مصادره اموال پس از انقلاب ۱۳۵۷ ایران: تفاوت میان نسخه‌ها

'''مصادره اموال و دارایی‌ها در [[نظام جمهوری اسلامی ایران]]''' به یک مجموعه اقدامات قانونی گفته می‌شود که پس از [[انقلاب ۱۳۵۷]]<ref>{{یادکرد وب|عنوان=کدام اموال مصادره‌ای قابل برگشت‌اند؟|نشانی=https://www.khabaronline.ir/news/705779/کدام-اموال-مصادره-ای-قابل-برگشت-اند|وبگاه=خبرآنلاین|تاریخ=2017-09-10|بازبینی=2020-08-21|کد زبان=fa}}</ref> به فرمان [[سید روح‌الله خمینی]] یا به دستور [[دادگاه انقلاب]] صورت گرفت و موجب مصادره گستردهٔ اموال و دارایی‌های بسیاری از وابستگان به [[حکومت پهلوی]]، برخی کارمندان عالی‌رتبه دولتی و نظامی، کارآفرینان، سرمایه‌داران و تجار، اقلیت‌های دینی، افرادی که پس از انقلاب به خارج از کشور رفته بودند، و هنرمندان سرشناس و پردرآمد به دست دادگاه انقلاب شد. نهادی نو نیز به نام [[بنیاد مستضعفان انقلاب اسلامی]] برای امور مربوط به مصادره ایجاد شد. در میان اموال و دارایی‌های مصادره شده، نام بزرگترین کارآفرینان دهه‌هایچندین ۱۳۳۰دهه تاقبل ۱۳۵۰،از انقلاب، از جمله [[محمود خیامی|برادران خیامی]]، [[محمدتقی برخوردار]]، [[اصغر قندچی]]، [[محمدرحیم متقی ایروانی]]، [[محسن آزمایش]]، [[حبیب‌الله القانیان]]، [[جعفر اخوان]]، [[حسین خداداد]]، [[حبیب‌الله ثابت]]، [[خاندان لاجوردی|برادران لاجوردی]]، [[خانواده رضایی]]، [[خانواده خسروشاهی|خاندان خسروشاهی]]، [[خانواده ارجمند|برادران ارجمند]] و [[محمدتقی توکلی (کارآفرین)|محمدتقی توکلی]] دیده می‌شود.<ref name=":12">{{یادکرد وب|عنوان=داستان ۵۳ نفر|نشانی=http://www.tejaratefarda.com/بخش-اقتصاد-35/9906-داستان-نفر|وبگاه=هفته نامه تجارت فردا|بازبینی=2020-08-21|کد زبان=fa}}</ref><ref name=":0">{{یادکرد وب|عنوان=ویرانگری انقلاب ۵۷ در اقتصاد ایران {{!}} DW {{!}} 19.02.2019|نشانی=https://www.dw.com/fa-ir/opinion/a-47555958|وبگاه=DW.COM|بازبینی=2020-08-21|کد زبان=fa-IR|نام=Deutsche|نام خانوادگی=Welle (www.dw.com)}}</ref><ref>{{یادکرد وب|عنوان=اموال مصادره شده ایرانیان مقیم خارج در صورت نداشتن جرم بازگردانده می‌شود|نشانی=https://www.imna.ir/news/147846/اموال-مصادره-شده-ایرانیان-مقیم-خارج-در-صورت-نداشتن-جرم-بازگردانده|وبگاه=ایمنا|تاریخ=2014-05-24|بازبینی=2020-08-29|کد زبان=fa}}</ref><ref name=":8">{{یادکرد وب|عنوان=تکنیک‌های رایج و عجیب حکومت ایران برای مصادره اموال شهروندانش|نشانی=https://iranwire.com/fa/features/2851|وبگاه=IranWire {{!}} خانه|بازبینی=2020-08-29|کد زبان=fa}}</ref> برخی از کارآفرینان و سرمایه‌داران مجبور به تَرک کشور شدند، و برخی نیز همچون [[حبیب‌الله القانیان]] به جوخهٔ دار سپرده شدند.<ref>{{یادکرد وب|عنوان=53 نفری که بعد انقلاب اموالشان مصادره شد {{!}} اقتصاد آنلاین|نشانی=https://www.eghtesadonline.com/بخش-اخبار-2/105037-نفری-که-بعد-انقلاب-اموالشان-مصادره-شد|وبگاه=www.eghtesadonline.com|بازبینی=2020-08-21|کد زبان=fa}}</ref><ref name=":0"/><ref name=":1">{{یادکرد وب|عنوان=چگونه ایران آینده خود را کشت؟|نشانی=https://www.radiofarda.com/a/f4_how_iran_killed_future_losangelestimes_elghanian/24628551.html|وبگاه=رادیو فردا|بازبینی=2020-08-21|کد زبان=fa}}</ref>

در طی این مصادره‌ها، به ویژه با تصویب «[[قانون حفاظت و توسعه صنایع ایران]]»، بخش مهمی از اقتصاد خصوصی ایران شامل اموال، کارخانجات و صنایع بزرگ مربوط به ۵۳ صاحب سرمایه و صنعت مصادره شد و اقتصاد ایران وارد مرحله جدیدی به نام «دولتی‌سازی» شد.<ref name=":12"/><ref name=":15"/><ref name=":0"/> پی‌آمد این مصادره‌ها، از یک‌سو، فرار بسیاری از کارآفرینان، سرمایه‌داران و تجار ایرانی به خارج کشور بود، و از سوی دیگر، شکل‌گیری نهادِ بنیاد مستضعفان بر پایه املاک مصادره‌ای به عنوان یکی از مهم‌ترین و پردرآمدترین نهادهای اقتصادی ایران بود. در سال ۱۳۹۸ درآمد این بنیاد ۳۶ هزار میلیارد تومان بوده‌است.<ref name=":2">{{یادکرد وب|عنوان=درآمد ۳۶ هزار میلیارد تومانی بنیاد مستضعفان در سال ۹۸|نشانی=https://www.radiofarda.com/a/30748820.html|وبگاه=رادیو فردا|بازبینی=2020-08-21|کد زبان=fa}}</ref><ref name=":1"/> در سال‌های بعد، بخش‌هایی از اموال مصادره شده نیز به [[بنیاد شهید و امور ایثارگران|بنیاد شهید]] و [[ستاد اجرایی فرمان امام]] رسیده‌است.<ref name=":16">{{یادکرد وب|عنوان=روایت رفیقدوست از جزئیات مصادره اموال پهلوی|نشانی=https://www.tabnak.ir/fa/news/375712|وبگاه=fa|تاریخ=۱۳۹۲/۱۱/۱۳–۱۵:۲۰|بازبینی=2020-08-29|کد زبان=fa|نام=تابناک {{!}}|نام خانوادگی=TABNAK}}</ref><ref name=":17">{{یادکرد وب|نویسنده=|کد زبان=|تاریخ=|وبگاه=انقلاب اسلامی|نشانی=https://www.enghelabe-eslami.com/component/content/article/19-didgagha/maghalat/37559-2020-04-11-18-21-37.html|عنوان=اهمیّت تداوم مقولهٔ شهادت و شهیدپروری در نظام جمهوری اسلامی}}</ref><ref name=":18">{{یادکرد وب|عنوان=امام خمینی (س) - حکم به آقایان کروبی، صانعی و عسگر اولادی (رسیدگی به اموال مجهول المالک)|نشانی=http://www.imam-khomeini.ir/fa/C207_44748/_تعیین_نمایندگان_برای_رسیدگی_به_وجوه_و_اموال_مجهول_المالک_و...|وبگاه=www.imam-khomeini.ir|بازبینی=2020-10-12}}</ref> مصادره‌ها اگر چه به دست دادگاه انقلاب انجام می‌شد، اما در جامعه نیز مورد حمایت و دارای نظریه‌پردازانی در میان گروه‌ها و روشنفکران به‌ویژه مارکسیستی و سوسیالیستی تحت عناوین «انقلابیون عدالت‌خواه» بود که نگاه منفی به سرمایه‌داران و کارآفرینان داشتند و به دنبال سلب مدیریت خصوصی بودند.<ref name=":20" /><ref name=":5" />

سرنوشت و علت مصادره‌های صورت گرفته یکی از موضوعات مورد بحث در سال‌های اخیر بوده است. گزارش‌های منتشرشده پس از فروکشیدن جو اوایل انقلاب، نشان می‌دهند که بسیاری از صاحبان کارخانه‌ها و واحدهای تولیدی مصادره‌شده، هیچ «روابط غیرقانونی با رژیم گذشته» نداشته‌اند و به اشتباه اموال آنها مصادره شده‌است. پیش از مصادره نیز،مصادره، اگرچه انقلابیون عدالت‌خواه تصور می‌کردند که صنعت و تولید عبارت است از «زمین و پول و ماشین‌آلات و کارگر»، اما پس از مصادره با وجود داشتن این موارد، بسیاری از صنایع مهم ایران به سرعت رو به ورشکستگی نهاده و از بین رفتند و نقش «مدیریتی» که بتواند «زمین و پول و ماشین‌آلات و کارگر» را گردآوری و مدیریت کند، مشخص شد. تجربه مصادره اموال سرمایه‌داران در ایران، در برخی دیگر از کشورهای مشابه در طول سده گذشته توسط گروه‌های چپ‌گرا تکرار شده بود.<ref name=":15" /><ref name=":23" /><ref name=":5" />

همچنین در این دوران، ترکیبی از ایدئولوژی‌های اسلامی و سوسیالیستی که به [[سوسیالیسم اسلامی]] معروف است، همچون در [[نهضت خداپرستان سوسیالیست]]، شکل گرفت که بعداً تأثیر زیادی بر روی اندیشه مصادره‌ها گذاشت. به گفته [[غلامرضا سعیدی|سعیدی]] «از جنبش خداپرستان سوسیالیست که همان گروهی بود که محمد نخشب به راه انداخته بود تا طرفداران شریعتی، راه سومی‌ها، خلیل ملکی، آل‌احمد و دانشور و گروهی که حول مجله «علم و زندگی» فعالیت می‌کردند، به غیر از سوسیالیسم به چیز دیگری فکر نمی‌کردند و از دید آنها هر سیاست اقتصادی محکوم به شکست بود حتی اصلاحات ارضی.»<ref>{{یادکرد وب|عنوان=نظریه‌پردازان مصادره|نشانی=http://www.tejaratefarda.com/بخش-ایران-اقتصاد-سیاسی-14/34686-نظریه-پردازان-مصادره|وبگاه=هفته نامه تجارت فردا|بازبینی=2021-01-23|کد زبان=fa}}</ref> در هنگام [[انقلاب ۱۳۵۷]] و پس از پیروزی آن، با تشدید نگاه چپ و ضدسرمایه‌داری و تبدیل شدن مبارزه با سرمایه‌داری همچون یک هدف، بخشی از انقلابیون، چپ گرایان و بازاریانِ حامی انقلاب، صاحبان صنعت را پایگاه [[امپریالیسم]] و دشمن می‌شمردند و به دنبال سلب [[مالکیت خصوصی]] و به گفته خودشان برقراری «عدالت» و مبارزه با امپریالیسم بودند. از نظر بسیاری از این احزاب چپ‌گرا، مدیر کارخانه شخصی «زالوصفت» بوده که حاصل دسترنج کارکنان را غضب کرده و باید کارگران با «مدیریت شورایی» کارخانه را اداره کنند.<ref name=":15"/><ref name=":20"/><ref name=":3">{{یادکرد خبر|عنوان=درگذشت محمود خیامی؛ همچنان در رؤیای 'ماشین ایرانی'|نشانی=https://www.bbc.com/persian/iran-features-51703601|کوشش=BBC News فارسی|تاریخ=2020-03-02|تاریخ بازبینی=2020-03-02|زبان=fa|نام=مسعود|نام خانوادگی=بهنود}}</ref><ref>{{یادکرد وب|عنوان=پشت پرده «مصادره»|نشانی=https://www.irna.ir/news/83206185/پشت-پرده-مصادره|وبگاه=ایرنا|تاریخ=2019-02-12|بازبینی=2020-03-02|کد زبان=fa|نام خانوادگی=10}}</ref><ref name=":0"/><ref name=":9"/><ref name=":21"/> به گفته [[غلامرضا سعیدی]] «جذابیتی که شعارهای این گروه‌ها داشت قشرها جوان را به خودش جذب می‌کرد و موجب تأثیرگذاری بیشتر آنها می‌شد.»<ref name=":20"/> در این دوران انقلابیون عدالت‌خواه القابی مانند «زالوصفت»، «وابسته به دربار» و «کمپرادور» را به بسیاری از سرمایه‌داران و کارآفرینان نثار می‌کردند. در این فضا، بنا به فرمان [[سید روح‌الله خمینی]] خطاب به [[شورای انقلاب]]، در تاریخ ۹ اسفند ۱۳۵۷، این شورا می‌توانست به «حکم حاکم شرع» مصادره اموال را انجام دهد.<ref name=":4">{{یادکرد وب|عنوان=سرنوشت مصادره‌های پس از انقلاب|نشانی=https://www.isna.ir/news/97040300957/سرنوشت-مصادره-های-پس-از-انقلاب|وبگاه=ایسنا|تاریخ=2018-06-24|بازبینی=2020-08-21|کد زبان=fa}}</ref> از این رو [[بنیاد مستضعفان انقلاب اسلامی]] یک ماه پس از وقوع انقلاب ۱۳۵۷، به فرمان [[سید روح‌الله خمینی]]، با هدف تجمیع اموال و دارایی‌های مصادره شده و با شعار تخصیص این دارایی‌ها همچون «غنائم» به مستضعفان، تأسیس شد.<ref name=":4"/><ref>{{یادکرد وب|عنوان=تاریخچه، نحوه شکل‌گیری و اهداف بنیاد مستضعفان|نشانی=https://snn.ir/fa/news/152790/تاریخچه-نحوه-شکل-گیری-و-اهداف-بنیاد-مستضعفان|وبگاه=snn.ir|بازبینی=2020-10-23}}</ref> پس از این نیز، با [[اشغال سفارت آمریکا]] و افزوده شدن [[آمریکا ستیزی]] به مبارزه با سرمایه‌داری و اقتصاد آزاد و لیبرال، فضای انقلابی تشدید و عرصه بر روی منتقدان مصادره‌ها تنگ‌تر شد و نگاه منفی به صنایع ایران که در آن زمان بخشی از نظام تولید جهانی در صادرات و واردات بودند، هر روز بیشتر می‌شد.<ref name=":20"/><ref name=":15"/>

بعد از مصادره اموال افراد مورد نظر در «قانون حفاظت و توسعه صنایع ایران»، با اشغال سفارت آمریکا و افزوده شدن آمریکا ستیزی به مبارزه با سرمایه‌داری، فضای انقلابی تشدید و عرصه بر روی منتقدان مصادره‌ها تنگ‌تر شد. نگاه منفی به صنایع ایران که در آن زمان بخشی از نظام تولید جهانی در صادرات و واردات بودند، هر روز بیشتر می‌شد. با افزایش فشار نیروهای سیاسی چپ و سوسیالیستیِ اسلامی که به دنبال سلب مالکیت خصوصی بودند، برخی دیگر از کارخانه‌های خصوصی مصادره شدند. کارخانه‌هایی همچون همچون [[ارج]] و [[گروه صنعتی مینو|مینو]] شامل این موج جدید مصادره شدند که به «موج دوم مصادره» مشهور شد. در این مصادره‌های جدید، معمولاً صاحب اموال زیر فشار احزاب کارگری که به دنبال «مدیریت شورایی» بودند، مجبور به تحویل اموالش می‌شد. خسروشاهی پس از چند روز گروگان‌گیری و تهدید مجبور می‌شود که کارخانه مینو را تحویل دهد.<ref name=":20"/><ref name=":9">{{یادکرد وب|عنوان=کارخانه ارج از ظهور تا سقوط|نشانی=http://www.tejaratefarda.com/بخش-اقتصاد-35/20505-کارخانه-ارج-از-ظهور-تا-سقوط|وبگاه=هفته نامه تجارت فردا|بازبینی=2020-09-04|کد زبان=fa}}</ref><ref name=":0"/><ref>{{یادکرد وب|عنوان=وصل شدن ایران به ارابه پیشرفت غرب|نشانی=http://www.iran-emrooz.net/index.php/think/more/48305/|وبگاه=www.iran-emrooz.net|بازبینی=2020-10-17}}</ref><ref>{{یادکرد وب|عنوان=دارا خسروشاهی، مدیرعامل جدید اوبر شد/ از ناکامی در بردن سهم از گروه صنعتی مینو تا رسیدن به بزرگ‌ترین اپ تلفن تاکسی جهان|نشانی=http://www.iana.ir/بخش-بازار-6/47933-دارا-خسروشاهی-مدیرعامل-جدید-اوبر-شد-از-ناکامی-در-بردن-سهم-از-گروه-صنعتی-مینو-تا-رسیدن-به-بزرگ-ترین-اپ-تلفن-تاکسی-جهان|وبگاه=خبرگزاری ایانا|بازبینی=2020-09-11|کد زبان=fa}}</ref> همچنین، در سال ۱۳۶۲، همه دارایی‌های [[عبدالرحیم جعفری]] پس از آزادی از زندان، با امضای یک صلح‌نامه در دادگاهی به ریاست [[محمد محمدی گیلانی|محمدی گیلانی]]، به [[سازمان تبلیغات اسلامی]] واگذار شد. جعفری در کتاب خاطرات خود، «در جستجوی صبح»، دربارهٔ دادگاهی که برگزار شد چنین نوشته‌است: «جنتی و محمدی گیلانی وارد اتاق شدند و گیلانی با لگد بر سر و صورتم می‌زد تا [[مؤسسه انتشاراتی امیرکبیر|انتشارات امیرکبیر]] را به تشکیلات جنتی هدیه کنم و من به‌خاطر حفظ جانم چنین کردم!» جعفری تا آخر عمر تلاش‌های خود برای بازپس‌گیری امیرکبیر و دیگر دارایی‌هایش را ادامه داد، ولی با وجود صدور مکرر رای اعاده اموال در دادگاه‌های مختلف، او سرانجام موفق به پس گرفتن امیرکبیر از سازمان تبلیغات نشد.<ref name=":22">{{یادکرد وب|عنوان=سازمان تبلیغات اسلامی و تصرف انتشارات خوارزمی|نشانی=https://www.bbc.com/persian/arts/2015/06/150617_l41_books_kharazmi_sazman_tablighat|وبگاه=BBC News فارسی|تاریخ=2015-06-17|بازبینی=2020-10-17|کد زبان=fa}}</ref><ref>{{یادکرد وب|عنوان=BBCPersian.com {{!}} فرهنگ و هنر {{!}} ۲۵ سال از 'تصرف' بزرگترین ناشر خاورمیانه گذشت|نشانی=https://www.bbc.com/persian/arts/story/2008/06/080617_an-aan-amir-kabir|وبگاه=www.bbc.com|بازبینی=2020-10-17}}</ref>

مصادره اموال و دارایی‌های سرمایه‌داران ایرانی موجب فرار صدها نفر از آنها به خارج کشور شد.<ref name=":1"/> برخی از این سرمایه‌داران، در خارج از کشور نیز توانستند بار دیگر به موفقیت‌های اقتصادی برسند.<ref name=":10">{{یادکرد وب|عنوان=53 نفری که بعد انقلاب اموالشان مصادره شد {{!}} اقتصاد آنلاین|نشانی=https://www.eghtesadonline.com/بخش-اخبار-2/105037-نفری-که-بعد-انقلاب-اموالشان-مصادره-شد|وبگاه=www.eghtesadonline.com|بازبینی=2020-08-21|کد زبان=fa}}</ref><ref>{{یادکرد وب|عنوان=مشمولان بند مصادره/ سرمایه‌دارانی که اموالشان توقیف شد چه فرجامی پیدا کردند؟|نشانی=http://tarikhirani.ir/fa/news/1157/مشمولان-بند-مصادره-سرمایه-دارانی-که-اموالشان-توقیف-شد-چه-فرجامی-پیدا-کردند-|وبگاه=تاریخ ایرانی|بازبینی=2020-08-21|کد زبان=fa}}</ref> گزارش‌های منتشرشده پس از فروکشیدن جو اوایل انقلاب، نشان می‌دهند که بسیاری از صاحبان این کارخانه‌ها و واحدهای تولیدی، هیچ «روابط غیرقانونی با رژیم گذشته» نداشته‌اند و قاضی‌ها احکام نادرستی صادر کرده‌اند.<ref name=":15">{{یادکرد وب|عنوان=پشت‌پرده «مصادره اموال» در زمان انقلاب{{!}} سرنوشت آن همه سرمایه چه شد؟|نشانی=http://aftabnews.ir/fa/news/574359|وبگاه=fa|تاریخ=۱۳۹۷/۱۱/۲۳–۰۹:۴۷|بازبینی=2020-08-21|کد زبان=fa|نام=اخبار روز ایران و جهان {{!}} آفتاب|نام خانوادگی=نیوز}}</ref><ref name=":23">{{یادکرد وب|عنوان=سرنوشت مصادره‌های پس از انقلاب|نشانی=https://www.isna.ir/news/97040300957/سرنوشت-مصادره-های-پس-از-انقلاب|وبگاه=ایسنا|تاریخ=2018-06-24|بازبینی=2020-08-21|کد زبان=fa}}</ref><ref name=":5">{{یادکرد وب|عنوان=ویرانگری انقلاب ۵۷ در اقتصاد ایران {{!}} DW {{!}} 19.02.2019|نشانی=https://www.dw.com/fa-ir/opinion/a-47555958|وبگاه=DW.COM|بازبینی=2020-08-21|کد زبان=fa-IR|نام=Deutsche|نام خانوادگی=Welle (www.dw.com)}}</ref> پیش از مصادره، اگرچه انقلابیون عدالت‌خواه تصور می‌کردند که صنعت و تولید عبارت است از «زمین و پول و ماشین‌آلات و کارگر»، اما پس از مصادره با وجود داشتن این موارد، بسیاری از صنایع مهم ایران به سرعت رو به ورشکستگی نهاده و از بین رفتند و نقش «مدیریتی» دلسوز و آگاه که بتواند «زمین و پول و ماشین‌آلات و کارگر» را گردآوری و مدیریت کند، مشخص شد.<ref name=":5" /> قبل از مصادره‌ها، اغلب کارخانه‌ها و واحدهای تولیدی فعال در این بخش و در حوزه‌های کاری خود بسیار موفق و سودآور در ایران و منطقه بودند و نقش مهمی در اشتغال و [[تولید ملی]] داشتند. پس از مصادرهٔ آنها، به مرور زمان، برخی از کارخانه‌ها و صنایع مهم همچون [[کفش ملی]]، [[ارج]]، تولی‌پرس، پارس‌الکتریک و کارخانهٔ شرکت [[آزمایش (شرکت)|آزمایش]] توان تولید خود را از دست داده، متروک شده و امکانات آنها فروخته شده‌اند، و برخی دیگر مانند [[صنایع خودروسازی]] با ضررهای سنگین مواجه شدند.<ref name=":10"/><ref name=":5"/> در این مورد [[محسن رفیقدوست]] رئیس سابق بنیاد مستضعفین می‌گوید که «وقتی بنده وارد بنیاد شدم، ۸۰۰ و اندی شرکت بود که ما آن را تبدیل کردیم به چهارصد شرکت بقیه را منحل کردیم چرا که موضوعیت و ضرورت نداشتند البته بعد از بنده بیش از ۲۰۰ شرکت دیگر نیز واگذار یا منحل شد چرا که فقط بحث ضرردهی نبود و استدلال این بود که بنیاد کارهای کوچکی که مردم می‌توانند انجام دهد را ورود پیدا نکند لذا برخی فروخته شد.»<ref>{{یادکرد وب|نشانی=https://www.entekhab.ir/fa/news/144260/روایت-رفیق-دوست-از-مصادره-اموال-پهلوی-ها|وبگاه=www.entekhab.ir|بازبینی=2020-08-29}}</ref>