چغانیان: تفاوت میان نسخه‌ها

'''چَغانیان''' یا '''صنعانیان'''<ref name="arianica.com1">{{یادکرد وب |url=http://www.arianica.com/%D9%85%D9%82%D8%A7%D9%84%D8%A7%D8%AA/%D8%A2%D9%84-%D9%85%D8%AD%D8%AA%D8%A7%D8%AC-%DA%86%D9%8E%D8%BA%D8%A7%D9%86%DB%8C%D8%A7%D9%86 |title=آل محتاج - چَغانیان - صنعانیان ۳۸۱ ـ ۳۲۱ ق/ ۹۹۱ ـ ۹۳۳ م، دانشنامه آریانیکا. |accessdate=۲۱ مه ۲۰۱۳ |archiveurl=https://web.archive.org/web/20150717194037/http://arianica.com/%D9%85%D9%82%D8%A7%D9%84%D8%A7%D8%AA/%D8%A2%D9%84-%D9%85%D8%AD%D8%AA%D8%A7%D8%AC-%DA%86%D9%8E%D8%BA%D8%A7%D9%86%DB%8C%D8%A7%D9%86 |archivedate=۱۷ ژوئیه ۲۰۱۵ |dead-url=yes }}</ref> یا '''صغانیان''' یک امیرنشین ایرانی‌تبار کوچک در کرانۀکرانهٔ راست رودخانۀرودخانهٔ [[آمودریا]] در جنوب سمرقند بود. ناحیۀناحیهٔ قدیمی چغانیان که شهر مهم آن نیز چَغانیان نام داشت امروزه تقریباً مطابق با [[ولایت سرخان‌دریا|ولایت سُرخان‌دریا]] (به مرکزیت شهر [[ترمذ|تِرمِذ]]) در جنوب ازبکستان است. در پارسی میانه به آن چغانیگان گفته می‌شد.<ref>دانشنامه ایرانیکا: ČAḠĀNĪĀN</ref> عربی‌شده نام چغانیان به صورت صغانیان آمده‌است.

فرمانروایان چغانیان، ''چغان‌خداچَغان‌خُدات'' نامیده می‌شدند و به احتمال زیاد از تبار ایرانی بوده‌اند. ناحیۀناحیهٔ چغانیان نخست در قلمرو [[کوشانیان]] قرار داشته‌است و در دورۀدورهٔ ساسانیان، جزو سرزمین‌های اصلی [[هپتالیان]] به‌شمار می‌رفت و به‌رغم استقلال نسبی و داشتن فرماندار مستقل، جزو نواحی تحت نفوذ [[ساسانیان]] شمرده می‌شد. با لشکرکشی خسرو انوشیروان، چغانیان کاملاً به تصرف ساسانیان درآمد.

اعراب آن را صغانیان می‌گویند. منطقۀمنطقهٔ چغانیان به خاطر کشت [[زعفران]] معروف بوده‌است.

در قرون وسطی درهٔ سرخان ناحیۀناحیهٔ چغانیان را تشکیل می‌داده و صاحب این ناحیه در زمان‌های پیش از اسلام لقب چغان‌خداه داشته استداشته‌است. بنا به گفتۀگفتهٔ مقدسی در چغانیان نزدیک به شانزده هزار روستا وجود داشته. این ناحیه از لحاظ وسعت و ثروت و عظمت بلاد به پای ختل نمی‌رسیده‌است. شهر عمدهٔ ناحیۀناحیهٔ مذکور همین نام را داشته در مسافت چهار روز راه یا در ۲۴ فرسنگی ترمذ و سه روز راه از قبادیان به قولی مطابق ده‌نو کنونی و به قول دیگر مطابق سرآسیاب کنونی بوده‌است که به فاصلۀفاصلهٔ کمی از ده‌نو[[ده نو (سرخان‌دریا)|ده نو]] قرار داشته‌است. به گفتۀگفتهٔ [[استخری]] چغانیان از ترمذ بزرگتر بوده‌است لیکن از نظر جمعیت و ثروت بپای ترمذ نمی‌رسیده‌است.<ref name="ReferenceA">بیات، عزیزالله: آل محتاج (امرای چغانی). در نشریه: «بررسی‌های تاریخی» فروردین و اردیبهشت ۱۳۵۴ - شماره ۵۶. (در مالکیت عمومی به خاطر قدمت).</ref>

این شهر کهن دژیکهن‌دژی داشته که در دو طرف رودخانه بنا شده بود. در این شهر بازاری سرپوشیده زیبا وجود داشته نان ارزان بوده و گوشت به مقدار زیاد خریدوفروش می‌شده میان بازار مسجدی زیبا با ستون‌هایی از خشت پخته بدون [[طاق‌نما]] برپا بوده حتی در سدۀسدهٔ دوازدهم میلادی هم مسجد چغانیان مشهور بوده‌است. به هر خانه‌ای آب جاری برده شده بود و اطراف شهر به‌سبب وفور آب از گیاهان و رستنی‌های فراوان پوشیده شده بود. علف چندان بلند میروئیدمی‌رویید که اسب در میان آن پیدا نبوده‌است.<ref name="ReferenceA"/>

ولایت چغانیان در سده‌های پنجم و ششم میلادی از مراکز عمدۀعمدهٔ هفتالیان بود و در روزگاران پیش از اسلام از مراکز انتشار دیانت مذهبآیین [[بودایی]] بوده و معابدنیایشگاه‌های بودایی بسیاری در آنجا وجود داشته‌است. چغانیان در زمان دودمان ساسانیان تحت حکومت فرمانروایان محلی بود که عنوان ''چغان‌خداهچغان‌خدات'' داشتند و در سال ۳۱ هجری قمری سپاهیان چغان‌خداه در جنگ [[یزدگرد سوم]] با اعراب با مهاجمان عرب جنگید؛ همانطورهمان‌طور که گفته شد چغانیان توسط قتیبة بن مسلم باهلی فتح شد.<ref name="همان منبع">همان منبع.</ref>

شهر چغانیان از سدۀسدهٔ هفتم، به‌ویژه از دورۀدورهٔ مغول، به بعد به‌تدریج کم‌اهمیت شد و به احتمال بسیار از سدۀسدهٔ هشتم به بعد شهر چغانیان وجود نداشته‌است.

در اوایل سدۀسدهٔ دهم، شاهان ازبک به چغانیان حمله کردند. ناحیۀناحیهٔ چغانیان در سدۀسدهٔ چهاردهم/بیستم، سُرخان‌دریا نامیده شد و از ۱۳۱۹ش/۱۹۴۱م در محدوده‌ای میان تاجیکستان در شمال و مشرق، افغانستان در جنوب، ترکمنستان در جنوب غربی و [[قشقه‌دریا|قَشْقَه‌دریا]] (جزو ازبکستان) در مشرق، با تغییراتی اندک نسبت به حدود پیشین ناحیه، به ولایت (اوبلاست) تبدیل شد. جمعیت آن در سرشماری ۱۳۷۵ش/۱۹۹۶م، بیش از یک و نیم میلیون نفر بوده‌است و تقریباً ۷۳٪ مردم آن از تبار ازبک، ۱۲٪ تاجیک و بقیه روس، ترکمن و تاتارند. البته براساس برخی برآوردها جمعیت تاجیکان این منطقه بیشترین و بزرگترین بوده‌است.