'''انسان هوشمند'''، '''انسان خردمند'''، '''انسان نوین''' یا '''هومو ساپینس''' {{علمی|Homo sapiens}} نام یک [[گونه (زیست‌شناسی)|گونه]] از [[سرده|سردهٔ]] [[انسان (سرده)|انسان]] است. بر اساس نظریه [[فرگشت|نظریهٔ فرگشت]]، انسان خردمند، نمونه‌ای فرگشت یافتهفرگشت‌یافته از انسان راست‌قامت است.
از دیدگاه [[دیرین‌مردم‌شناسی|دیرین‌مردم‌شناختی]]، دو پندار بنیادین در مورد خاستگاه انسان هوشمند موجود است. نخستین دیدگاه بر آن است که انسان‌های خردمند، از نیای مشترکی که از [[انسان راست‌قامت]] در [[آفریقا]] تمایز یافته، تکثیر گردیده‌است. فرض دیگر بر آن است که انسان خردمند مسیر تکاملیفرگشتی خود را از انسان راست‌قامت نه فقط در آفریقا که در دیگر قلمروها سپری کرده‌است. از سال ۲۰۱۰ میلادی مطالعات [[ژنتیک]]ی، دیدگاهی میانه را ثابت کرده‌اند؛ به‌طوری‌که خزانهخزانهٔ ژنی انسان خردمند عمدتاً از نیای آفریقایی است، اگرچه اختلاط در طول تکاملفرگشت نشان می‌دهد که در دیگر نقاط کرهکرهٔ زمین نیز تکاملفرگشت رخ داده‌است.
== نام‌گذاری ==
نام علمی انسان خردمند که هومو ساپینس است توسط [[کارل لینه]] (۱۷۵۸)<ref>{{یادکرد وب|نویسنده=Wikipeida|کد زبان=en|تاریخ=|وبگاه=|نشانی=https://en.wikipedia.org/wiki/Homo_sapiens#cite_note-2|عنوان=Homo sapiens}}</ref> گذاشته شده، بخش لاتین آن هومو (homo) به معنی انسان و بشر است و ساپینس (sapiens) که کلمه ایواژه‌ای [[زبان لاتین]] است، معنی خردمند می‌دهد. برخی از مترجمان و زبان‌شناسان معتقدند که عبارت «خردورز» ترجمهٔ بهتری نسبت به «خردمند» برای کلمهٔواژهٔ لاتین sapiens است ولی با این حال در زبان فارسی بیشتر از عبارت خردمند استفاده می‌شود.
== ریشه ==
انسان خردمند به سه زیرگونهٔ ''انسان خردمند هوشمند''، ''[[انسان خردمند ایدالتو]]'' و ''[[انسان خردمند باستانی|انسان‌های خردمند باستانی]]'' طبقه‌بندی می‌شوند که دو دستهدستهٔ آخر منقرض گردیده‌اند.
به‌طور معمول دو نظریه در خصوص ریشهریشهٔ انسان خردمند وجود دارد: [[منشأ آفریقایی انسان مدرن]] و [[فرضیه چند ناحیه‌ای]] بودن آن. از سال ۲۰۱۰ که تحقیقات ژنتیکی ظهور پیدا کردند، بیشتر کشفیات نشان دهندهدهندهٔ منشأ آفریقایی بوده و همچنین یک درصد محدودی نیز به صورت [[ویکی‌پدیا:Archaic_human_admixture_with_modern_humans|مخلوط چندناحیه‌ای]] وجود داشته‌است.
مدل اصلی که مورد قبول اکثریت قرار گرفته منشأ اصلی انسان‌های مدرن امروزی را بر اساس [[مهاجرت انسان‌های اولیه]] از آفریقا دانسته‌است. این نظریه در رسانه‌ها با نام مدل خروج-از-آفریقا (Out-of-Africa model) شناخته می‌شود و در دانشگاه‌ها با نظریهنظریهٔ جدید تک-منشأییمنشأی (recent single-origin) بودن، نظریهنظریهٔ جایگزینی (Replacement Hypothesis) و نظریهنظریهٔ مدل جدید منشأ آفریقایی (Recent African Origin) شناخته می‌شود. این نظریه که انسان‌ها دارای یک منشأ هستند در کتاب «[[تبار انسان، و انتخاب طبیعی در ارتباط با جنسیت|تبار انسان، و انتخاب طبیعی در ارتباط با جنیست]]» توسط [[چارلز داروین]] (۱۸۷۱) منتشر شده‌است. این نظریه تا سال ۱۹۸۰ میلادی مورد قبول واقع نشد، تا اینکه در سال ۱۹۸۰ میلادی بر اساس مطالعهمطالعهٔ DNA روش‌های امروزی ([[دی‌ان‌ای میتوکندریایی]]) و نیز با شواهد بدستبه‌دست آمده [[انسان‌شناسی زیستی]] مطابقت پیدا کرد. بر اساس شواهد بدستبه‌دست آمده از فسیل‌ها و آزمایش‌ها ژنتیک، [[انسان خردمند باستانی]] در آفریقا و به [[ویکی‌پدیا:Anatomically_modern_human|آنتومیک انسان مدرن]] امروزی در طی سالیان و در حدود ۲۰۰ هزار و ۱۰۰ هزار پیش تکامل یافتند و اولین دسته‌ای که آفریقا را ترک کردند حدود ۶۰ هزار سال پیش بوده که در طی زمان با جمعیت انسان‌های [[نئاندرتال]] و هومو اریکتوسارکتوس ([[انسان راست‌قامت]]) جایگزین شدند. اخیراً، در سال ۲۰۱۷ میلادی، فسیل‌هایی در [[جبل ایرهود]] ([[مراکش]]) پیدا شدند که نشان می‌دهند ممکن است تکامل انسان خردمند در حدود ۳۰۰ هزار سال پیش بوده<ref>{{یادکرد وب|نویسنده=Wikipeida|کد زبان=en|تاریخ=|وبگاه=|نشانی=https://en.wikipedia.org/wiki/Homo_sapiens#cite_note-NAT-20170607a-6|عنوان=Homo_sapiens#cite_note-NAT-20170607a-6}}</ref> و همچنین دیگر شواهدی وجود دارد که نشان می‌دهد ممکن است انسان خردمند در ۲۷۰ هزار سال پیش آفریقا را ترک کرده‌است.<ref>{{یادکرد وب|نویسنده=Wikipeida|کد زبان=en|تاریخ=|وبگاه=|نشانی=https://en.wikipedia.org/wiki/Homo_sapiens#cite_note-NYT-20170704-7|عنوان=Homo_sapiens#cite_note-NYT-20170704-7}}</ref><ref>{{یادکرد وب|نویسنده=Wikipeida|کد زبان=en|تاریخ=|وبگاه=|نشانی=https://en.wikipedia.org/wiki/Homo_sapiens#cite_note-NC-20170704-8|عنوان=Homo_sapiens#cite_note-NC-20170704-8}}</ref> امروزه دانشمندان با مدل تک منشأییمنشأی بودن انسان‌ها در آفریقای شرقی اتفاق نظر دارند.<ref>{{یادکرد وب|نویسنده=Wikipedia|کد زبان=en|تاریخ=|وبگاه=|نشانی=https://en.wikipedia.org/wiki/Homo_sapiens#cite_note-9|عنوان=Homo_sapiens#cite_note-9}}</ref><ref>{{یادکرد وب|نویسنده=Wikipedia|کد زبان=en|تاریخ=|وبگاه=|نشانی=https://en.wikipedia.org/wiki/Homo_sapiens#cite_note-10|عنوان=Homo_sapiens#cite_note-10}}</ref><ref>{{یادکرد وب|نویسنده=Wikipedia|کد زبان=en|تاریخ=|وبگاه=|نشانی=https://en.wikipedia.org/wiki/Homo_sapiens#cite_note-11|عنوان=Homo_sapiens#cite_note-11}}</ref><ref>{{یادکرد وب|نویسنده=Wikipedia|کد زبان=en|تاریخ=|وبگاه=|نشانی=https://en.wikipedia.org/wiki/Homo_sapiens#cite_note-12|عنوان=Homo_sapiens#cite_note-12}}</ref><ref>{{یادکرد وب|نویسنده=Wikipedia|کد زبان=en|تاریخ=|وبگاه=|نشانی=https://en.wikipedia.org/wiki/Homo_sapiens#cite_note-13|عنوان=Homo_sapiens#cite_note-13}}</ref> با این حال، یافته‌های جدید از ژنوم‌های کامل نئاندرتال این فرض را ایجاد می‌کند که برخی از انسان‌های مدرن امروزی دارای ژن‌های مشترکی با برخی ژن‌های نئاندرتال هستند. فردی که این مطالعه را انجام داده گفته‌است که یافته‌های آنان با ترکیب بالای ۴٪ از نئاندرتال در برخی از جمعیت‌ها مطابقت دارد. اما در همان مطالعه نیز گفته شده‌است که ممکن است دلایل دیگری برای اشتراک ژن‌های انسان امروزی با ژن‌های باستانی وجود داشته باشد.<ref>{{یادکرد وب|نویسنده=Wikipedia|کد زبان=en|تاریخ=|وبگاه=|نشانی=https://en.wikipedia.org/wiki/Homo_sapiens#cite_note-14|عنوان=Homo_sapiens#cite_note-14}}</ref>
== تکاملفرگشت ==
بازهبازهٔ زمانی برای تکاملفرگشت از نسل [[ویکی‌پدیا:Chimpanzee–human_last_common_ancestor|شامپانزه-انسان]] به گونهگونهٔ [[انسان (سرده)]] تقریباً ۱۰ تا ۲۰ میلیون سال پیش و از انسان راست‌قامت به انسان خردمند تقریباً ۱٫۸ تا ۰٫۲ میلیون سال پیش تخمین زده شده‌است. مطالعات علمی بر روی [[فرگشت انسان]] عمدتاً بر روی ژنوم [[انسان (سرده)]] تمرکز دارد (ایجاد و انقراض گونه‌ها)، اما مطالعه بر روی دیگر گونهگونهٔ [[انسانیان]] را نیز شامل می‌شود، برای مثال «میمون‌های بزرگ» که شامل [[جنوبی‌کپی]] به عنوان مهمترینمهم‌ترین اجداد انسان‌ها می‌شود و همچنین گونه‌هایی که در بین [[انسان‌ساییان]] بوده و منقرض شدند: [[شامپانزه|شامپانزه]]ها، [[بونوبو]]ها، [[گوریل|گوریل]]ها و دیگر گونه‌های منقرض شده. «انسان‌های امروزی» به عنوان [[گونه (زیست‌شناسی)|گونه]] انسان خردمند (هومو ساپینس) شناخته می‌شود که تنها [[زیرگونه]] منشعب شده از آنچه که هومو ساپینس بوده، است. [[انسان خردمند ایدالتو]] که یک زیرگونه شناخته شده دیگر است، نیز منقرض شده‌است.<ref>{{یادکرد وب|نویسنده=Wikipeida|کد زبان=En|تاریخ=|وبگاه=|نشانی=https://en.wikipedia.org/wiki/Homo_sapiens#cite_note-19|عنوان=Homo_sapiens#cite_note-19}}</ref> گونه انسان [[نئاندرتال]] که در ۳۰ هزار سال پیش منقرض شده به عنوان یک زیرگونه از «هومو ساپین نئاندرتال» طبقه‌بندی شده که مطالعات ژنتیک امروزه نشان دادند که DNA انسان‌های امروزی از نئاندرتال در ۵۰۰ هزار سال پیش جدا شده‌است.<ref>{{یادکرد وب|نویسنده=Wikipedia|کد زبان=En|تاریخ=|وبگاه=|نشانی=https://en.wikipedia.org/wiki/Homo_sapiens#cite_note-20|عنوان=Homo_sapiens#cite_note-20}}</ref> آناتومی انسان‌های امروزی ابتدا در فسیل‌های پیدا شده در آفریقا که ۱۹۵ هزار سال قدمت دارند دیده شده‌است ([[ویکی‌پدیا:Omo_remains|بقایای اومو]] را ببینید)، که بر اساس شواهد مطالعات زیست‌شناسی مولکولی می‌توان زمان تقریبی جدا شدن اجداد تمام جمعیت انسان‌ها را به ۲۰۰ هزار سال پیش تخمین زد.<ref>{{یادکرد وب|نویسنده=Wikipedia|کد زبان=En|تاریخ=|وبگاه=|نشانی=https://en.wikipedia.org/wiki/Homo_sapiens#cite_note-21|عنوان=Homo_sapiens#cite_note-21}}</ref><ref>{{یادکرد وب|نویسنده=Wikipedia|کد زبان=en|تاریخ=|وبگاه=|نشانی=https://en.wikipedia.org/wiki/Homo_sapiens#cite_note-22|عنوان=Homo_sapiens#cite_note-22}}</ref><ref>{{یادکرد وب|نویسنده=Wikipedia|کد زبان=en|تاریخ=|وبگاه=|نشانی=https://en.wikipedia.org/wiki/Homo_sapiens#cite_note-23|عنوان=Homo_sapiens#cite_note-23}}</ref><ref>{{یادکرد وب|نویسنده=Wikipedia|کد زبان=en|تاریخ=|وبگاه=|نشانی=https://en.wikipedia.org/wiki/Homo_sapiens#cite_note-24|عنوان=Homo_sapiens#cite_note-24}}</ref><ref>{{یادکرد وب|نویسنده=Wikipedia|کد زبان=en|تاریخ=|وبگاه=|نشانی=https://en.wikipedia.org/wiki/Homo_sapiens#cite_note-25|عنوان=Homo_sapiens#cite_note-25}}</ref> مطالعات وسیع انجام شده بر تنوع ژنتیکی آفریقایی‌های مردم [[بوشمن]] و [[خویسان]] که نشان دهندهنشان‌دهندهٔ بیشترین تنوع ژنتیکی در بین ۱۱۳ جمعیت مجزای نمونه بردارینمونه‌برداری شده هستند، آن‌هاآنها را جزجزو ۱۴ «خوشه‌های اجدادی جمعیت» قرار داده‌است. همچنین تحقیقات نشان داده‌است که [[مهاجرت انسان‌های اولیه]] از جنوب غربی آفریقا نزدیک مرزهای [[نامیبیا]] و [[آنگولا]] بوده‌است.<ref>{{یادکرد وب|نویسنده=Wikipedia|کد زبان=en|تاریخ=|وبگاه=|نشانی=https://en.wikipedia.org/wiki/Homo_sapiens#cite_note-26|عنوان=Homo_sapiens#cite_note-26}}</ref><ref>{{یادکرد وب|نویسنده=Wikipedia|کد زبان=en|تاریخ=|وبگاه=|نشانی=https://en.wikipedia.org/wiki/Homo_sapiens#cite_note-news.bbc.co.uk-27|عنوان=Homo_sapiens#cite_note-news.bbc.co.uk-27}}</ref> نیروهای [[انتخاب طبیعی]] بر روی جمعیت انسان ادامه داشته و شواهد نشان می‌دهد که در برخی از مناطق ژنوم‌ها [[انتخاب هدایتی]] در طی ۱۵ هزار سال پیش داشتند.<ref>{{یادکرد وب|نویسنده=Wikipedia|کد زبان=en|تاریخ=|وبگاه=|نشانی=https://en.wikipedia.org/wiki/Homo_sapiens#cite_note-28|عنوان=Homo_sapiens#cite_note-28}}</ref>
