جزیره (بین‌النهرین): تفاوت میان نسخه‌ها

منطقۀمنطقهٔ جزیره، به سه بخش تقسیم می‌شد که به هر یک از آن‌ها یک ''دیار'' می‌گفتند. سه منطقه دیار ربیعه، دیار بکر و دیار مضر نام داشت. این سه واژه نام سه قبیلۀقبیلهٔ عرب بود که پیش از اسلام، زیر لوای پادشاهان ساسانی به آن منطقه مهاجرت کرده‌بودند و محل اسکان هر قبیله به نام آن قبیله موسوم شده‌بود. مرکز دیار ربیعه شهر موصل، مرکز دیار بکر شهر آمد و مرکز دیار مضر شهر رقه بود. در دیار ربیعه و بکر اکثریت جمعیت با کردها بود، اما در دیار مضر اکثریا جمعیت را عرب‌ها تشکیل می‌دادند.<ref name="لسترنج ۱">لسترنج، گای. ''جغرافیای تاریخی سرزمین‌های خلافت شرقی''، ترجمۀ محمود عرفان، چاپ دوم، تهران: انتشارات علمی و فرهنگی، ۱۳۶۴، ص ۹۳.</ref><ref name="قره‌چانلو ۱">قره‌چانلو، حسین. ''جغرافیای تاریخی کشورهای اسلامی''، ج ۱، تهران: سمت، ۱۳۸۰، ص ۲۸۵.</ref>

دیار ربیعه به بخش‌های شرقی جزیره گفته می‌شد. این منطقه از تل فانان تا تکریت در دو سوی دجله واقع شده‌بود و مرکز آن شهر موصل بود. شهرهای نصیبین، دارا، اربیل، بلد، سنجار و رأس‌العین (سریکانی) مهم‌ترین شهرهای آن به شمار می‌رفتند.<ref name="لسترنج ۲">لسترنج، گای. ''جغرافیای تاریخی سرزمین‌های خلافت شرقی''، ترجمۀ محمود عرفان، چاپ دوم، تهران: انتشارات علمی و فرهنگی، ۱۳۶۴، صص ۹۴ و ۱۰۸.</ref><ref name="قره‌چانلو ۲">قره‌چانلو، حسین. ''جغرافیای تاریخی کشورهای اسلامی''، ج ۱، تهران: سمت، ۱۳۸۰، صص ۲۸۷ و ۳۰۲.</ref> مرکز دیار ربیعه شهر موصل آنقدر اهمیت داشت که در زمان مروان دوم آخرین خلیفهٔ امویان به عنوان مرکز کل ایالت جزیره اعلام شد. ابن حوقل که در سال ۳۵۸ هجری از موصل در دیار ربیعه دیدن کرده، توصیفی از شهر و نواحی اطراف به دست داده و اکثر جمعیت آن را کرد ذکر کرده‌است.<ref name="ابن حوقل ۱">ابن حوقل، ابوالقاسم محمد. ''صورة الأرض''، بیروت: دارالمکتب الحیاه، ۱۹۹۲م، ص ۳۱۵.</ref> طولیف کردی مانند هذبانی (در اربیل)، کردهای یعقوبی (در اطراف موصل)<ref name="ابن خلدون ۱">ابن خلدون، عبدالرحمن بن محمد. ''تاریخ ابن خلدون''، تحقیق خلیل شحّاده و سهیل زکار، بیروت: دارالفکر، ۱۴۲۱=۲۰۰۰م، ج ۳، صص ۴۲۲ و ۴۲۷.</ref>، کردهای حکاری (در ناحیهٔ حکاری)<ref name="ابن اثیر ۱">ابن اثیر، عزالدین ابوالحسن علی بن علی‌الاکرم. ''الکامل فی التاریخ''، تحقیق عبدالسلام تدمری، الطبعة الثانیه، بیروت: دارالکتاب العربی، ۱۴۲۰=۱۹۹۹م، ج ۷، ص ۳۷۳.</ref><ref name="ابن خلدون ۲">ابن خلدون، عبدالرحمن بن محمد. ''تاریخ ابن خلدون''، تحقیق خلیل شحّاده و سهیل زکار، بیروت: دارالفکر، ۱۴۲۱=۲۰۰۰م، ج ۴، ص ۶۰۵.</ref>، و کردهای بختیه و داسنی در نواحی سنجار از جمله طوایف کرد دیار ربیعه بوده‌اند.<ref name="زکی ۱">زکی، محمد امین. ''تاریخ کرد و کردستان''، ترجمۀ حبیب‌الله تابانی، چ ۱، تبریز: آیدین، ۱۳۷۷، ج ۲، ص ۳۴۳.</ref><ref name="ابن اثیر ۲">ابن اثیر، عزالدین ابوالحسن علی بن علی‌الاکرم. ''الکامل فی التاریخ''، تحقیق عبدالسلام تدمری، الطبعة الثانیه، بیروت: دارالکتاب العربی، ۱۴۲۰=۱۹۹۹م، ج ۸، ص ۱۲۳.</ref>

دیار بکر کوچک‌ترین دیار از سرزمین جزیره بوده و در شمال آن قرار می‌گرفت. شهرهای دیار بکر همگی در ساحل فرادست رود دجله قرار داشتند. شهر آمد در غرب دجله مرکز دیار بکر بود و از جمله شهرهای مهم دیگر آن می‌توان به میافارقین و حصن کیف اشاره کرد.<ref name="لسترنج ۳">لسترنج، گای. ''جغرافیای تاریخی سرزمین‌های خلافت شرقی''، ترجمۀ محمود عرفان، چاپ دوم، تهران: انتشارات علمی و فرهنگی، ۱۳۶۴، صص ۱۱۶ و ۱۲۲.</ref><ref name="قره‌چانلو ۳">قره‌چانلو، حسین. ''جغرافیای تاریخی کشورهای اسلامی''، ج ۱، تهران: سمت، ۱۳۸۰، صص ۳۱۳ و ۳۱۸.</ref> از جمله طوایف کرد دیار بکر می‌توان به کردهای حمیدی، دوستکی، خاندان مروانی و کردهای بشنویه اشاره کرد. کردهای مروانی از سال ۳۸۰ تا ۴۸۹ قمری در دیاربکر حکومتی کرد به نام مروانیان تأسیس کردند که میان خلفای عباسی و دولت روم نقش واسطه داشت.<ref name="لین‌پول ۱">لین‌پول، استانلی. ''طبقات سلاطین اسلام''، ترجمۀ عباس اقبال، چ ۲، تهران: دنیای کتاب، ۱۳۶۳، صص ۱۰۷-۱۰۶.</ref><ref name="ابن اثیر ۳">ابن اثیر، عزالدین ابوالحسن علی بن علی‌الاکرم. ''الکامل فی التاریخ''، تحقیق عبدالسلام تدمری، الطبعة الثانیه، بیروت: دارالکتاب العربی، ۱۴۲۰=۱۹۹۹م، ج ۷، صص ۴۰۱ و ۴۰۳.</ref><ref name="ابن خلدون ۳">ابن خلدون، عبدالرحمن بن محمد. ''تاریخ ابن خلدون''، تحقیق خلیل شحّاده و سهیل زکار، بیروت: دارالفکر، ۱۴۲۱=۲۰۰۰م، ج ۳، ص ۵۳۸ و ج ۴، ۶۰۸.</ref>

دیار مضر به بخش غربی جزیره گفته می‌شد. مرکز این بخش، شهر رقه بود و اکثریت جمعیت را در این بخش از جزیره اعراب تشکیل می‌دادند.<ref name="لسترنج ۱">لسترنج، گای. ''جغرافیای تاریخی سرزمین‌های خلافت شرقی''، ترجمۀ محمود عرفان، چاپ دوم، تهران: انتشارات علمی و فرهنگی، ۱۳۶۴، ص ۹۳.</ref><ref name="قره‌چانلو ۱">قره‌چانلو، حسین. ''جغرافیای تاریخی کشورهای اسلامی''، ج ۱، تهران: سمت، ۱۳۸۰، ص ۲۸۵.</ref>