فرقه دموکرات آذربایجان: تفاوت میان نسخه‌ها

| بنیانگذار = [[میرجعفر باقروف]]<ref>رحیم رئیس نیا , سُعاد پیرا، دانشنامه جهان اسلام، ذیل «[http://rch.ac.ir/article/Details?id=11527 دموکرات آذربایجان فرقه]»، جلد 18، سال 1393</ref> {{سخ}} [[میرزا ابراهیموف]]<ref>رحیم رئیس نیا , سُعاد پیرا، دانشنامه جهان اسلام، ذیل «[http://rch.ac.ir/article/Details?id=11527 دموکرات آذربایجان فرقه]»، جلد 18، سال 1393</ref> {{سخ}} [[صمد وورغون]]<ref>رحیم رئیس نیا , سُعاد پیرا، دانشنامه جهان اسلام، ذیل «[http://rch.ac.ir/article/Details?id=11527 دموکرات آذربایجان فرقه]»، جلد 18، سال 1393</ref> {{سخ}} حیدر حسین‌اف<ref>رحیم رئیس نیا , سُعاد پیرا، دانشنامه جهان اسلام، ذیل «[http://rch.ac.ir/article/Details?id=11527 دموکرات آذربایجان فرقه]»، جلد 18، سال 1393</ref>

'''فرقه دموکرات آذربایجان''' (به [[زبان ترکی آذربایجانی|ترکی آذربایجانی]]: آذربایجان دموکرات فرقه‌سی) نام حزبی سیاسی است که در ۱۲ شهریور ۱۳۲۴ در [[تبریز]]، سه ماه پس از فرمان محرمانه دفتر سیاسی کمیته مرکزی اتحاد شوروی<ref name="Politbro" /><ref>{{پک|طالع|حریقی|۱۳۸۹|ک=گوشه‌های پنهان توطئه برای تجزیه مهاباد|ص=252-254}}</ref> در تبریز اعلام موجودیت نمود. این حزب با انتشار بیانیه‌ای ۱۲ ماده‌ای به زبان‌های ترکی و [[فارسی]] به رهبری [[جعفر پیشه‌وری]] و همراهی چندین فعال سیاسی آذربایجانی دیگر تشکیل شد. اختیارات گسترده‌تر محلی از لحاظ اداری، تدریس زبان ترکی آذربایجانی در مدارس در کنار [[زبان فارسی]] و [[اصلاحات ارضی]] و اقتصادی از جمله مهم‌ترین خواسته‌هایی بود که در توضیح اهداف و خواسته‌های این تشکل جدید سیاسی عنوان شده بود.<ref>https://rch.ac.ir/article/Details/13341</ref>

ماجرای تأسیس و نابودی [[حکومت خودمختار آذربایجان]] توسط فرقه به [[بحران ایران]] که یکی از سرآغازهای [[جنگ سرد]] بود معروف است. تأسیس این فرقه بر اساس تصمیم دفتر سیاسی [[حزب کمونیست شوروی]] انجام شد و فرقه مورد حمایت شوروی قرار داشت.<ref name="Politburo" /><ref>{{پک|Cottam|1964|ک=Nationalism in Iran|ص=124-128}}</ref><ref name="fernande" />

شوروی‌ها پس از ورود به ایران پست‌های مرزی و گمرکی بین ایران و شوروی را برچیدند و در مرز جنوبی منطقه اشغال شده شوروی پست‌های نظامی برپا کردند. در این بین، مقررات اشغال در معاهده سه جانبه ائتلاف (۲۹ ژانویه ۱۹۴۲) تعیین شد که به موجب آن بریتانیا و روسیه موافقت کردند به تمامیت ارضی، حاکمیت و [[استقلال سیاسی]] ایران احترام بگذارند (ماده ۱) و ظرف شش ماه از متارکه جنگ بین [[قوای محور]] و متفقین از ایران عقب‌نشینی کنند (ماده ۵). به هر حال با وجود این معاهده و اعلامیه دربارهٔ ایران (۱ دسامبر ۱۹۴۳) که بریتانیا، روس‌ها و آمریکایی‌ها را متعهد به حاکمیت و تمامیت ارضی ایران می‌کرد، سیاست‌های شوروی استقلال سیاسی ایران را نادیده می‌گرفت. شرایط جنگی همراه با کمبود منابع در آذربایجان گرسنگی گسترده و عدم امنیت در بین گروه‌های عمومی منطقه ایجاد کرده بود. شوروی‌شوروی این شرایط را بدتر کرد و برخی موافقتنامه‌های نامطلوب را بر آذربایجانی‌ها تحمیل نمود، بر اتحادیه‌های تجاری که نفوذ داشتند اثر گذاشت و شورای متحد مرکزی اتحادیه کارگران و زحمتکشان و توده کمونیست آذربایجان را، که از آنجا که آذربایجان را یک ملت و نه یکی از ملیتهای بسیار متنوع می‌دانست که با رهبری توده در تهران تفاوت‌های جدی داشت، تقویت کرد. شوروی‌شوروی همچنین دولت مرکزی را از برقرار نگه داشتن فرماندهی بازمی‌داشت و بر جمعیتهای محلی از طریق فرماندهان شهری که به کنسول شوروی در تبریز پاسخگو بودند اعمال فرمان می‌کرد.<ref>{{پک|Kuniholm|۱۹۸۹|ک=AZERBAIJAN v. History from 1941 to 1947|ص=231-234}}</ref>

در [[آذر]] [[۱۳۲۵]] نیروهای نظامی شوروی از [[ایران]] خارج شدند که این امر یکی از بزرگ‌ترین عوامل تضعیف فرقه گردید. پس از خروج نیروهای شوروی از [[ایران]] و همچنین فشارهای دولت‌های غربی، [[ارتش ایران]] و شورش مردم<ref>رضا آذری شهرضایی، فصلنامه گفتگو، شماره ۴۸، اردیبهشت ۸۶، صفحه‌های ۱۲۳ الی ۱۳۳.</ref><ref>آیت‌الله سید محمود طالقانی، مشاهدات من در زنجان (آذر ماه ۱۳۲۵ پس از فرار عوامل دولت پیشه‌وری)[http://www.irdc.org/article.asp?id=199] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20140813021402/http://www.irdc.org/article.asp?id=199 |date=۱۳ اوت ۲۰۱۴ }}</ref> حکومت فرقه را برانداخت و بسیاری از رهبران و فعالان فرقه به شوروی گریختند.

* [[محمد باقرزاده (بی‌ریا)|محمد بی‌ریا]] (وزیر فرهنگ): او به شوروی فرار کرد و به مدت ۲۰ سال در سیبری، در تبعید بود. با پیروزی انقلاب اسلامی به ایران بازگشت که در سال ۱۳۶۲ به اتهام همراهی با حزب توده دستگیر شد. به مدت یک سال زندان بود و چند ماه پس از آزادی درگذشت.<ref name="farsnews" />

* جعفر کاویانی (وزیر جنگ): او که فرماندهی ارتش فرقه را در دست داشت، به شوروی فرار کرد و گرفتار سرمای سیبری شد. ارتشی که کاویان فرماندهی آن را بر عهده داشت مقاومتی در برابر ارتش مرکزی نکرد و خیلی زود تسلیم شد.<ref name="farsnews" />

* صادق پادگان: وی دبیر کمیته اجرایی حزب توده در آذربایجان بود که پس از تشکیل فرقه به آن پیوست. پادگان مأمور جدایی کمیته ایالتی و ادغام آن با فرقه دموکرات بود. پس از رایزنی‌های نهایی بین پیشه‌وری، پادگان و شبستری، پادگان به تهران رفت تا کمیته مرکزی حزب توده را از تصمیمی که گرفته شده آگاه کند. پادگان نقش مهمی در تشکیل فرقه داشت و از آنجا که این نقش محوری مورد اعتماد پیشه‌وری هم بود، پیش از ورود ارتش به تبریز از این شهر فرار کرد و راهی شوروی شد.<ref name="farsnews" />

* [[نصرت‌الله جهانشاهلو|نصرت‌الله جهانشاه‌لو افشار]] (معاون‌اول حزب): در سال ۱۳۲۵ با فروپاشی حکومت فرقه آذربایجان به باکو می‌رود و در آنجا به پیشه‌وری می‌پیوندد. دکتر جهانشاه‌لو بیش از ۲۶ سال در شوروی (از آذر ماه سال ۱۳۲۵ ورود به شوروی تا سال ۱۳۵۱ خروج از شوروی) اقامت داشت.<ref name="farsnews" />

* ربیع‌الله کبیری (وزیر پست و تلگراف): او در جریان غائله آذربایجان، فرمانده فداییان در اشغال مراغه، میاندوآب، هشترود، چاراویماق و هولالو بود و در حکومت فرقه دموکرات آذربایجان وزارت راه، پست و تلگراف و تلفن را به‌عهده داشت. پس از ورود ارتش مرکزی، موفق به فرار نشد. او سرانجام دستگیر، محاکمه و اعدام شد.<ref name="farsnews" />

* داداش تقی‌زاده (رهبر فرقه در مراغه): او پس از ورود ارتش به مراغه فرار کرد که بعدها دستگیر و تیرباران شد.<ref name="farsnews" />

* رضا رسولی (وزیر تجارت و اقتصاد): پس از ورود ارتش به آذربایجان، او با تصمیم قبلی، ماندن در تبریز را ترجیح می‌دهد و قریب دو سال در تبریز مخفی می‌شود و نهایتاً با وساطت و شفاعت تنی چند از آشنایان در هفتم آذرماه ۱۳۲۷ به تهران آمده، خود را به ستاد دادرسی ارتش معرفی می‌کند. وی پس از کش و قوس‌های فراوان روانه زندان شده و در محاکمات اولیه به پنج سال حبس با اعمال شاقه محکوم می‌شود اما اوایل آذرماه ۱۳۲۸، مشمول عفو قرار گرفته، مجازات حبس وی اجرا نمی‌شود.<ref name="farsnews" />

| ۱۷ بهمن || در این شماره [روزنامۀروزنامهٔ آذربایجان] با امضای ص. ب نوشته بود که به یک لحاظ معنی‌دار است. نویسنده بر این جمله که آذربایجان جز لاینفک ایران است (که شعار طرفداران‌طرفداران دولت گردیده‌است) اشاره نموده و آن را تضعیف نموده بود. نویسنده سؤال کرده که کی و در کدام محضر، آذربایجان به مرتجعین فارس فروخته شده‌است تا اینکه جزء لاینفک ایران باشد؟ نوشته‌است که ما از تهمت تجزیه‌طلبی نمی‌تریسم. ص. ب که امضای صاحب‌مقاله است، احتمال دارد که صادق پادگان باشد که حالا از رؤسای فرقه است و از وکلای تبریز است. از مقاله مزبور، مخصوصاً لحن آن می‌توان حدس زد که استقلال داخلی که در اول کار موضوع درخواست بود، کم‌کم به کجاها منجر خواهند شد.

عنایت‌الله رضا، که خود زمانی از اعضای این فرقه بوده، به ماهیت خائنانه این فرقه اذعان داشت.<ref>{{یادکرد وب |url=http://www.cgie.org.ir/showbuilderB.asp?id=425 |title=گفتگوی منتشر نشده با زنده یاد دکتر عنایت الله رضا |accessdate=۷ اکتبر ۲۰۱۰ |archiveurl=https://web.archive.org/web/20101007115332/http://www.cgie.org.ir/showbuilderB.asp?id=425 |archivedate=۷ اکتبر ۲۰۱۰ |dead-url=yes }}</ref>

{{نقل قول|از حضور بلشوریک‌ها و اعضای فرقه دموکرات در اردبیل چیز زیادی یادم نماده است. فقط یادم است که پدرم آن‌ها را نفرین می‌کرد و می‌گفت: «اینها کافر و خدانشناس هستند. می‌خواهند آذربایجان را از ایران جدا کنند» … روزی که دموکرات‌ها و پیشه‌وری از ارتش ایران شکست خوردند و به شوروی فرار کردند، در اردبیل کشت و کشتار زیادی شد. خوب یادم است که مردم با چوب و چماق در خیابان و کوچه‌ها دنبال هوداران پیشه‌وری می‌گشتند و تا به کسی مشکوک می‌شدند، بانگ می‌زدند: «بگیریدش که که پیشه‌وری است! بلشوریک است!». مردم خشمگین هم بر سر آن فرد می‌ریختند و به قصد کُشت او را می‌زدند. چندین نفر همین‌طوری کشته شدند. اوضاع طوری شد که مادر و پدرم اجازه خروج از خانه را بهم ندادند».<ref>{{پک|یاحسینی|۱۳۹۳|ک=تکاوران نیروی دریایی در خرمشهر|ص=17-18}}</ref>{{سخ}}زمانی که صحبت [آمدن] ارتش شد، مردم دموکرات را دنبال می‌کردند تا کسانی را که به آن‌ها ظلم کرده‌اند را پیدا کنند. یک تعدادی زیادی از مردم محلی دنبال دموکراتها می‌گشتند که اموال شان را دزدیده بودند و به آن‌ها ظلم کرده بودند را بگیرند و به ارتش [تحویل] بدهند.{{سخ}}یادم هست زمانی که ما از کلخوران می‌خواستیم برویم به اردبیل، گفتند که اینجا صلاح نیست باشید و برگردید همان کلخوران. برای این که اینجا (در اردبیل) مردم دنبال دموکرات‌ها هستند و ممکن است دموکراتها بریزند به خانه‌ها و من یادم هست وقتی ارتش آمد مردم استقبال کردند. حتی یادم هست در یک کتابی می‌خواندم که یک مورخ خارجی [کریستوفر سایکس] می‌گفت این حجم از استقبال مردم از ارتش را فقط در فرانسه [آزادسازی از اشغال نازیها] دیده‌است. در تبریز هم مردم به گرمی از ارتش استقبال کردند و ارتش حامی مردم. وی می‌گوید من ندیدم مردم شکایتی از ارتش داشته باشند.<ref>{{یادکرد وب|نام خانوادگی=|نام=|عنوان=خاطرات ناخدا هوشنگ صمدی از فرقه دموکرات: مردم از ورود ارتش استقبال کردند/ آذریها اعضای فرقه را تحویل ارتش دادند!|نشانی=http://www.webcitation.org/6vOFKRXaD|بازبینی=۱۲ ژانویه ۲۰۱۷|اثر=|تاریخ=۱ شهریور ١٣٩۶|ناشر=آذری‌ها|نشانی بایگانی=https://archive.today/20171201142235/http://www.azariha.org/%D8%A8%D8%A7%DB%8C%DA%AF%D8%A7%D9%86%DB%8Cبایگانی/item/2161-%D8%AE%D8%A7%D8%B7%D8%B1%D8%A7%D8%AAخاطرات-%D9%86%D8%A7%D8%AE%D8%AF%D8%A7ناخدا-%D9%87%D9%88%D8%B4%D9%86%DA%AFهوشنگ-%D8%B5%D9%85%D8%AF%DB%8Cصمدی-%D8%A7%D8%B2از-%D9%81%D8%B1%D9%82%D9%87فرقه-%D8%AF%D9%85%D9%88%DA%A9%D8%B1%D8%A7%D8%AAدموکرات-%D9%BE%DB%8C%D8%B4%D9%87پیشه-%D9%88%D8%B1%DB%8Cوری-%D9%85%D8%B1%D8%AF%D9%85مردم-%D8%A7%D8%B2از-%D9%88%D8%B1%D9%88%D8%AFورود-%D8%A7%D8%B1%D8%AA%D8%B4ارتش-%D8%A7%D8%B3%D8%AA%D9%82%D8%A8%D8%A7%D9%84استقبال-%D9%88و-%D8%A7%D8%B9%D8%B6%D8%A7%DB%8Cاعضای-%D9%81%D8%B1%D9%82%D9%87فرقه-%D8%B1%D8%A7را-%D8%AA%D8%AD%D9%88%DB%8C%D9%84تحویل-%D8%A7%D8%B1%D8%AA%D8%B4ارتش-%D9%85%DB%8C%E2%80%8C%D8%AF%D8%A7%D8%AF%D9%86%D8%AFمی‌دادند|تاریخ بایگانی=۱ دسامبر ۲۰۱۷|dead-url=no}}</ref>}}

[[رده:حزب‌هایروابط ایران درو دوراناتحاد پهلوی (۱۳۵۷–۱۳۲۰)شوروی]]