|
در نظام اداری و حکومتی که پس از چیرگی روس‌ها بر قفقاز اعمال شد، تنها اصلی که هیچ‌گاه مورد ملاحظه و توجه قرار نداشت، تقسیم منطقه به نوعی از حوزه‌های اداری بود که با ترکیب قومی و فرهنگی منطقه همخوانی داشته باشد. بلکه برعکس، مقامات روس از هر گونه تدبیری که به تنش‌های قومی در میان اتباع امپراتوری دامن می‌زد خرسند بوده و در بسیاری مواقع از این موضوع به نفع تداوم حاکمیت خویش استفاده کردند. تغییر و تحولات اداری مناطق ارمنی‌نشین قفقاز در این دوره نمونه روشنی است از خط مش مذکور.<ref>[[کاوه بیات]]، بحران قراباغ،انتشارات پروین، ۱۳۷۲، صفحهٔ: ۱۵</ref> روس‌ها ضمن تعطیلی مدارس و موسسات فرهنگی ارمنیان و توقیف اموال کلیسای ارمنستان و گرجستان، سعی کرد با اعطای یک رشته مزایای اداری برای مسلمان‌ها، اقوام و ملل قفقاز را بر ضد یکدیگر تحریک کند. زمینه سیاسی و اجتماعی نیز مساعد بود. بدین ترتیب نهضت اجتماعی گسترده‌ای که در سراسر روسیه به صورت انقلاب ۱۹۰۵ میلادی بروز کرد، در قفقاز سریعاً به یک جنگ و جدل داخلی ارمنی‌ها و مسلمان‌ها تبدیل شد که نهضت را به شکست و نابودی کشاند.<ref>کاوه بیات، بحران قراباغ،انتشارات پروین، ۱۳۷۲، صفحه: ۱۷</ref>
== کشتار ارمنیانتاتارها ==
دولت تزاری که بر اثر جنگ با [[ژاپن]] و در نتیجه هیجان‌های انقلابی ([[انقلاب روسیه (۱۹۰۵)]])، که پس از شکست‌های منچوری ([[جنگ روسیه و ژاپن]]) در سرتاسر کشور احساس می‌شد ضعیف شده بود، تصمیم گرفت به کشتار دست بزند. آنهم به کشتار با واسطه تا مقاومت ارمنیانتاتارها را درهم بشکند. ▼[[پرونده:Armenian house plundered.jpg|بندانگشتی|190px|چپ|خانه‌ای متعلق به یک ارمنی، توسط تاتارها تخریب شده‌است در روستای تامبات در نخجوان]]
«[[سن پترزبورگ]] حس تعصب کهنه پرستی تاتارهاارامنه را علیه [[ ارمنیانتاتارها]] برانگیخت و به آنان اشاره کرد که کشتار را آغاز کنند. »<ref name=" Victor Berard">[https://archive.org/details/russianempirean00brgoog/page/n9 The Russian empire and Czarism p.202]</ref>▼▲دولت تزاری که بر اثر جنگ با [[ژاپن]] و در نتیجه هیجان‌های انقلابی ([[انقلاب روسیه (۱۹۰۵)]])، که پس از شکست‌های منچوری ([[جنگ روسیه و ژاپن]]) در سرتاسر کشور احساس می‌شد ضعیف شده بود، تصمیم گرفت به کشتار دست بزند. آنهم به کشتار با واسطه تا مقاومت ارمنیان را درهم بشکند.
دسته‌های ارامنه که به وسیلهٔ مقامات دولتی روس مسلح شده بودند در ماه فوریه سال ۱۹۰۵ به جان تاتارها[[قفقاز جنوبی]] افتادند. کشتارها و غارت‌های بسیار شدیدی در نیمه‌های ماه فوریه در [[باکو]] روی داد.
▲«[[سن پترزبورگ]] حس تعصب کهنه پرستی تاتارها را علیه [[ارمنیان]] برانگیخت و به آنان اشاره کرد که کشتار را آغاز کنند.»<ref name=" Victor Berard">[https://archive.org/details/russianempirean00brgoog/page/n9 The Russian empire and Czarism p.202]</ref>
همینکه تاتارهاارامنه کشتارها را آغاز کردند عمال حاکم روس که همدست تاتارهاانها بودند از مداخله در این ماجرا خودداری کردند و نیروهای انتظامی و لشکری را در پستها و پادگانهای خود نگاه داشتند تا میدان را برای کشتار ارمنی‌هاکشتارتاتارها توسط تاتارهاارامنه باز بگذارند. هدف دولتمردان تزاری این بود که مقاومت ارمنیان را در برابر سیاست روسی کردن آنان درهم بشکنند و به آنان یاداور شوند که در میان توده‌های [[مسلمان]] متعصبی قرار گرفته‌اند و تنها روسیه می‌تواند امنیت جانی و مالی آنان را تضمین کند مشروط براینکه از این پس در برابر دولت رفتار رعایای فقیر و مطیع را داشته باشند.<ref name="ReferenceA"/> ▼دسته‌های تاتار که به وسیلهٔ مقامات دولتی روس مسلح شده بودند در ماه فوریه سال ۱۹۰۵ به جان ارمنی‌های [[قفقاز جنوبی]] افتادند. کشتارها و غارت‌های بسیار شدیدی در نیمه‌های ماه فوریه در [[باکو]] روی داد. چند نفر از روشنفکران تاتار، از جمله [[:w:en:Ahmet Ağaoğlu|احمد آغایف]] مشهور که بعدها در [[ترکیه]] نقش مهمی در نهضت ([[پان تورانیسم]]) بازی کرد، تبدیل به آلت بی‌اراده‌ای در دست مقامات روسی شدند و از طرف آنان مأموریت یافتند که این کشتارها را راه بیندازند.<ref>Russian Azerbaijan, 1905-1920. The Shaping of National Identity in a Muslim Community. By Tadeusz Swietochowski</ref>
▲همینکه تاتارها کشتارها را آغاز کردند عمال حاکم روس که همدست تاتارها بودند از مداخله در این ماجرا خودداری کردند و نیروهای انتظامی و لشکری را در پستها و پادگانهای خود نگاه داشتند تا میدان را برای کشتار ارمنی‌ها توسط تاتارها باز بگذارند. هدف دولتمردان تزاری این بود که مقاومت ارمنیان را در برابر سیاست روسی کردن آنان درهم بشکنند و به آنان یاداور شوند که در میان توده‌های [[مسلمان]] متعصبی قرار گرفته‌اند و تنها روسیه می‌تواند امنیت جانی و مالی آنان را تضمین کند مشروط براینکه از این پس در برابر دولت رفتار رعایای فقیر و مطیع را داشته باشند.<ref name="ReferenceA"/>
== نبرد با تاتارها ==
{{اصلی|قتل‌عام باکو}}
نیروهای [[فدایی ارمنی]] بهمسول منظورقتل دفاععام از [[ارمنی‌ها در امپراتوری عثمانی|ارمنی‌های عثمانی]] به علت [[کشتار حمیدیه|کشتارهای ۱۸۹۴–۱۸۹۶]] به [[ارمنستان غربی]] اعزام شدهتاتارها بودند به مبارزان ارمنی در قفقاز پیوستند. بر خلاف انتظار و برنامه‌ریزی شده توسط مقامات روسی و تاتارها، ارمنیان پس از سپری شدن لحظات اول غافلگیری و کشتارهای گسترده به دور حزب [[فدراسیون انقلابی ارمنی]] که تنها هدفش محافظت از ارمنیان ساکن در باکو و دیگر شهرهای قفقاز در مقابل حملات تاتارها بود جمع شدند و مبارزه برای حفظ بقای ملی خود را آغاز کردند. [[آرمن گارو]] در [[تفلیس]]، [[نیکول دومان]] در [[باکو]]، [[درو]] و [[خچو]] در [[ایروان]] و [[سرگیس مهرابیان]] در [[شوشی]]، دست به یک مقاومت مسلحانه در برابر تهاجم تاتارهادرازا زدندکشید.<ref name="Luigi Villari. FIRE AND SWORD IN THE CAUCASUS">[http://armenianhouse.org/villari/caucasus/nakhitchevan-massacres.html FIRE AND SWORD IN THE CAUCASUS], p. 265</ref><ref name="Tadeusz Swietochowski. Russian Azerbaijan, 1905-1920: The Shaping of a National Identity in a Muslim Community">[http://www.amazon.com/Russian-Azerbaijan-1905-1920-Community-Post-Soviet/dp/0521522455 Russian Azerbaijan, 1905-1920: The Shaping of a National Identity in a Muslim Community], p. 41-42</ref>
[ ارمنیان خواستار حمایت مقامات روسی شدند، لیکن مقامات مذکور از دخالت در این امر خودداری کردند.
[[پرونده:Nikol Duman2.jpg|بندانگشتی|200px|چپ|نیکوقایوس دِر-هوانسیان معروف به [[نیکول دومان]]]]
حملات علیه ارمنیان باکو در ۱۹ فوریه ۱۹۰۵ میلادی آغاز یافت و در روزهای ۲۰ و ۲۱ فوریه صورت یک کشتار واقعی به خود گرفت. ارمنیان خواستار حمایت مقامات روسی شدند، لیکن مقامات مذکور که در واقع همدست تاتارها بودند از دخالت در این امر خودداری کردند.
[[ویکتور برار]] در کتاب خود این گونه می‌نویسد که:{{گفتاورد|«آنگاه [[ارمنی‌های جمهوری آذربایجان|ارمنی‌های باکو]] به ناچار سرنوشت خود را، خود به دست گرفتند. در ۲۱ فوریه جوانان ارمنی مسلح به طپانچه و [[تفنگ]] که به شتاب گردآورده بودند به کوچه‌ها و خیابانهایی که دسته‌های مسلح تاتار در آن بودند سرازیر شدند. نظامیان روسی فقط ناظر صحنه بودند، در پایان روز، تاتارها از همه کوچه‌های اطراف کلیسای ارمنیان و اطراف ایستگاه راه‌آهن رانده شده بودند. صبح روز بعد، ارمنیان به سمت محلات دیگر شهر پیش رفتند و برسر راه خود دسته‌های تاتار را پراکنده کردند. انتقام‌جویی خونین بود و هر دم بر نعش تاتارها در کوچه‌ها افزوده می‌شد. در آن دم بود که سران تاتارها به نزد حاکم شهر شتافتند و به التماس از او خواستند که به مبارزه پایان دهد.»<ref>The Russian empire and Czarism.p:267,268</ref>}}
پلیس و نظامیان روسی که تا به آن لحظه به عنوان تماشاچیان بی‌طرف ناظر صحنه نبرد بودند به پیروی از نقش محرکی که نقش مقامات دولت تزاری بود، و تا وقتی که به نظر می‌رسید تاتارها برنده‌اند حالت بی‌طرف به خود گرفته بودند، از آن حالت بدرآمدند، با پیشرفت حمله متقابل ارمنی‌ها ناچار به دخالت شدند و قبول کردند که دوباره نظم را برقرار سازند.<ref name="Luigi Villari. FIRE AND SWORD IN THE CAUCASUS"/>
فدراسیون انقلابی ارمنی عمل دفاعی و انتقام‌جویی خود را با کشتن «ناکشیدزه» حاکم باکو، که معلوم شد یکی از عوامل اجرای سیاست شوم [[سن پترزبورگ]] است تکمیل نمود. در تفلیس که پایتخت قفقاز جنوبی بود دفاع ارمنی‌ها به رهبری [[آرمن گارو|آرمن گارو پاسدرماجیان]] به پیروزی کامل انجامیدرسیدند. در ظرف مدت هفت روز نبرد، پانصد فدایی ارمنی، ۱۵۰۰ تاتار مسلح را به عقب‌نشینی واداشتند و تلفات سنگینی بر آنانقتل واردعام آوردندشدند.<ref>آرمن گارو پاسدرماجیان، قفقاز در ۱۹۰۵، مجله ماهانه هایره نیک، چاپ ۱۹۲۳ و آ. گلخندانیان، اغتشاشات ارمنی-تاتار در باکو، چاپ ۱۹۲۳</ref>
برطبق گفته حزب داشناک و کمیته مشترک روس و تاتار، ۲۰۵ ارمنی، کشته شدند و ۱۲۱ نفر مجروح؛ که (۷ زن، ۲۰ کودک و ۱۳ سالمند)، در بین کشته شدگان بودند و ۱۱۱ تاتار، کشته شده و همچنین، ۱۲۸ نفر مجروح شدند.<ref>Saint-Peterburg Vedomosti, 25 May 1905</ref>
چنین بود داستان کشتارهای ۱۹۰۵ میلادی این کشتارها با شکست پر سروصدایی برای دسته‌های ارتجاعی روس به پایان رسید، و آنان خود را نه تنها در چشم ارمنیان بلکه در نظر ملت خودشان و در برابر افکار عمومی اروپایی نیز بی آبرو کردند.<ref>[[هراند پاسدرماجیان]]. تاریخ ارمنستان. تهران: انتشارات زرین، صفحه:۴۶۲</ref>
| 