پرویز ناتل خانلری: تفاوت میان نسخه‌ها

| death_date = ۱ شهریور ۱۳۶۹ ({{سن|۱۲۹۲|۱۲|۲۹|۱۳۶۹|۶|۱|از تاریخ=خورشیدی}})

'''پرویز ناتِل خانلَری''' (زادهٔ ۲۹ اسفند ۱۲۹۲<ref>https://choqorok.com/@bargi_az_tarikh/page/7{{پیوند مرده|date=مه 2020 |bot=InternetArchiveBot }}</ref><ref>https://literature.ut.ac.ir/re-facult-mem</ref> در [[تهران]]<ref>{{پک|Milani|۲۰۰۸|ک=Eminent Persians|ص=ص۹۷۱|زبان=en}}</ref> – ۱ شهریور ۱۳۶۹ در تهران) از اهالی [[ناتل]] [[نور]] [[مازندران]]،<ref>{{یادکرد وب |url=http://www.farhangsara.com/fnamdaran_iran_khanlari.htm |title=دکتر پرویز ناتل خانلری |accessdate=۱۳ ژوئن ۲۰۱۶ |archiveurl=https://web.archive.org/web/20150711141159/http://www.farhangsara.com/fnamdaran_iran_khanlari.htm |archivedate=۱۱ ژوئیه ۲۰۱۵ |dead-url=yes }}</ref> [[ادیب]]، [[سیاست‌مدار]]، [[زبان‌شناس]]، [[نویسنده]] و [[شاعر]] معاصر ایرانی است.<ref>روزنامهٔ اعتماد ملی، شمارهٔ ۷۵، ص۱۲، ۱۳۸۵</ref><ref>[http://www.mehrnews.com/fa/NewsDetail.aspx?NewsID=540196 دربارۀ پرویز ناتل خانلری در سایت خبرگزاری مهر]</ref>

پرویز ناتل خانلری در ۲۹ اسفندماه ۱۲۹۲ در [[تهران]] و در یک خانواده [[مردم تبری|مازندرانی]] که در عصر [[قاجار]] شغل دیوانی داشتند،زادهداشتند، زاده شد. نام خانوادگی خانلری برگرفته از لقب جدش خانلر خان،نویسندهخان، نویسنده سفرنامه میرزاخانلرخان است. جدّ او، میرزا احمد مازندرانی، ابتدا عنوان خانلرخان و بعد لقب اعتصام‌الملک گرفت. میرزا خانلرخان اعتصام‌الملک تا پایان عمر، مشاغلی در [[وزارت امور خارجه]] داشت و مدیر کلّ وزارت خارجه بود. خانلری نام ناتل (شهری قدیمی در مازندران) را به پیشنهاد [[نیما یوشیج]] که پسرخاله مادرش بود،بهبود، به نام خانوادگی خود افزود و باآنکه خود همیشه آن را به‌به کار می‌برد، در شناسنامهٔ او نبود و نام مستعارش «پژوهنده» بود. .پدرش ابوالحسن خان اعتصام الملک(۱۲۸۸-۱۳۴۹۱۲۸۸–۱۳۴۹) اهل [[بابل (مازندران)|بابُل]]،تحصیلکرده، رشتهتحصیل‌کردهٔ رشتهٔ حقوق و کارمند وزارت عدلیه و امور خارجه بود و به زبان روسی تسلط و با انگلیسی و فرانسه آشنایی داشت و به ماموریت هایماموریت‌های خارج از کشور فرستاده شد و نایب سفیر ایران در [[تفلیس]] و [[پترزبورگ|سنپترزبورگ]] بود. او تعلیم و تربیت پسرش پرویز را شخصاشخصاً به عهده داشت و دلیل برانگیختگی علاقه پرویز به ادبیات پدرش بود<ref>{{یادکرد وب

}}</ref>. خانوادهٔ پدری خیلی زودتر از [[شهرستان نور]]، [[روستا|روستای]] «ناتل» از توابع شهرستان [[نور]] کنونی کوچ کرده بودند.<ref>یادداشت‌های او با عنوان ''سفرنامهٔ خانلرخان'' در سال ۱۳۵۱ در تهران به چاپ رسیده‌است.</ref><ref>«خاطرات پرویز ناتل خانلری»، بازنویسی یدالله جلالی پَندَری، مجلهٔ آینده، مرداد-آبان ۱۳۶۹، ص۴۲۷–۴۴۸</ref>

پرویز ناتل خانلری تحصیلات ابتدائی را در مدرسهٔ [[سن‌لویی|سن‌لوئی،]] [[مدرسه آمریکایی تهران|مدرسهٔ آمریکائی تهران]] و [[مدرسه ثروت|مدرسهٔ ثروت]] تهران گذراند. درسهای دورهٔ اوّل دبیرستان را به‌ طوربه‌طور متفرّقه امتحان داد، و هنگام ورود به [[دارالفنون]] برای دورهٔ دوم متوسّطه، به تشویق [[بدیع‌الزمان فروزانفر]]، که آن زمان معلّم [[دارالفنون]] بود، رشتهٔ ادبی را انتخاب کرد.<ref>«خاطرات پرویز ناتل خانلری»، همان‌جا</ref>

سپس وارد [[دانشسرای عالی]] شد و در سال ۱۳۱۴ ه‍.ش. دانش‌نامهٔ [[لیسانس]] زبان و ادبیّات فارسی را از دانشکدهٔ ادبیّات [[دانشگاه تهران]] دریافت کرد. پس از گذراندن دورهٔ آموزشیِ [[خدمت نظام وظیفه]]، از سال ۱۳۱۵ به خدمت [[وزارت فرهنگ]] درآمد و مدّتی دبیر دبیرستان‌های [[رشت]] بود. سپس، ضمن تدریس در دبیرستان‌ها، دورهٔ [[دکتری|دکترای]] زبان و ادبیّات فارسی را گذراند.

خانلری از دوران دانشجوئی، همکاری خود را با مطبوعات آغاز کرد و اشعار و نوشته‌هایش در مجلّهٔ ''مهر'' انتشار می‌یافت. در خاطرات خود، از جمعی از ادیبان نامدار آن زمان همچون [[محمدتقی بهار]]، [[رشید یاسمی]] و [[سعید نفیسی]] یاد می‌کند که در دفتر مجلّهٔ ''مهر'' گرد می‌آمدند و مشهور به ادبای سبعه (هفت‌گانه) بودند. در مقابل آنان، به چهار نفر جوانتران نوگرا و تحصیل‌کردهٔ اروپا، یعنی [[صادق هدایت]]، [[مجتبی مینوی]]، [[بزرگ علوی]] و [[مسعود فرزاد]] اشاره می‌کند که در «کافهٔ رزنوار» در [[خیابان لاله‌زار|خیابان لاله‌زار نو]] جمع می‌شدند و به گروه ربعه (چهارگانه) مشهور شده‌شده بودند و خانلری در حدود سال ۱۳۱۵ با آنان نیز آشنائی یافت.<ref>«خاطرات پرویز ناتل خانلری»، همان‌جا</ref>

از کارهای ارزشمند خانلری، انتشار ''[[مجله سخن|مجلّهٔ سخن]]'' از سال ۱۳۲۲ تا ۱۳۵۷ بود که جمعاً ۲۷ دوره منتشر شد. شمارهٔ اوّل مجلّه به صاحب‌امتیازیِ [[ذبیح‌الله صفا]] منتشر شد، امّا با رسیدن خانلری به سی سالگی، صاحب‌امتیازی مجلّه به او منتقل شد. مجلّهٔ ''سخن''، به‌به خصوص در دوره‌های اوّل خود، دریچه‌ای به روی ادبیّات جهان بود و محلّی برای انتشار آثار نویسندگان تازه‌نفس و شاعران نوگرا بود، و نقش بسزائی در جهت‌گیری [[ادبیات فارسی|ادبیّات فارسی]] در دورهٔ معاصر داشت.

«دستور زبان فارسی» خانلری اوّلین بار در سال ۱۳۴۳ به‌به عنوان [[کتاب درسی]] دبیرستانی به چاپ رسید و سال‌ها در دبیرستان‌ها تدریس می‌شد، و بعداً مورد تجدیدنظر قرار گرفت و در دانشگاه‌ها نیز تدریس شد. نوآوری عمده‌ای که در اوّلین نگاه در ''دستور زبان فارسی'' تألیف خانلری به چشم می‌خورَد، اینست که برخلاف دستورهای پیشین، که مبنای بحث خود را اجزای جمله و تعریف انواع واژه قرار می‌دادند و سپس به ترکیب جمله می‌رسیدند، در دستور خانلری کوچک‌ترین واحد گفتار که منظور گوینده، یعنی رساندن پیام را برآورده می‌سازد و جمله خوانده می‌شود، مبنای بحث قرار می‌گیرد، و سپس این واحد گفتار به دو قسمت اصلی تقسیم می‌شود که هر یک شامل اجزای کوچکتریست، و پس از آن به شناخت یک‌یک اجزای هر قسمت می‌رسد.<ref>محمد پروین گنابادی، مجلهٔ ''یغما''، فروردین ۱۳۵۲</ref> دستور زبان خانلری برپایهٔ [[زبان‌شناسی]] و با توجّه به روح زبان فارسی تدوین شد؛ و می‌توان گفت اوّلین دستور زبان فارسی بر بنیاد زبان‌شناسی در ایران است. در این دستور، بسیاری از اصطلاحات زبان‌شناسی که اکنون در زبان‌شناسی و دستور زبان رایجست، مانند [[نهاد (دستور زبان)|نهاد]]، [[گزاره (دستور زبان)|گزاره]]، عملکرد، [[پایه]]، [[پیرو]]، وابسته و نظایر آن از برساخته‌های اوست.

اثر مهمّ و ماندگار دیگر خانلری، «''تاریخ زبان فارسی»'' است که تاکنون تنها کتاب مرجع در این زمینه به‌به حساب می‌آید.<ref>[http://www.shahrvandemrouz.com/content/1121/default.aspx]، محمد مهیار: «خانلری و زبان»، هفته‌نامهٔ شهروند امروز</ref>

بنای کتاب ''دستور زبان فارسی'' بر ۵ جلد ریخته شده‌شده بود که زبان ایرانیان را از زمان کهن تا دورهٔ معاصر دربرمی‌گرفت. جلد اوّل شامل اصطلاحاتی بود دربارهٔ زبان ایرانی باستان و [[فارسی میانه|پارسی میانه]] تا ورود اسلام. جلد دوم مشتمل بر زبان‌ها و گویشهائی بود که پس از اسلام در قلمرو ایران‌زمین شکل گرفته و تکامل پیدا کرده‌است. این دوره به قرن هفتم هجری ختم می‌شود. جلد سوم ویژگی‌های نحوی و لغوی و [[آواشناسی]] دورهٔ دوم زبان [[فارسی دری]]، یعنی بعد از استیلای [[مغول]] را شامل می‌شود. این دوره به قرن سیزدهم خاتمه می‌یابد و از دوره‌های تأثیرگذار در زبان فارسی معاصرست. جلد چهارم دربارهٔ زبان فارسی معاصر و تحوّل و دگرگونی آنست و جلد پنجم دربارهٔ زبان فارسی در کشورهای همسایه مانند [[تاجیکستان]]، [[افغانستان]] و [[شبه‌قاره هند|شبه‌قاره]] است. خانلری در دورهٔ حیات خود موفّق شد تنها جلد اوّل و دوم آن را در چندین مُجَلَّد به تألیف درآورَد که از آثار پرارزش و ماندگار این حوزه است. همچنین او طرح جامعی بر همین اساس ابزار زبان فارسی برای تألیف [[فرهنگ لغت]] پایه‌گذاری کرده‌کرده بود که تنها موفّق شد بخشی از دورهٔ اوّل را آماده کند و به چاپ برساند.

از دیگر کارهای عمدهٔ خانلری، طرح‌ریزی تألیف و انتشار ''فرهنگ تاریخی زبان فارسی'' بود. در این نوع فرهنگ، برخلاف روش رایج [[فرهنگ‌نگاری]] فارسی، که مآخذ اصلی مورد استفاده در آن، فرهنگ‌های موجودست، مؤلّفان نخست همهٔ متن‌های موجود در زبان را به ترتیب تاریخی از پی هم قرار می‌دهند و واژه‌ها و معنی‌های گوناگون آن‌ها را، نه از روی فرهنگ‌های دیگر، بلکه از متن‌ها بگیرند. بدین‌بدین ترتیب روشن خواهد شد که هر واژه دست‌کم در زبان مکتوب از چه تاریخی وارد زبان شده و هریک از معنی‌های گوناگون آن از چه روزگاری بر جا مانده‌است. وجود چنین فرهنگی در هر زبان، شناسنامهٔ تاریخیِ یک‌یک واژه‌های آن زبانست و فایده‌های در دست داشتن چنین سندی برای زبان‌شناسان و ادیبان و محقّقان و شاعران چندان فراوان و گوناگونست که در آغاز کار نمی‌توان تمام آن‌ها را پیش‌بینی کرد.

پرویز ناتل خانلری در مقدّمهٔ کتاب ''غزل‌های حافظ'' در سال ۱۳۳۷ اظهار امیدواری کرده‌کرده بود که با استفاده از نسخه‌های کهن، دیوان کامل [[حافظ]] تهیّه و منتشر گردد. این فکر پس از بیست‌ودو سال تحقّق یافت و در سال ۱۳۵۹ ''دیوان خواجه شمس‌ّالدین محمّد حافظ'' توسّط [[بنیاد فرهنگ ایران]] انتشار یافت. دکتر خانلری در تنظیم ''[[دیوان حافظ]]'' متن ۴۸۶ غزل حافظ را پس از بررسی و مقایسهٔ ضبط ۱۴ نسخهٔ اساس خود به ترتیب حروف تهجّیِ قافیه‌های غزل‌ها در صفحات سمت راست کتاب قرار داده‌است. در صفحات مقابل، برای هر غزل نخست نشانه‌های معرّف نسخه‌هائی که آن غزل را درج کرده‌اند در بالای صفحه و به‌به دنبال آن ترتیب ابیات آن غزل در نسخه‌های مأخذ، و سپس اختلاف نسخه‌ها در ضبط کلمات و عبارات در مورد هر بیت نقل گردیده‌است.<ref>''مقدمه‌ای بر تدوین غزل‌های حافظ''، دکتر سلیم نیساری، ۱۳۶۷</ref> ''دیوان حافظ'' چاپ خانلری، با وجود چندین ویرایش دیگر از غزل‌های حافظ، که طیّ سی سال پس از آن انتشار یافته‌است، اعتبار خود را حفظ کرده و مورد استفادهٔ محقّقان است.

پرآوازه‌ترین شعر او مثنوی‌ستمثنوی به نامبلند «[[عقاب (شعر)|عقاب]]» او است که به [[صادق هدایت]] تقدیم شده‌شده و این گونه آغاز می‌شود:

''[[دانشنامه ایرانیکا|دانش‌نامهٔ ایرانیکا]]'' «عقاب» را سرشناس‌ترین شعر فارسی [[قرن بیستم]] دانسته استدانسته‌است.<ref>http://www.iranicaonline.org/articles/khanlari-parviz</ref>

خانلری دستی هم در نمایش‌نامه‌نویسی آزمود؛ از جمله نمایش‌نامهٔ کوتاه ''سفر هشتم سندباد'' را تحت تأثیر حکایات [[سندباد بحری]] ''[[هزار و یک شب]]'' در دی‌ماهِ ۱۳۳۱ در ''[[مجله سخن|مجلّهٔ سخن]]'' با امضای مستعار «ا.ب.» چاپ کرد که الهام‌بخش یکی از مهم‌ّترین نمایشنامه‌های پارسی به نام ''[[هشتمین سفر سندباد]]'' (۱۳۴۳) به قلم [[بهرام بیضایی|بهرام بیضائی]] شد.<ref>http://www.iranicaonline.org/articles/khanlari-parviz</ref><ref>http://rasekhoon.net/article/show/1016706/بيضاييِ%۲۰معاصر/{{پیوند مرده|date=نوامبر ۲۰۱۹ |bot=InternetArchiveBot }}</ref>