, p. 270, Addison-Wesley, {{ISBN|0-321-01618-1|en}}:
"In some sense, his treatment was better than ibn al-Haytham's because he explicitly formulated a new postulate to replace Euclid's rather than have the latter hidden in a new definition."</ref>
شماری از [[تذکره]]نویسان، خیام را شاگرد [[ابن‌سینا]] و شماری نیز وی را شاگرد [[امام موفق نیشابوری]] خوانده‌اند.<ref name=autogenerated3 /><ref>رباعیات خیام، شرحی دربارهٔ حکیم عمر خیام نیشابوری، صاحبعلی مَلِکی، ص ۱۰</ref><ref>حسن صباح، محمد احمدپناهی، ص ۹۰</ref> صحت این فرضیه که خیام شاگرد [[ابن‌سینا]] بوده است، بسیار دور از ذهن می‌نماید، زیرا از
== منبع‌شناسی ==
سطر ۱۱۷ ⟵ ۱۰۶:
چنان‌که [[محمدعلی فروغی]] در پیش گفتار تصحیح خود از خیام اشاره کرده‌است: این داستان سند معتبری ندارد، و تازه اگر راست باشد، حسن صباح و خیام هر دو باید بیش از ۱۲۰ سال عمر کرده‌باشند، که بسیار دور از ذهن است. به‌علاوه، هیچ‌یک از هم دوره‌های خیام هم به این داستان اشاره نکرده‌است.<ref>فروغی، ص۸</ref>
== دستاوردهای خیام ==
=== نجوم ===
با توجه به یکی از ابیات اشعار خیام درباره چرخش جهان و سیارات و حیران بودن آدمی در این میان، بسیاری از محققان ادبی و علمی معتقدند که خیام سالها قبل از دانشمندان مشهوری همچون [[گالیله]] و [[کوپرنیک]] می‌دانسته که سیارات درحال گردش به دور خورشید می‌باشند.
در این شعر اینطور آمده است که:
: "این چرخ فلک که ما در او حیرانیم
: [[صحنه خیالات|فانوس خیال]] از او مثالی دانیم
: خورشید چراغ‌دان و عالم فانوس
: ما چون صوریم کاندر او حیرانیم (گردانیم)"
ادوارد فیتز جرالد ترجمۀ خود از اشعار خیام، شاعر، ریاضیدان و منجم ایرانی را «رباعیات عمر خیام» نامیده است. در اهمیت رباعیات خیام همین بس که [[مارک تواین]] نیز آن را می‌ستاید؛ مارک تواین در زندگی‌نامۀ خود نوشتش که به تازگی به چاپ رسیده، فاش می‌سازد که قصد داشته است گلچینی از ترجمۀ فیتز جرالد از رباعیات خیام را، اساس و سرلوحۀ کارهای خود قرار دهد. در زمان تواین ترجمه فیتز جرالد از اثر خیام، بی‌اندازه مشهور شده بود، چون روح تقدیر و تقدیر گرایی، قرن نوزدهم میلادی را فراگرفته بود. یکی از رباعیات خیام بسیار مورد توجه محققان بوده است؛ و اینک ترجمه فیتز جرالد از آن:
{{نقل قول|«در درون و بیرون، بالا و پایین و پیرامون این جهان هیچ چیزی نیست جز یک نمایش سایۀ جادویی که در جعبه ای نمایان می شود و شمع این نمایش سایه جادویی، خورشید است، دایره ای که ما در آن پیکره های خیالی هستیم که می آییم و می رویم.»}}<ref>[http://www.chouk.ir/maghaleh-naghd-gotogoo/10132-2014-10-11-07-48-41.html فانوس خیال عمر خیام]، [[از استفان آر.ویلک برگردانِ رضوان وطن خواه]]</ref>
ادوارد بایلز کاول(EdwardBylesCowell)، دوست و استاد زبان فارسی فیتز جرالد، در همان سال ها رونوشت خود از رباعیات خیام را منتشر ساخت و در آن این عبارت را این گونه ترجمه کرد: «تصویر یک فانوس خیال». این استعاره در اینجا شبیه به «سایه بازی» است، اما در اصل به «فانوس خیال» اشاره دارد. نخستین نمونۀ پروژکتور اسلایدی در اواخر قرن شانزدهم میلادی اختراع شد. آتاناز کیرشر (AthanasiusKircher) و کریستین هوگنز (ChristiaanHuygens)، به عنوان مخترعان [[صحنه خیالات|فانوس خیال]] در جهان شناخته شده‌اند؛ مشهور است که کیرشر اصل آن را در سال ۱۶۴۶ میلادی اثبات کرده و هوگنز که دانشمند و نظریه پرداز امواج نور است، یکی از این فانوس‌های خیال را در سال ۱۶۵۹ میلادی ساخته؛ یعنی مدتها بعد از این شعر خیام.
=== ریاضیات ===
[[پرونده:علم کلیات - عمر بن ابراهیم الخیامی.jpg|بندانگشتی|صفحه اول رساله ''در علم کلیات وجود''، کتابخانه دیجیتال ملی ایران]]
س.ا. کانسوا گفته: «در تاریخ ریاضی سده‌های ۱۱ و ۱۲ [میلادی]، و شاید هم بتوان گفت در تمام سده‌های میانه، حکیم عمر خیام متولد نیشابور خراسان نقش بِسزایی داشته‌است.»<ref>کانسوا، س. ا؛ و دیگران، ص۱۳۴</ref>
پیش از کشف رسالهٔ خیام در [[جبر]]، شهرت او در مشرق‌زمین به‌واسطهٔ اصلاحات [[سال]] و [[ماه (زمان)|ماه]] ایرانی و در غرب به‌واسطهٔ ترجمهٔ رباعیاتش بوده‌است. اگر چه کارهای خیام در ریاضیات (به ویژه در جبر) به صورت منبع دست اول در بین ریاضی‌دانان اروپایی سدهٔ ۱۹ میلادی مورد استفاده نبوده‌است،<ref>غلامحسین مصاحب، ۱۳۱</ref> می‌توان رد پای خیام را به واسطهٔ [[خواجه نصیر طوسی|طوسی]] در پیشرفت ریاضیات در اروپا دنبال کرد.<ref>Smith, ''Euclid, Khayyam, Saacheri'', Scripta Mathematica, III/no.1 1935, pp. 5-10</ref> کهن‌ترین کتابی که از خیام نامی به میان آورده و نویسندهٔ آن هم‌دورهٔ خیام بوده، [[نظامی عروضی]] مؤلف [[چهار مقاله]] است؛ ولی او خیام را در ردیف [[اخترشناس|منجمین]] ذکر می‌کند و اسمی از رباعیات او نمی‌آورد.<ref>صادق هدایت، چاپ دوم ۱۰</ref> با این وجود [[جرج سارتن|جورج سارتن]] با نام بردن از خیام به عنوان یکی از بزرگ‌ترین ریاضی‌دانان [[قرون وسطی]] چنین می‌نویسد:
{{نقل قول|خیام اول کسی است که به [[روش علمی|تحقیق منظم علمی]] در معادلات درجات اول و دوم و سوم پرداخته، و طبقه‌بندی تحسین‌آوری از این معادلات آورده‌است، و در حل تمام صور معادلات درجه سوم منظماً تحقیق کرده، و به حل (در اغلب موارد ناقص) هندسی آن‌ها توفیق یافته، و رسالهٔ وی در [[علم جبر]]، که مشتمل بر این تحقیقات است، معرف یک فکر منظم علمی است؛ و این رساله یکی از برجسته‌ترین آثار قرون‌وسطایی و احتمالاً برجسته‌ترین آن‌ها در این علم است.<ref>غلامحسین مصاحب، ۱۳۵</ref>}}
او نخستین کسی بود که نشان داد معادلهٔ درجهٔ سوم ممکن است دارای بیش از یک پاسخ باشد یا این که اصلاً جوابی نداشته باشند. «آنچه که در هر حالت پنداشته شده رخ می‌دهد بستگی به این دارد که آن مقاطع مخروطی که وی از آن‌ها استفاده می‌کند در هیچ نقطه یکدیگر را برش ندهند، یا در یک یا دو نقطه یکدیگر را برش ندهند.».<ref>جی. ال. برگرن ۱۴۰</ref> گفته: خیام «نخستین کسی بود که گفت معادلهٔ درجهٔ سوم را نمی‌توان عموماً با تبدیل به معادله‌های درجهٔ دوم حل کرد، ولی می‌توان با بکار بردن مقاطع مخروطی به حل آن دست یافت.»<ref name=autogenerated1 /> همچنین گفته: «در مورد جبر، کار خیام در ابداع نظریهٔ هندسی معادلات درجهٔ سوم موفق‌ترین کاری است که دانشمندی مسلمان انجام داده‌است.».<ref name=autogenerated1 />
یکی دیگر از آثار ریاضی خیام ''رسالة فی شرح ما اشکل من مصادرات اقلیدس'' است. او در این کتاب [[اصول موضوعه هندسه اقلیدسی|اصول موضوعهٔ هندسهٔ اقلیدسی]] اصل موضوعهٔ پنجم [[اقلیدس]] را دربارهٔ قضیهٔ [[توازی (هندسه)|خطوط متوازی]] که شالودهٔ هندسهٔ اقلیدسی است، مورد مطالعه قرار داد و اصل پنجم را اثبات کرد.<ref>احمد آرام، ۹۳</ref> به نظر می‌رسد که تنها نسخه کامل باقی‌مانده از این کتاب در کتابخانهٔ [[لایدن]] در [[هلند]] قرار دارد.<ref>غلامحسین مصاحب، ۱۳۲</ref>
«در نیمهٔ نخست سدهٔ هیجدهم میلادی، [[جیرولامو ساکری|ساکری]] پایه نظریهٔ خود را دربارهٔ [[خطوط موازی]] بر مطالعهٔ همان [[چهارضلعی خیام-ساکری|چهارضلعی]] دوقائمهٔ [[مثلث متساوی‌الساقین|متساوی‌الساقین]] که خیام پنداشته بود قرار می‌دهد و کوشش می‌کند که پنداشته شده‌های [[زاویه|حاده]] و [[زاویه|منفرجه]]بودن دو زاویهٔ دیگر را رد کند.»<ref>روزنفلد و یوشکویچ ۱۴۸</ref>
درکتاب دیگری از خیام که اهمیت ویژه‌ای در [[تاریخ ریاضیات]] دارد رسالهٔ مشکلات الحساب (مسائلی در حساب) هرچند خود این رساله هرگز پیدا نشد ولی خیام خود به این کتاب اشاره کرده‌است و ادعا می‌کند قواعدی برای [[بسط دوجمله‌ای]] <math>(a+b)^n</math> کشف کرده و اثبات ادعایش به روش جبری در این کتاب است. بنابرین از دیگر دست‌آوردهای وی موفقیت در تعیین ضرایب بسط دو جمله‌ای (بینوم نیوتن) است که البته تا سدهٔ قبل نامکشوف مانده بود و به احترام سبقت وی بر [[اسحاق نیوتن]] در این زمینه در بسیاری از کتب دانشگاهی و مرجع این دو جمله‌ای‌ها '''«دو جمله‌ای خیام-نیوتن»''' نامیده می‌شوند. نوشتن این ضرایب به صورت منظم [[مثلث خیام-پاسکال]] را شکل می‌دهد که بیانگر رابطه‌ای بین این ضرایب است.
به هر حال قواعد این بسط تا <math>n=12</math> توسط [[خواجه نصیر طوسی|طوسی]] (که بیشترین تأثیر را از خیام گرفته) در کتاب «جوامع الحساب» آورده شده‌است.<ref>[http://www.ims.ir/publications/mct/26-4.pdf قضیهٔ دو جمله‌ای: مفهومی گسترده در ریاضیات دوران اسلامی <sub>'''(pdf)'''</sub>] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20070929121304/http://www.ims.ir/publications/mct/26-4.pdf |date=۲۹ سپتامبر ۲۰۰۷ }} نشریه فرهنگ و اندیشه ریاضی، [https://web.archive.org/web/20070929121215/http://www.ims.ir/publications/mct/26.htm سال ۲۰، شماره پیاپی ۲۶] متعلق به انجمن ریاضی ایران.</ref> روش خیام در به دست آوردن ضرایب منجر به نامگذاری مثلث حسابی این ضرایب به نام [[مثلث خیام]] شد، انگلیسی زبان‌ها آن را به نام [[مثلث خیام|مثلث پاسکال]] می‌شناسند که البته خدشه‌ای بر پیشگامی خیام در کشف روشی جبری برای این ضرایب نیست.<ref>به مقالهٔ [[مثلث خیام]] رجوع کنید.</ref>
=== ستاره‌شناسی ===
یکی از برجسته‌ترین کارهای خیام را می‌توان سروسامان دادن [[گاهشماری]] ایران در زمان وزارت [[خواجه نظام‌الملک]]، که در دورهٔ پادشاهی [[ملک‌شاه سلجوقی]] (۴۲۶–۵۹۰ هجری قمری) بود، دانست. وی بدین منظور مدار گردش [[زمین|کرهٔ زمین]] به دور [[خورشید]] را تا ۱۶ رقم اعشار محاسبه نمود. سروسامان دادن در ۲۵ فروردین ۴۵۸ هجری خورشیدی (۳ رمضان ۴۷۱ هجری قمری) انجام شد.<ref>نوروزنامه، رساله منسوب به خیام نیشابوری</ref>
خیام در مقام ریاضیدان و [[ستاره‌شناس]] پژوهش‌ها و نوشته‌های مهمی دارد. از جمله آن‌ها ''رسالة فی البراهین علی مسائل الجبر و المقابله'' است که در آن از جبر عمدتاً هندسی خود برای حل معادلات درجه سوم استفاده می‌کند. او معادلات درجه دوم را از روش‌های هندسی [[اصول اقلیدس (کتاب)|اصول اقلیدس]] حل می‌کند و سپس نشان می‌دهد که معادلات درجه سوم با قطع دادن مقاطع مخروطی با هم قابل حل هستند.<ref>وان در واردن، ۳۲</ref> برگن باور دارد که که «هر کس که ترجمهٔ انگلیسی [جبر خیام] به توسط کثیر<ref>{{به انگلیسی|D.S. Kasir}}</ref><sup>*</sup> را بخواند استدلالات خیام را بس روشن خواهد یافت و نیز، از نکات بسیار جالب توجهی در تاریخ انواع گوناگون معادلات مطلع خواهد شد.»<ref>جی. ال. برگرن ۱۳۷</ref> مسلم است که خیام در رساله‌هایش از وجود پاسخ‌های منفی و موهومی در معادلات آگاهی نداشته‌است و جواب [[صفر]] را نیز در نظر نمی‌گرفته‌است.<ref>غلامحسین مصاحب، ۱۳۷</ref>
=== فلسفه ===
تاکنون از خیام پنج رساله فلسفی یافت شده‌است که عبارت اند از: فی الکون و التکلیف، فی الوجود، الضیاء العقلی فی موضوع العلم الکلی، الجواب عن ثلاث مسائل؛ ضروره التضاد فی العالم و الجبر و البقا و در علم کلیات وجود. از این میان تنها رساله در علم کلیات وجود به فارسی بوده و سایرین به زبان عربی می‌باشند.<ref name="vojod" /> همچنین خیام به درخواست جمعی از دانشمندان اصفهانی در سال ۴۷۲ هجری قمری ترجمه ای به فارسی از خطبه توحیدیه [[ابن سینا]] انجام داده‌است.<ref name="tohid" />
در سفری به شیراز در سال ۴۷۳ هجری قمری خیام نامه ای از ابونصر محمد بن عبدالرحیم سفری، قاضی القضات فارس - که زمانی شاگرد ابن سینا بوده‌است - دریافت می‌کند که حاوی دو مسئله در باب «کون» و «تکلیف» بود. آن گاه خیام در فرصت اندکی که در اختیار داشت، رساله کوتاهی را به رشته تحریر درآورد که می‌توان آن را چکیده و آرای بسیاری از فیلسوفان دوره اسلامی در دو مقوله مذکور دانست. در این رساله خیام بحث را از مبانی منطقی آغاز، و به اجمال گذری بر مسئله «کون» می‌کند و سرانجام به مسئله «تکلیف» می‌پردازد. رساله الضیاء العقلی فی موضوع العلم الکلی نوشتاری دربارهٔ اثبات اصالت ماهیت، به معنای ذات و اعتباریت وجود می‌باشد که موضوع اصلی رساله فی الوجود است و خیام برای اثبات این نظریه، برهان‌هایی اقامه کرده و به دفع اشکالاتی پرداخته که فیلسوفان پیشین، بدین تفصیل بدان‌ها نپرداخته‌اند. رساله در علم کلیات وجود یا «سلسله الترتیب» آخرین رساله فلسفی خیام و تنها اثر برجای مانده از او به زبان فارسی است که در چند فصل تشکیل یافته. این اثر در پاسخ به درخواست یکی از وزیران سلجوقی، که بارها تحریر رساله ای در علم کلیات را از خیام طلب کرده بود، به رشته تحریر درآمد. براساس شواهد تاریخی این رساله احتمال نزدیک به سال ۵۰۰ هجری قمری نوشته شده‌است.<ref>http://ensani.ir/file/download/article/20120614195335-9062-84.pdf</ref>
=== موسیقی ===
خیام به واکاوی ریاضی موسیقی نیز پرداخته‌است و در ''القول علی اجناس الذی بالاربعه'' مسئلهٔ تقسیم یک چهارم را به سه فاصله مربوط به مایه‌های بی‌نیم‌پرده، با نیم‌پردهٔ بالارونده، و یک چهارم پرده را شرح می‌دهد.<ref name=autogenerated1 />
=== ادبیات ===
{{نوشتار اصلی|رباعیات خیام}}
[[پرونده:شرح الخطبة الغراء - عمر بن ابراهیم الخیامی.png|بندانگشتی|صفحه اول ''شرح الخطبة الغراء'' تفسیر الخطبة الغراء (خطبه توحیدیه) ابن سینا توسط خیام به زبان فارسی، کتابخانه دیجیتالی کارو میناسیان]]
خیام زندگی‌اش را به عنوان ریاضیدان و فیلسوفی شهیر سپری کرد، در حالی‌که هم دوره‌هایش از رباعیاتی که امروز مایه شهرت و افتخار او هستند بی‌خبر بودند.<ref>[http://www.caravan.ir/AuthorTranslatorDetail.aspx?id=65 زندگی عمر خیام]، [[انتشارات کاروان]]</ref>
هم دوره‌های خیام نظیر [[نظامی عروضی]] یا [[ابوالحسن بیهقی]] از شاعری خیام یادی نکرده‌اند.<ref>هدایت ۱۱</ref> [[صادق هدایت]] در این باره می‌گوید.
{{گفتاورد بزرگ}}
گویا ترانه‌های خیام در زمان زیستنش به دلیل [[خشک مغزی]] مردم پنهان بوده و دسته‌بندی نشده و تنها بین یکدسته از دوستان همرنگ و صمیمی او شهرت داشته یا در حاشیهٔ جنگ‌ها و کتب اشخاص باذوق به گونه اب قلم‌انداز چند رباعی از او ضبط شده، و پس از مرگش منتشر گردیده‌است.<ref>هدایت، ''ترانه‌های خیام'' ۱۲</ref>
{{پایان گفتاورد بزرگ}}
قدیمی‌ترین کتابی که در آن از خیام شاعر یادی شده‌است، کتاب ''خریدة القصر'' از [[عمادالدین اصفهانی]] است. این کتاب به زبان عربی و در سال ۵۷۲ یعنی نزدیک به ۵۰ سال پس از مرگ خیام نوشته شده‌است. کتاب دیگر ''مرصادالعباد'' [[نجم‌الدین رازی]] است. این کتاب نزدیک ۱۰۰ سال پس از مرگ خیام در ۶۲۰ هجری قمری تصنیف شده‌است<ref>فروغی ۲۴</ref> نجم‌الدین [[صوفی]] متعصبی بوده که از نیش و کنایه به خیام به خاطر افکار کفرآمیزش دریغ نکرده‌است.<ref>هدایت، ''ترانه‌های خیام''، ۱۲ –۱۳</ref> کتاب‌های کهن (پیش از سدهٔ نهم) که اشعار خیام در آن‌ها آمده‌است و مورد استفادهٔ تصحیح کنندگان قرار گرفته‌اند علاوه بر ''مرصادالعباد'' از قرار زیرند:<ref>بر اساس فهرستی که فروغی در تصحیحاتش استفاده کرده‌است. نک. مقدمهٔ فروغی ۳۴–۵۲</ref><sup>*</sup> ''[[تاریخ جهانگشای|تاریخ جهانگشا]]'' (۶۵۸ ق)، ''[[تاریخ گزیده]]''ٔ [[حمدالله مستوفی]] (۷۳۰ ق)، [[نزهت‌المجالس|نزهة المجالس]] (۷۳۱ ق)، [[مونس الاحرار]] (۷۴۱ ق). جنگی از منشآت و اشعار که [[سعید نفیسی]] در [[کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی|کتابخانهٔ مجلس شورای ملی]] جنگ یافت و در سال ۷۵۰ هجری قمری کتابت شده‌است و همچنین مجموعه‌ای تذکره‌مانند که [[قاسم غنی]] در کتابخانهٔ شورای ملی یافت که مشتمل بر منتخب‌های اشعار سی شاعر است و پنج رباعی از خیام در میان آن‌ها وجود دارد دارد.<ref>از آن‌جا که ذکری از [[حافظ]] یا معاصران وی نرفته‌است کهنگی این اثر معلوم می‌شود</ref><sup>*</sup>
با کنار گذاشتن رباعیات تکراری، ۵۷ رباعی به دست می‌آید.<ref>فروغی ۵۲</ref> این ۵۷ رباعی که نزدیک درستی انتساب آن‌ها به خیام روشن است کلیدی برای درست کردن و شناختن سره از ناسره به دست تصحیح کنندگان می‌دهد. با کمک این رباعی‌ها زبان شاعر و روش فلسفی وی تا اندازهٔ زیادی آشکار می‌شود. زبان خیام در شعر طبیعی و ساده و بی‌آلایش است و در شعر پیرو کسی نیست.<ref>هدایت، ''ترانه‌های خیام'' ۵۴–۵۵</ref> وانگهی؛ هدف خیام از سرودن رباعی ''شاعری'' به معنی رایج نبوده‌است بلکه به واسطهٔ داشتن ذوق شاعری نکته‌بینی‌های فلسفی خود را در قالب شعر بیان کرده‌است<ref>فروغی ۱۴–۱۵</ref>
== تصحیحات رباعیات خیام ==
سطر ۱۵۶ ⟵ ۲۰۳:
«عبدالرضا مدرس زاده» قائم مقام [[انجمن بین‌المللی ترویج زبان و ادبیات فارسی]] اعتقاد دارد خیام در اشعارش بی‌اعتباری دنیا و ناپایداری هستی موقت انسان را در زندگی اش به تصویر می‌کشاند. زبان تند و تیز خیام در رباعیات، تازیانه‌ای بر زاهدان دروغین و ریاکار است.<ref>[http://irna.ir/fa/News/81611696/ رباعیات خیام تازیانه‌ای بر زاهدان ریاکار است].[خبرگزاری جمهوری اسلامی(ایرنا) http://irna.ir]</ref>
== متاثران از اندیشه های خیام در ایران و جهان==
[[پرونده:033-Earth-could-not-answer-nor-the-Seas-that-mourn-q75-829x1159.jpg|بندانگشتی|پیرمردی با کلاه ایرانی در حال مطالعهٔ رباعیات عمر خیام زیر نور شمع، اثر آدالاید هنسکام]]
سطر ۱۶۹ ⟵ ۲۱۶:
{{ب|گر ما مِی و معشوقه گزیدیم چه باک؟|چون عاقبت کار چنین خواهد بود}}
{{پایان شعر}}
اندیشه های متعالی خیام که بر خلاف تصور رایج، نه تنها نیستی گرایانه نیست بلکه بر بنیان غنیمت شمردن حیات این جهانی و پرهیز از پیش داوری های محض استوار است و به صورتی روشن دربردارنده مفاهیمی همچون احترام به طبیعت و دوری جستن از خودپسندی مبتنی بر جهل است در شعر شاعران و نویسندگان پساخیامی به صورت برجسته بروز و ظهور داشته است. از این میان می توان به اشعار و نوشته های معاصرینی همچون صادق هدایت، نصرت رحمانی، نیمایوشیج، ایرج زبردست، کامران سخن پرداز، ایرج صف شکن، و ... اشاره کرد که اندیشه های مذکور را با ساختی نوتر ارائه کرده اند. [[موریس بوشور]] از غیر ایرانیانی است که کاملاً تحت تأثیر افکار خیام درآمده و [[نمایشنامهٔ رؤیای خیام]] هماهنگی فکری او را با شاعر ایرانی به خوبی نشان می‌دهد. همچنین [[ارمان رنو]] و [[آندره ژید]] هم از او مایه گرفته‌اند.<ref>امینی، ''فلسفه پوچی'' 72-73</ref>
[[دو کامارگو]] شاعر اسپانیایی نیز افکار خیام را در قالب شعر نو ریخت و متن [[زبان اسپانیایی|اسپانیایی]] آن‌ها را در سراسر[[آمریکای لاتین]] و متن [[زبان فرانسوی|فرانسوی]] را در [[اروپا]] رواج داد.<ref>امینی، ''فلسفه پوچی'' 101</ref>
دیگر از کسانی که از خیام الهام گرفته‌اند یا به تمجید او پرداختند عبارتند از: «[[آندره ژید]]»، «[[ژان لاهور]]»، «[[شارل گرولو]]»، «[[مارک برنارد]]» و «[[ژان شاپلن]]».<ref>امینی، ''فلسفه پوچی'' 100-101</ref>
سطر ۱۸۸ ⟵ ۲۳۴:
[[جلال آل احمد]] دربارهٔ خیام می‌گوید:
«[خیام] در شعرش مدام به این می‌خوانَد که تو هیچی و پوچی؛ و آن‌وقت طرف دیگرِ سکهٔ این احساس پوچی، این آرزوی محال نشسته که «گر بر فلکم دست بُدی چون یزدان برداشتمی من این فلک را زمیان…» و الخ؛ و حاصل شعرش [[شک‌گرایی|شک]] و اعتراض و درماندگی؛ اما همه در مقابل عالم بالا و در مقابل عالم غیب؛ و انگارنه‌انگار که دنیای پایینی هم هست و قابل عنایت؛ و غم [[شعر]] او ناشی از همین درماندگی؛ و همین خود راز ابدیت [[رباعیات]] [است].»<ref>[[جلال آل احمد|آل احمد، جلال]]. ''[[در خدمت و خیانت روشنفکران]]''. تهران: شرکت سهامی انتشارات خوارزمی. ص۱۵۵</ref>
== آثار ==
خیام آثار علمی و ادبی بسیاری تألیف کرده‌است:{{Div col|cols=۲}}ریاضیات:
* ''رسالة فی البراهین علی المسائل الجبر و المقابله'' به زبان [[زبان عربی|عربی]]، در بارهٔ معادلات درجهٔ سوم.<ref>https://www.qdl.qa/en/archive/81055/vdc_100023697729.0x00000a</ref>
* رساله ''شرح ما اشکل من مصادرات کتاب اقلیدس'' در مورد خطوط موازی و نظریهٔ نسبت‌ها.<ref>{{یادکرد وب |url=http://dlib.ical.ir/site/catalogue/531468 |title=نسخه آرشیو شده |accessdate=۱۶ دسامبر ۲۰۱۸ |archiveurl=https://web.archive.org/web/20181217014922/http://dlib.ical.ir/site/catalogue/531468 |archivedate=۱۷ دسامبر ۲۰۱۸ |dead-url=yes }}</ref>
* ''رسالهٔ مشکلات الحساب''، این اثر باقی نمانده‌است.
* ''رساله‌ای در صحت طرق هندسی برای استخراج جذر و کعب''
* ''رساله در تحلیل یک مسئله''(این عنوان نامی است که غلامحسین مصاحب به رساله ای از خیام که موضوع آن تحلیل یک مسئله هندسی به معادله ی درجه سوم و حل آن به وسیله قطوع مخروطی است داده اند.)
فلسفه:
* ''رساله الجواب عن ثلاث مسائل؛ ضروره التضاد فی العالم، و الجبر، و البقا''<ref>http://ensani.ir/file/download/article/20120427102857-5207-260.pdf</ref>
* ''رساله در علم کلیات وجود'' (رساله فی کلیه الوجود) معروف به "سلسله الترتیب". این رساله با نام "رساله در مابعدالطبیعه" نیز شهرت دارد.<ref>http://ensani.ir/file/download/article/20120427103000-5207-322.pdf</ref>
* ''رساله فی الوجود''<ref name="vojod">http://ensani.ir/file/download/article/20120427102854-5207-258.pdf</ref>
* رساله ''الکون و التکلیف'' به عربی دربارهٔ حکمت خالق در خلق عالم و حکمت تکلیف که خیام آن را در پاسخ پرسش امام ابونصر محمدبن ابراهیم نسوی در سال ۴۷۳ (هجری قمری) نوشته‌است و او یکی از شاگردان پورسینا بوده و در مجموعهٔ جامع البدایع به اهتمام سید محی الدین صبری بسال ۱۲۳۰ و کتاب خیام در هند به اهتمام سلیمان ندوی سال ۱۹۳۳ میلادی چاپ شده‌است.<ref>http://ensani.ir/file/download/article/20120427102855-5207-259.pdf</ref>
* ''رساله الضیاء العقلی فی الموضوع العلم الکلی''<ref>http://ensani.ir/file/download/article/20120427103002-5207-324.pdf</ref>
* ''رساله در وقوع خیر و شر''
فیزیک:
* رساله ''[[میزان الحکم|میزان‌الحکم]]''. «راه‌حل جبری مسئلهٔ تعیین مقادیر طلا و نقره را در آمیزه (آلیاژ) معینی به وسیلهٔ وزن‌های مخصوص بدست می‌دهد.»<ref name=autogenerated1 /><ref>https://www.noormags.ir/view/fa/articlepage/279983/</ref>
* ''مختصر فی الطبیعیات''
نجوم:
* ''[[زیج ملکشاهی|زیگ ملکشاهی]]''
تاریخ:
* ''[[نوروزنامه]]''، از این کتاب دو نسخه خطی باقی مانده‌است. یکی نسخهٔ لندن و دیگری نسخه برلن.<ref>نوروز نامه، پیشگفتار علی حصوری ۱۲</ref>
* ''رساله در کشف حقیقت نوروز''
جغرافیا:
* ''[[رساله لوازم‌الامکنه]]'' این رساله از بین رفته است.
موسیقی:
*"''شرح المشکل من کتاب الموسیقی''" که رساله "''القول علی اجناس الذی بالاربعه''" بخشی از آن است.<ref>http://ensani.ir/file/download/article/20120427102900-5207-263.pdf</ref>
ادبیات:
* ''[[رباعیات خیام]]'' به زبان فارسی که در حدود ۲۰۰ [[رباعی|چارینه]] ([[رباعی]]) یا بیشتر از حکیم عمر خیام است و زائد بر آن مربوط به خیام نبوده بلکه به خیام نسبت داده شده.
* ''اشعار عربی خیام'' که در حدود ۱۹ رباعی آن بدست آمده‌است.<ref>http://ensani.ir/file/download/article/20120427103513-5207-434.pdf</ref>
* ''ترجمه خطبه توحیدیه ابن سینا''<ref name="tohid">http://www.javidankherad.ir/article_33698_397a8de266c04c53de6db9281b0abc0c.pdf</ref>
* ''وصیت نامه''
سایر:
* ''رساله مشکلات ایجاب''
* ''رساله نظام الملک در بیان حکومت''
* ''عیون الحکمه''
* ''[[رساله معراجیه]]''
* قسطاس المستقیم{{Div col end}}
او [[میزان الحکم]] را دربارهٔ [[فیزیک]] و [[لوازم الامکنت|لوازم الامکنه]] را در دانش [[هواشناسی]] نوشت.
[[نوروزنامه]] دیگر اثر ادبی اوست، در پدیداری [[نوروز]] و آیین پادشاهان ایرانی و اسب و زر و قلم و شراب که در حدود ۴۹۵ هجری قمری نگاشته شده‌است.
کتاب [[جبر و مقابله خیام]] با تلاش دانش پژوهان اروپایی در سال [[۱۷۴۲ (میلادی)|۱۷۴۲]] در یکی از کتابخانه‌های [[لیدن]] یافته شد. این کتاب در [[۱۸۱۵ (میلادی)|۱۸۱۵]] توسط تنی چند از دانشمندان فرانسوی ترجمه و منتشر شد.<ref name="autogenerated2" />
''رساله فی کلیه الوجود'' و ''رساله الاوصاف للموصوفات'' همان "''رساله در علم کلیات وجود''" است.
== خیام در فرهنگ عامه ==
=== چهرهٔ جهانی خیام ===
[[پرونده:Bucureşti - Omar Khayam 2.jpg|بندانگشتی|تندیس خیام در [[بخارست]]، پایتخت [[رومانی]]]]
در جهان خیام به عنوان یک شاعر، ریاضیدان و اخترشناس شناخته شده‌است. هرچند که اوج شناخت جهان از خیام را می‌توان پس از ترجمه شعرهای وی به وسیله [[ادوارد فیتزجرالد]] دانست. این در حالی است که بسیاری از پژوهشگران شماری از شعرهای ترجمه‌شده به وسیله فیتزجرالد را سروده خیام نمی‌دانند و این خود سبب تفاوت‌هایی در شناخت خیام در نگاه ایرانی‌ها و غربی‌ها شده‌است. تأثیرات خیام بر ادبیات غرب از [[مارک توین]] تا [[تی. اس. الیوت]] او را به نماد [[فلسفه شرق]] و شاعر محبوب روشنفکران جهان تبدیل کرده‌است.<ref>[http://www.hambastegidaily.com/artresult.asp?code=1157 تأثیر خیام بر مارک توین و تی اس الیوت] روزنامه همبستگی ۳ اسفند ۱۳۸۴</ref>
بعد از فیتزجرالد، فرانسویان با ترجمه رباعیات او به معرفی خیام در جهان غرب کمک کردند. در سال ۱۸۷۵ میلادی [[گارسن دوتاسی]] خاورشناس معروف فرانسوی تعداد ۱۰ رباعی از خیام را به [[فرانسه]] برده بود این در حالی بود که حدود ده سال قبل یعنی در سال ۱۸۶۷ نیکولاس، کنسول سفارت فرانسه در رشت اولین ترجمه رباعیات را به فرانسه ارائه کرده بود. او برخلاف عقیده فیتزجرالد که بر وجهه شاعری خیام تأکید داشت، خیام را یک [[صوفی]] قلمداد می‌کرد همین بی‌خبری از فکر خیام موجب شد که [[تئوفیل گوتیه]] او را شاعری رند حساب کند. نظر گوتیه نسبت به خیام و شرح و تفصیل اشعارش موجب شد که فرانسویان نسبت به این شاعر ایرانی علاقهٔ زیادی نشان دهند.
[[ارنست رنان]] با تأیید نظر فیتزجرالد، خیام را شاعری توانا در حفظ هویت آریایی می‌دانست. وی هوش و قدرت خیام را در بیان الفاظ بعضاً کفرآمیز در قالب اشعار عرفانی به [[تقیه]] نسبت داده‌است. [[آندره ژید]] هم با رباعیات خیام از طریق ترجمه فیتزجرالد آشنا بود بازتاب بعضی از مفاهیم رباعیات خیام را می‌توان در کتاب [[مائده‌های زمینی]] او مشاهده کرد.<ref>{{یادکرد وب |نویسنده = Sarah Mirdâmâdi |نشانی=http://www.teheran.ir/spip.php?article1276#gsc.tab=0 |عنوان=lectures de Khayyâm en France | ناشر = ماهنامه اندیشه (فرانسوی)|تاریخ = |تاریخ بازبینی=}}</ref><ref>امینی، ''فلسفه پوچی'' ۱۰۰</ref>
[[ولادیمیر پوتین]]، [[مارتین لوتر کینگ جونیور|مارتین لوتر کینگ]] و [[آبراهام لینکلن|آبراهام لینکن]] همیشه قبل از خواب رباعیات خیام می‌خواندند.<ref>{{یادکرد|نویسنده=احسان رضایی| عنوان = درکارگه کوزه‌گری|ترجمه=|ژورنال=|نشریه=[[همشهری جوان]]|تاریخ=3 می 2008 |دوره=|شماره=۱۶۴|صفحه=۵۲}}</ref>
[[پرونده:Persian Scholar pavilion in Viena UN (Omar Khayyam).jpg|بندانگشتی|[[چهارطاقی دانشمند ایرانی|چهارتاقی دانشمندان ایرانی]]|جایگزین=]]
[[دولت جمهوری اسلامی ایران]] در ژوئن ۲۰۰۹ به عنوان نشانی از پیشرفت علمی صلح‌آمیز ساختمان-مجسمه‌ای به شکل چهارتاقی که ترکیبی از سبک‌های معماری و تزئینات [[معماری هخامنشی|هخامنشی]] و [[معماری اسلامی|اسلامی]] در آن دیده می‌شود را به [[دفتر سازمان ملل متحد در وین]] هدیه داد که در محوطهٔ آن در سمت راست ورودی اصلی قرار داده شده‌است. در این چهارتاقی مجسمه‌هایی از چهار فیلسوف ایرانی خیام، [[ابوریحان بیرونی]]، [[زکریا رازی]] و [[ابوعلی سینا]] قرار دارد.<ref>http://www.unis.unvienna.org/unis/pressrels/2009/unisvic167.html</ref>
همچنین، در فروردین ۱۳۹۵، به همت مدیر انجمن بین‌المللی فرهنگ ایران، طی مراسمی از مجسمه خیام نیشابوری، ساخت استاد حسین فخیمی در [[دانشگاه اکلاهما|دانشگاه اوکلاهما]] آمریکا با حضور گسترده دوستداران فرهنگ و هنر ایران زمین پرده برداری شد. در این مراسم دیوید بورن، رئیس فعلی دانشگاه اوکلاهما، فرماندار سابق [[اکلاهما|ایالت اوکلاهما]] و سیاست‌مدار دموکرات آمریکایی، نیز سخنرانی نمود و از اقدامات انجام شده تقدیر کرد.<ref>{{یادکرد وب |url=http://new.tehrantimes.com/news/300191/Khayyam-statue-finally-set-up-at-University-of-Oklahoma |title=نسخه آرشیو شده |accessdate=۴ آوریل ۲۰۱۶ |archiveurl=https://web.archive.org/web/20160405082018/http://new.tehrantimes.com/news/300191/Khayyam-statue-finally-set-up-at-University-of-Oklahoma |archivedate=۵ آوریل ۲۰۱۶ |dead-url=yes }}</ref><ref>http://www.irna.ir/fa/News/82017270/</ref>
=== نامگذاری به نام خیام ===
[[پرونده:Omar Khayyam Planetarium.jpg|انگشتی| [[افلاک نمای خیام]] در [[نیشابور]].]]
* یکی از [[عمر خیام (دهانه)|حفره‌های ماه]] به افتخار خیام «عمر خیام» نامیده شده‌است.
* [[سیارک]]ی در سال [[۱۹۸۰ (میلادی)|۱۹۸۰]] به نام وی نامگذاری شد. ([[سیارک ۳۰۹۵]])
* در تونس هتلی به نام خیام ساخته شده‌است.<ref>{{یادکرد وب |url=http://www.khayam-hotels.com/ |title=وبگاه آن هتل |accessdate=۵ مه ۲۰۰۷ |archiveurl=https://web.archive.org/web/20070509133810/http://www.khayam-hotels.com/ |archivedate=۹ مه ۲۰۰۷ |dead-url=yes }}</ref><ref>[http://lunar.arc.nasa.gov/printerready/science/geography_items/carters/craters_o.html Moon Nomenclature - Craters] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20070714225945/http://lunar.arc.nasa.gov/printerready/science/geography_items/carters/craters_o.html |date=۱۴ ژوئیه ۲۰۰۷ }} {{رچ}}(۸ مه ۲۰۰۷)</ref>
* در فرانسه و مصر [[شراب]]هایی به نام خیام تولید می‌شود.<ref>{{یادکرد وب|نشانی=http://www.stratsplace.com/labels_other.html|عنوان= برچسب شراب‌های کشورهای دیگر {{نشان زبان|en}}|بازدید=6 ژوئیه 2007| پیوند بایگانی = http://www.webcitation.org/67UWK0QDe | تاریخ بایگانی = ۷ مه ۲۰۱۲}}</ref><ref>{{یادکرد وب|نشانی=http://www.kwagga.de/mab/wein/etikett/so/weegy42.gif|عنوان=تصویری از برچسب یک شراب با نام عمر خیام|بازدید=6 ژوئیه 2007|پیوند بایگانی=https://web.archive.org/web/20070927152423/http://www.kwagga.de/mab/wein/etikett/so/weegy42.gif|تاریخ بایگانی=۲۷ سپتامبر ۲۰۰۷|dead-url=yes}}</ref><ref>{{یادکرد وب|نشانی=http://www.kwagga.de/mab/wein/weinetx.htm|عنوان=فهرستی از نام شراب‌ها {{نشان زبان|de}}|بازدید=6 ژوئیه 2007|پیوند بایگانی=https://web.archive.org/web/20070101202122/http://www.kwagga.de/mab/wein/weinetx.htm|تاریخ بایگانی=۱ ژانویه ۲۰۰۷|dead-url=yes}}</ref>
* نام یکی از ایستگاه‌های قطار که [[فاجعه قطار نیشابور]] در آن‌جا رخ داد نامش خیام بود.<ref>[http://www.ifj.org/pdfs/KillReportPart2FR.pdf گزارشی از روزنامه‌نگاران درگذشته در اثر حوادث] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20070930154725/http://www.ifj.org/pdfs/KillReportPart2FR.pdf |date=۳۰ سپتامبر ۲۰۰۷ }} از انجمن روزنامه‌نگاران بی‌مرز{{به فرانسوی|Fédération Internationale des Journalistes}}{{نشان زبان|fr}}</ref>
* [[خیابان خیام (تهران)|خیابان خیام]] در شهر [[تهران]] واقع در [[منطقه ۱۲ شهرداری تهران]] به نام عمر خیام نامگذاری شده‌است.
* [[بلوار خیام (مشهد)|بلوار خیام]] در شهر [[مشهد]] واقع در حد فاصل بلوار ملک‌آباد و میدان خیام به نام خیام نامگذاری شده‌است. همچنین مجسمه نسبتاً بزرگی از خیام در ابتدای این بلوار نصب شده‌است.
* [[دانشگاه خیام مشهد]] نام یکی از دانشگاه‌های غیرانتفاعی با سابقه ایران در شهر مشهد می‌باشد که پردیس شماره یک (اصلی) آن در ابتدای بلوار فلاحی این شهر در سال ۱۳۷۱ خورشیدی تأسیس و به یاد حکیم نیشابور با این عنوان نامگذاری شد.
[[پرونده:تصویر رستوران خیام در آدیس آبابا در کشور اتیوپی.jpg|بندانگشتی|رستوران عمر خیام در [[آدیس آبابا]].|جایگزین=]]
* رستوران خیام واقع در اتیوپی شهر [[آدیس آبابا]]. در مرکز کتابخانه دانشگاه اتیوپی رباعیات خیام به [[زبان امهری]] وجود دارد. اطلاعات بیشتر در سفرنامه [[هوشنگ شمعی]] آمده‌است.
* در سال ۱۸۹۲ م. «[[انجمن عمر خیام]]» در لندن توسط گروهی از دانشمندان و ادیبان و روزنامه‌داران بنیان‌گذاری شد. این انجمن تا سال ۱۸۹۳ م. سه مراسم بزرگداشت برای خیّام برگزار کرد. در این انجمن‌ها اشعار زیادی در مدح خیام خوانده شد که اعضای انجمن سروده بودند. همچنین دو عدد بوته گل سرخ بر مزار ادوارد فیتزجرالد مترجم رباعیات عمر خیام قرارداده شد که بر سرلوحه آن اینطور نوشته شده بود: این بوته گل سرخ در باغ ''کیو'' پرورده شده و تخم آن را ''سیمپسن'' از مزار عمر خیام در نیشابور آورده و بدست چندین تن از هواداران ادوارد فیتزجرالد از جانب [[انجمن عمر خیام]] غرس شده.<ref>دهخدا ۹۸۰</ref>
* [[مارتین لوتر کینگ جونیور|مارتین لوتر کینگ]] در سخنرانی خود از خیام گفته‌ای را می‌آورد.<ref>گفته مارتین لوتر: {{به انگلیسی|It is time for all people of conscience to call upon America to come back home. Come home America. Omar Khayyám is right 'The moving finger writes and having writ, moves on: nor all thy Piety nor Wit Shall lure it back to cancel half a Line, Nor all thy Tears wash out a Word of it. ”}}</ref>
==== در نیشابور ====
* [[میدان خیام]] یکی از میدان‌های شهری در نیشابور به نام خیام نامگذاری شده. در میان این میدان بنای آرامگاه اولیه عمر خیام قرار داده شده‌است.
* خیابان خیام یکی از خیابان‌های شهر نیشابور واقع در شهرک فرهنگیان است که به نام عمر خیام نامگذاری شده‌است.
* [[شهرک صنعتی خیام]] در نزدیکی نیشابور به نام خیام نامگذاری شده‌است.<ref>{{یادکرد وب |url=http://www.khorasaniec.ir/shahrak.php |title=وبگاه شهرک‌های صنعتی استان خراسان رضوی |accessdate=۹ مه ۲۰۰۷ |archiveurl=https://web.archive.org/web/20070609200302/http://www.khorasaniec.ir/shahrak.php |archivedate=۹ ژوئن ۲۰۰۷ |dead-url=yes }}</ref>
* [[دبیرستان خیام]] یکی از مدرسه‌های قدیمی نیشابور خیام نامگذاری شده.
* [[افلاک نمای خیام]] و پژوهشکده ستاره‌شناسی نیشابور
* [[خانه ریاضیات نیشابور]] (برگرفته از تخصص ریاضی خیام) در نیشابور به نام وی است.
=== خیام در فیلم و داستان ===
* [[عمر خیام (فیلم)|فیلم عمر خیام]]، فیلمی آمریکایی ساخته ۱۹۵۶<ref>[http://www.imdb.com/title/tt0050799/ Omar Khayyam در بانک اطلاعات اینترنتی فیلم‌ها]</ref>
* [[میراث‌دار: افسانه عمر خیام]]، فیلمی آمریکایی ساخته سال ۲۰۰۵<ref>[http://www.imdb.com/title/tt0294806/ The Keeper: The Legend of Omar Khayyam در بانک اطلاعات اینترنتی فیلم‌ها]</ref>
* در یکی از رمان‌های ایرانی به نام خیام و آن دروغ دلاویز نوشته هوشنگ معین‌زاده، روح خیام نقشی محوری دارد.
* وی شخصیت اصلی [[سمرقند (رمان)|رمان سمرقند]] نوشته [[امین معلوف]] است.<ref>{{یادکرد وب |url=http://www.ketabnews.com/detail-29474-fa-1.html |title=زندگی خیام به روایت امین معلوف در "سمرقند" |accessdate=۸ آوریل ۲۰۱۶ |archiveurl=https://web.archive.org/web/20160419035509/http://www.ketabnews.com/detail-29474-fa-1.html |archivedate=۱۹ آوریل ۲۰۱۶ |dead-url=yes }}</ref>
* خیام یکی از شخصیت‌های داستان معصومه شیرازی اثر [[محمدعلی جمال‌زاده|محمد علی جمال زاده]] است.
* وی یکی از موضوعات بحث میان دو تن از شخصیت‌های رمان [[گرگ دریا]] نوشته [[جک لندن]] است.
== جستارهای وابسته ==
{{Div col|cols=۳}}
* [[رباعیات خیام]]
* [[مثلث خیام|مثلث خیام-پاسکال]]
* [[چهارضلعی خیام-ساکری]]
* [[سیارک ۳۰۹۵ عمر خیام]]
* [[آرامگاه خیام]]
* [[دانش و فناوری در ایران|دانش در ایران]]
* [[افلاک نمای عمر خیام]]
* [[اخترشناسی در سده‌های میانه اسلامی]]
{{Div col end}}
== پانویس ==
{{پانویس|۳}}
== منابع ==
| |||