بلوغ (انسان): تفاوت میان نسخه‌ها

محتوای حذف‌شده محتوای افزوده‌شده
Salrymahd (بحث | مشارکت‌ها)
رشد بلوغ پسران
Salrymahd (بحث | مشارکت‌ها)
اضافه كردن مطالب جديد مطابق با صفحه بلوغ با زبان انگليسي (پارت1)
خط ۲۸:
=== '''نعوظ''' ===
نعوظ در هنگام خواب یا هنگام بیدار شدن از نظر پزشکی به عنوان تومسانس آلت تناسلی شبانه شناخته می شود و به طور عامیانه به عنوان چوب صبح شناخته می شود. آلت تناسلی مرد می تواند در طول خواب به طور مرتب نعوظ پیدا کند و مردان یا پسران اغلب با نعوظ از خواب بیدار می شوند. پس از رسیدن پسر به سن نوجوانی ، نعوظ به دلیل بلوغ بیشتر اتفاق می افتد. نعوظ می تواند خود به خود و در هر زمان از روز رخ دهد ، و اگر پوشیده باشد ممکن است باعث برآمدگی یا “قوز” شود. این را می توان با پوشیدن لباس زیر مناسب ، پیراهن بلند و لباس گشاد ، پنهان یا پنهان کرد.نعوظ برای کودکان قبل از بلوغ و نوزادان معمول است و حتی ممکن است قبل از تولد نیز رخ دهد. [33] نعوظ های خود به خودی به نعوظ های غیر ارادی یا ناخواسته نیز معروف هستند و طبیعی هستند. چنین نعوظ هایی اگر در مكان های عمومی اتفاق بیفتد ، مانند كلاس یا اتاق نشیمن ، شرم آور خواهد بود.
 
=== جمع شدن پوست ختنه گاه ===
در دوران بلوغ ، اگر قبل از آن نباشد ، نوک و دهانه پوست [[ختنه‌گاه|ختنه گاه]] پسر گسترده تر می شود ، به تدریج امکان عقب رفتن از شاخه آلت تناسلی مرد و پشت استخوان را فراهم می کند ، که در نهایت بدون درد و مشکل ممکن است. غشایی که سطح داخلی پوست ختنه گاه را با گلن پیوند می دهد از هم می پاشد و پوست ختنه گاه را آزاد می کند تا از غائله جدا شود. پوست ختنه گاه به تدریج جمع می شود.
 
تحقیقات انجام شده توسط اوستر (1968) نشان داد که با شروع و ادامه بلوغ ، تعداد پسران قادر به عقب کشیدن پوست ختنه گاه خود افزایش می یابد. در سن 12-13 سالگی ، اوستر دریافت که فقط 60٪ از پسران قادر به جمع کردن پوست ختنه گاه خود هستند. این در سن 14-15 سالگی به 85 درصد و در 16-17 سالگی به 95 درصد افزایش یافت. وی همچنین دریافت که 1٪ از کسانی که قادر به جمع آوری کامل [[فیموزیس|فیموز]] تجربه نشده در سنین 14-17 سال نیستند ، بقیه تا حدی قادر به این کار هستند. یافته ها با تحقیقات بیشتر توسط Kayaba و همکاران (1996) در مورد بیش از 600 پسر پشتیبانی شد و Ishikawa و Kawakita (2004) نشان دادند که در سن 15 سالگی ، 77٪ از نمونه پسران آنها می توانند پوست ختنه گاه خود را جمع کنند. Beaugé (1997) گزارش می دهد که پسران ممکن است با کشش دستی به توسعه پوست ختنه گاه خلفی کمک کنند.
 
هنگامی که پسری توانست پوست ختنه گاه خود را پس بگیرد ، بهداشت آلت باید از ویژگی های مهم مراقبت از بدن در بدن باشد. اگرچه آكادمی اطفال آمریكا اظهار داشت كه "شواهد اندكی برای اثبات ارتباط بین وضعیت ختنه و بهداشت مطلوب آلت تناسلی مرد" وجود دارد ، مطالعات مختلف نشان می دهد كه پسران باید در مورد نقش بهداشت از جمله جمع كردن پوست ختنه گاه هنگام ادرار كردن و شستشو تحت آموزش قرار گیرند. در هر فرصتی برای غسل دادن شستشوی منظم زیر پوست ختنه توسط كروگر و آزبورن (1986) برای كاهش خطر ابتلا به بی نظمی های آلت تناسلی یافت شد ، اما بیرلی و همكاران (1993) گزارش كرد كه از شستشوي زياد با صابون خودداري شود ، زيرا باعث خشك شدن روغن از بافتها شده و باعث درماتيت غير اختصاصي مي شود.
 
=== [[زهار|موی عانه (زهار)]] ===
[[پرونده:Boy through puberty 11.3yo (prepuberal) 12.5yo, 14.9yo and 16.3yo (post puberal).jpg|بندانگشتی|273x273پیکسل|پسر در 11.3 سال (قبل از بلوغ) ، 12.5 سال ، 14.9 سال و 16.3 سال (پس از بلوغ).]]
موهای شرمگاهی غالباً اندکی پس از شروع رشد دستگاه تناسلی روی پسری ظاهر می شوند. موهای شرمگاهی معمولاً ابتدا در قسمت پشتی (شکمی) آلت تناسلی مرد دیده می شوند. چند موی اول به عنوان مرحله 2 توصیف می شود. مرحله 3 معمولاً طی 6-12 ماه دیگر انجام می شود ، زمانی که موها برای شمارش بیش از حد هستند. در مرحله 4 ، موهای شرمگاهی "مثلث شرمگاهی" را پر می کنند. مرحله 5 به گسترش موهای شرمگاهی به رانها و بالا به سمت ناف به عنوان بخشی از موهای شکمی در حال رشد اشاره دارد.
 
=== مو بدن و [[ریش|صورت]] ===
[[پرونده:Stubbly face.jpg|بندانگشتی|ریش و سیبیل در صورت یک پسر]]
در ماه ها و سال ها پس از ظهور موهای عانه ، سایر مناطق پوست که به [[آندروژن]] ها پاسخ می دهند ممکن است موهای آندروژنیک ایجاد کنند. توالی معمول این است: موهای [[زیر بغل]] ، موهای اطراف گوش ، موهای بالای لب، موهای خط ریش (پیش حفره) ، موهای اطراف و ریش. همانند بیشتر فرآیندهای بیولوژیکی انسان ، این نظم خاص ممکن است در برخی افراد متفاوت باشد. بازو ، پا ، سینه ، شکم و پشت مو به تدریج سنگین می شود. در مردان بزرگسال مقدار زیادی از موی بدن طیف وسیعی وجود دارد و از نظر زمان و مقدار رشد مو در گروه های نژادی مختلف تفاوت چشمگیری دارد. موهای صورت اغلب در اواخر بلوغ وجود دارد ، اما ممکن است بعداً به طور قابل توجهی ظاهر نشوند. موهای صورت تا 2–4 سال بعد از بلوغ همچنان درشت ، تیره و ضخیم می شوند. بعضی از مردان تا 10 سال پس از اتمام بلوغ دچار موی کامل صورت نمی شوند. موی قفسه سینه ممکن است در دوران بلوغ یا سالها بعد ظاهر شود ، اگرچه همه مردان آن را رشد نمی شود.
 
=== تغییر صدا ===
تحت تأثیر آندروژن ها ، جعبه صدا یا حنجره در هر دو جنس رشد می کند. این رشد در پسران بسیار برجسته تر است و باعث می شود ، صدای مرد گاهی اوقات ناگهانی اما به ندرت "یک شبه" ، حدود یک اکتاو کاهش یافته و عمیق می شود ، زیرا چین های صوتی بلندتر و ضخیم تر ، فرکانس اساسی کمتری دارند. قبل از بلوغ ، حنجره پسران و دختران تقریباً به همان اندازه کوچک است. گاهی اوقات ، تغییر صدا با عدم ثبات صدا در مراحل اولیه صداهای آموزش ندیده همراه است. بیشتر تغییر صدا در مرحله 3-4 بلوغ مردانه در حوالی اوج رشد اتفاق می افتد. صدای بزرگسالان با میانگین سنی 15 سال به دست می آید ، اگرچه صدا تا اوایل بیست سالگی به طور کامل حل نمی شود. این معمولاً چندین ماه تا سال مقدم بر رشد موهای قابل توجه صورت است.
 
 
== بلوغ در دختران ==
[[پرونده:Tanner scale-female.svg|بندانگشتی|چپ|150px|روند رشد اندام‌ها در [[دختر]]ان]]
 
=== رشد پستان ===
ّبلوغ در دختران از سن ۹ تا ۱۶ سالگی متغیر است. به‌طور کلی، دختران حدود دو سال زودتر از پسران بالغ می‌شوند. نژاد، آب‌وهوا، وراثت، نوع تغذیه، شرایط فرهنگی، روابط عاطفی و اجتماعی موجب می‌شود که سن بلوغ در دختران تغییر پیدا کند.<ref>[http://www.chap.sch.ir/sites/default/files/lbooks/92-93/555/001-024-C111.pdf بلوغ دختران] chap.sch.ir</ref>
[[پرونده:Female breasts five Tanner scale-femalestages.svgjpg|بندانگشتی|چپ|150px|روندمراحل رشد اندام‌هابلوغ در [[دختر|دختران]]ان]]
اولین علامت فیزیکی بلوغ در [[دختر|دختران]] معمولاً یک توده محکم و حساس در مرکز آرئول یک یا هر دو [[پستان]] است که به طور متوسط در حدود 10.5 سالگی اتفاق می افتد. از این به عنوان thelarche یاد می شود. با مرحله بلوغ Tanner که به طور گسترده استفاده می شود ، این مرحله 2 از رشد پستان است (مرحله 1 یک پستان صاف و قبل از بلوغ است). طی شش تا 12 ماه ، تورم به وضوح در هر دو طرف شروع شده ، نرم شده و می توان آن را احساس کرد و از لبه های آرئول گسترش می یابد. این مرحله 3 رشد پستان است. 12 ماه دیگر (مرحله 4) ، پستانها به اندازه و شکل بالغ نزدیک می شوند ، در حالی که آرئول و نوک سینه ها یک تپه ثانویه تشکیل می دهند. در بیشتر زنان جوان ، این تپه در کانتور پستان بالغ ناپدید می شود (مرحله 5) ، اگرچه تغییرات در اندازه و شکل پستان های بزرگسال بسیار زیاد است به طوری که مراحل 4 و 5 همیشه به طور جداگانه قابل شناسایی نیستند.
 
=== واژن ، رحم ، تخمدان ها ===
پوست پرینه به دلیل اثر استروژن باعث افزایش مقاومت آن در برابر عفونت می شود. سطح مخاط [[واژن]] نیز در پاسخ به افزایش میزان استروژن تغییر می کند ، رنگ آن ضخیم تر و صورتی مایل به صورتی می شود (در مقابل قرمز روشن تر از مخاط واژن قبل از بلوغ). مخاط به یک ساختار چند لایه با لایه سطحی سلولهای سنگفرشی تبدیل می شود. استروژن محتوای گلیکوژن را در اپیتلیوم واژن افزایش می دهد ، که در آینده نقش مهمی در حفظ pH واژن دارد. ترشحات سفید (لكوره فیزیولوژیك) نیز یك اثر طبیعی استروژن است. در دو سال پس از ترخم ، اندازه [[رحم]] ، [[تخمدان]] ها و فولیکول های تخمدان افزایش می یابد. تخمدان ها معمولاً دارای کیست های کوچک فولیکولی هستند که با سونوگرافی قابل مشاهده هستند. قبل از بلوغ ، نسبت رحم به دهانه رحم 1: 1 است. که بعد از اتمام دوره بلوغ به 2: 1 یا 3: 1 افزایش می یابد.
 
=== قاعدگی و باروری ===
اولین خونریزی [[قاعدگی]] به عنوان منارک نامیده می شود و به طور معمول حدود دو سال پس از ترخم رخ می دهد. میانگین سن قاعدگی در ایالات متحده 5/12 سال است. بیشتر دختران آمریکایی اولین عادت ماهانه خود را در 11 ، 12 یا 13 سالگی تجربه می کنند ، اما برخی از آنها زودتر از 11 سالگی و برخی دیگر پس از 14 سالگی آن را تجربه می کنند. در واقع ، هر زمان بین 8 تا 16 طبیعی است. در کانادا ، میانگین سن قاعدگی 12.72 ، و در انگلستان 12.9 است. زمان بین قاعدگی (قاعدگی) همیشه در دو سال اول پس از قاعدگی منظم نیست. [[تخمک‌گذاری|تخمک گذاری]] برای [[لقاح انسان|باروری]] ضروری است ، اما ممکن است در اولین قاعدگی همراه باشد یا نباشد. در دختران پست منارچال ، حدود 80٪ از چرخه ها در سال اول بعد از منارک ، 50٪ در سال سوم و 10٪ در سال ششم ، تخمک گذاری ندارند. شروع تخمک گذاری بعد از قاعدگی اجتناب ناپذیر نیست. تعداد زیادی از دختران با بی نظمی مداوم در چرخه قاعدگی که چندین سال از زمان قاعدگی می گذرد ، بی نظمی و تخمک گذاری طولانی مدت خود را ادامه خواهند داد و در معرض خطر بیشتری برای کاهش باروری هستند.
 
=== فرم بدن ، توزیع چربی و ترکیب بدن ===
[[پرونده:Adolescent Period Average girl 4 to 16 yo.jpg|وسط|بندانگشتی|536x536پیکسل|رشد یک دختر از کودکی تا پایان بلوغ]]
در این دوره ، همچنین در پاسخ به افزایش سطح استروژن ، نیمه تحتانی لگن و در نتیجه باسن پهن می شود (یک کانال زایمان بزرگتر فراهم می کند). بافت چربی به میزان بیشتری از ترکیب بدن نسبت به مردان افزایش می یابد ، به خصوص در توزیع معمول زنان در سینه ها ، باسن ، ران ها ، بازوها و شانه. اختلافات پیش رونده در توزیع چربی و همچنین تفاوت های جنسی در رشد اسکلتی موضعی به شکل معمول بدن زن تا پایان بلوغ کمک می کند. به طور متوسط ، در 10 سال ، دختران 6٪ چربی بدن بیشتر از پسران دارند.
 
=== بوی بدن و آکنه ===
افزایش سطح آندروژن ها می تواند ترکیب اسیدهای چرب عرق را تغییر دهد و در نتیجه بوی بدن "بالغ" ایجاد شود. اثر آندروژن دیگر افزایش ترشح روغن (سبوم) از پوست است. این تغییر حساسیت به آکنه را افزایش می دهد ، یک بیماری پوستی که مشخصه بلوغ است. شدت آکنه بسیار متفاوت است.
 
=== اثرات بینایی و سایر اثرات تغییرات هورمونی ===
در دختران ، استرادیول (هورمون اصلی جنسی زنانه) باعث ضخیم شدن لب ها و مخاط دهان و همچنین تکامل بیشتر وواس می شود. در فرج و واژن ، استرادیول باعث ضخیم شدن (لایه برداری) پوست و رشد هر دو لایه میوپیتلیال و عضله صاف واژن می شود. به طور معمول استرادیول همچنین باعث رشد برجسته لب مینور و در درجه کمتری از لب بزرگ خواهد شد.
 
استرادیول همچنین مسئول افزایش تولید pheomelanin و در نتیجه رنگ قرمز مشخص لب ، لب مینور و گاهی لب بزرگ است. استرادیول همراه با سایر استروئیدهای تخمدان نیز باعث رنگ آمیزی تیره تر آرئول می شود.
 
تستوسترون باعث بزرگ شدن کلیتوریس می شود و احتمالاً اثرات مهمی در رشد و بلوغ پیازهای دهلیزی ، جسم غارنزیوم کلیتوریس و اسفنج مجرای ادرار دارد.
 
به نظر می رسد تغییرات وولای آغاز شده توسط استرادیول و همچنین تأثیرات مستقیم آن بر عملکرد دستگاه ادراری تحتانی تأثیر بگذارد.
 
*=== رویش مویموهای زیر بغل ===
رشد مو در زیر بازوها ایجاد می شود ، قبل از ضخیم شدن و تیره شدن به مرور زمان شروع به پراکنده شدن می کند.
 
== تغییرات ==
به معنای کلی ، نتیجه گیری از بلوغ بلوغ باروری است. معیارهای تعریف نتیجه گیری ممکن است برای اهداف مختلف متفاوت باشد: دستیابی به توانایی تولید مثل ، رسیدن به حداکثر قد بزرگسالان ، حداکثر اندازه غدد جنسی ، یا سطح هورمون های جنسی بزرگسالان. حداکثر قد بزرگسالان در میانگین سنی 15 سال برای یک دختر متوسط و 18 سال برای یک پسر متوسط حاصل می شود. باروری بالقوه (که گاهی اوقات نوسان پذیری نامیده می شود) معمولاً قبل از تکمیل رشد 1-2 سال در دختران و 3-4 سال در پسران است. مرحله 5 به طور معمول رشد حداکثر غدد جنسی و سطح هورمون بزرگسالان را نشان می دهد.
 
[[پرونده:Variations of the height of three boys from 12yo to the end of their growth spurt.jpg|بندانگشتی|401x401پیکسل|تغییرات قد اولیه و نهایی سه پسر از 12 سالگی تا پایان رشد آنها.]]
 
=== سن شروع ===
تعریف شروع بلوغ ممکن است به چشم انداز (مثلاً هورمونی در مقابل جسمی) و هدف (ایجاد استانداردهای طبیعی جمعیت ، مراقبت های بالینی از افراد بلوغ زودرس یا دیررس و غیره) بستگی داشته باشد. یک تعریف رایج برای شروع بلوغ ، تغییرات فیزیکی بدن فرد است. این تغییرات فیزیکی اولین نشانه های قابل مشاهده تغییرات عصبی ، هورمونی و غدد جنسی است.
 
 
سن شروع بلوغ در افراد متفاوت است. معمولاً بلوغ از 10 تا 13 سالگی شروع می شود. سن شروع بلوغ تحت تأثیر عوامل ژنتیکی و عوامل محیطی مانند شرایط تغذیه ای و اجتماعی قرار دارد. نمونه ای از شرایط اجتماعی ، اثر واندنبرگ است. یک دختر نوجوان که تعامل قابل توجهی با مردان بالغ دارد زودتر از دختران نوجوان که از نظر اجتماعی بیش از حد در معرض نرهای بالغ نیستند ، وارد بلوغ می شود.
 
نخستین نشانه شروع بلوغ در دختران، [[قاعدگی]] است که معمولاً از ۹ تا ۱۸سالگی در زمانی که وزنِ دختران تقریباً به ۵۰ کیلوگرم رسید، آغاز می‌شود. به‌طور متوسط دختران برای نخستین بار در سن ۱۳سالگی دچار قاعدگی می‌شوند.<ref>[http://publicrelations.tums.ac.ir/articles/index.asp?articleID=24 بلوغ جسمانی نوجوانان] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20071214003747/http://publicrelations.tums.ac.ir/articles/index.asp?articleID=24 |date=۱۴ دسامبر ۲۰۰۷}}. مرکز تحقیقات باروری. وبگاه دانشگاه علوم پزشکی و خدمات بهداشتی درمانی تهران. مقاله ۲۴ تنظیم خانواده.</ref>
 
نژاد نیز ممکن است بر روی میانگین سنی بلوغ تأثیر بگذارد. به عنوان مثال ، میانگین سن قاعدگی در جمعیت های مختلف مورد بررسی از 12 تا 18 سال بوده است. اولین میانگین شروع بلوغ برای دختران [[آمریکایی‌ها|آمریکایی]] [[آفریقایی]] تبار و آخرین شروع متوسط برای جمعیت معیشتی در ارتفاع زیاد در آسیا است. با این حال ، بسیاری از میانگین های سنی بالاتر محدودیت های تغذیه ای را بیش از تفاوت های ژنتیکی منعکس می کنند و می توانند در طی چند نسل با یک تغییر اساسی در رژیم غذایی تغییر کنند. سن متوسط شروع عادت ماهانه برای یک جمعیت ممکن است یک شاخص از نسبت دختران دچار سوء تغذیه در جامعه، و عرض گسترش ممکن است ناهمواری توزیع مواد غذایی ثروت و در یک جمعیت را منعکس کند.
در دختران بعد از بالغ شدن، [[هیپوفیز]] شروع به ترشح هورمون‌هایی می‌کند که [[تخمدان‌ها]] را برای تولید هورمون‌های جنسی زنانه یعنی [[استروژن]] و [[پروژسترون]]، تحریک می‌کنند. این هورمون‌ها باعث ایجاد تغییرات فیزیکی از جمله بزرگی [[پستان]]ها و [[لگن]] و رشد موهای عانه و زیر بغل می‌شوند و به دنبال آن، [[تخمک‌گذاری]] و قاعدگی را تحریک می‌کنند، افزایش ترشح هورمون‌های استروژن و پروژسترون از عوامل بروز این تغییرات است.افزایش قد معمولاً تا هجده‌سالگی ادامه می‌یابد.<ref name="pezeshkan.org">{{یادکرد وب|نویسنده=|نشانی=http://www.pezeshkan.org/?p=23337|عنوان=آلت تناسلی مرد وزن|ناشر=www.pezeshkan.org|تاریخ=|تاریخ بازدید=۲۰۱۱-۱۰-۰۹|archiveurl=https://web.archive.org/web/20120411000951/http://www.pezeshkan.org/?p=23337|archivedate=۱۱ آوریل ۲۰۱۲|dead-url=yes}}</ref>
 
<ref name="بلوغ جسمانی نوجوانان"/>
 
محققان سن زودتر از شروع بلوغ را شناسایی کرده اند. با این حال ، آنها نتیجه گیری خود را بر اساس مقایسه داده های سال 1999 با داده های سال 1969 قرار داده اند. در مثال قبلی ، جمعیت نمونه بر اساس یک نمونه کوچک از دختران سفیدپوست (200 نفر از انگلیس) بود. در مطالعه بعدی مشخص شد که بلوغ در 48٪ دختران آمریکایی آفریقایی تبار تا سن نه سالگی و 12٪ دختران سفیدپوست تا آن سن وجود دارد.
 
 
یکی از دلایل احتمالی تاخیر در شروع بلوغ پس از 14 سالگی در دختران و 15 سالگی در پسران ، سندرم کالمن است ، نوعی هیپوگنادیسم هیپوگنادوتروپیک (HH). سندرم کالمن همچنین با کمبود حس بویایی (آنوسمی) همراه است. سندرم کالمن و سایر اشکال HH مردان و زنان را تحت تأثیر قرار می دهد. علت آن عدم موفقیت در محور HPG در بلوغ است که منجر به سطح گنادوتروپین کم یا صفر (LH و FSH) با نتیجه بعدی عدم موفقیت یا بلوغ کامل ، افت قند خون ثانویه و ناباروری می شود.
✓نشانه‌های بلوغ یا صفات ثانویه جنسی دختران عبارت‌اند از:
* قاعدگی
* رشد پستان‌ها
* رویش مو در اطراف اندام‌های تناسلی
* رویش موی زیر بغل
* زنانه شدن صدا
* افزایش و توزیع چربی در بدن(باسن و ران)
 
=== مقایسه دو فرد با اختلاف فاحش در سن شروع بلوغ: ===
== نشانه‌های مشترک بلوغ ==
[[پرونده:Early and late maturing boys 11.5 to 16.6.jpg|وسط|بندانگشتی|588x588پیکسل|دو پسر از 11.5 تا 16.6 سال]]
[[پرونده:Early and late maturing girls 8.0 to 14.5 yo.png|وسط|بندانگشتی|590x590پیکسل|دو دختر از 8.0 تا 14.5 سال]]
 
* افزایش قد
* افزایش وزن
* رویش موی [[زیر بغل]]
* رویش موی در [[اندام جنسی|نواحی شرمگاهی]]
* تمایل به جنس مکمل
* افزایش ترشح غدد پوستی و [[بوی بدن]]
 
== انواع بلوغ ==
* بلوغ جسمانی: بلوغ جسمانی معمولاً نخستین بلوغ است.
* [[بلوغ روانی]]: تغییرات [[روان‌شناسی|روان‌شناختی]] و [[شخصیت|شخصیتی]] در سنین نوجوانی و جوانی که باعث‌ گذار از کودکی به بزرگ‌سالی می‌شود.
* [[بلوغ اجتماعی]]: تکمیل و مشخص شدن جایگاه اجتماعی فرد در جامعه و کارکرد وی.
* [[بلوغ هیجانی]]: سنی که در آن فرد توانایی کنترل هیجانات و احساسات خود را پیدا می‌کند.<ref>{{یادکرد وب |url=http://www.mardoman.com/life/ma.aspx |title=بلوغ هیجانی |accessdate=۲۶ نوامبر ۲۰۰۷ |archiveurl=https://web.archive.org/web/20071011034602/http://www.mardoman.com/life/ma.aspx |archivedate=۱۱ اکتبر ۲۰۰۷ |dead-url=yes}}</ref>
 
== جستارهای وابسته ==
* [[رشد]]
* [[بدن انسان]]
* [[دستگاه ادراری تناسلی]]
* [[بلوغ زودرس]]
 
== منابع ==
{{پانویس|۲}}
 
== پیوند به بیرون ==
{{ویکی‌انبار-رده|Puberty}}
{{فیزیولوژی تولیدمثل}}
{{زیست‌شناسی رشد}}