ویکی‌پدیا

گیلگمش: تفاوت میان نسخه‌ها

نمایش تاریخچه به صورت تعاملی
[نسخهٔ بررسی‌نشده][نسخهٔ بررسی‌نشده]
→ تفاوت قدیمی‌ترتفاوت جدیدتر ←
محتوای حذف‌شده محتوای افزوده‌شده
دیداریویکی‌متن
بدون خلاصۀ ویرایش
ابرابزار
خط ۳:
{{Infobox royalty
| type = Mesopotamian
| name = گیلگمش<br>{{سخ}}{{lang-sux|𒀭𒄑𒉋𒂵𒈨𒌋𒌋𒌋|label=none}}
| image = Hero lion Dur-Sharrukin Louvre AO19862.jpg
| alt =
| caption = تصویر احتمالی گیلگمش در مقام «سَرور حیوانات»، شیر در دست چپ و مار در دست راست در نقش برجسته کاخ آشوری (۷۰۶-۷۱۳۷۰۶–۷۱۳ [[گاه‌شماری دوران مشترک|پیشا دوران مشترک]])، کشف در [[خورس‌آباد|دور شاروکین]] که اکنون در [[لوور]]نگه‌داری می‌شود.{{sfn|Delorme|1981|page=55۵۵}}
|reign=۲۹۰۰-۲۷۰۰۲۹۰۰–۲۷۰۰ پیشا دوران مشترک (دوره آغازین دودمانی بین‌النهرین)<ref dir=ltr>{{cite book |last1=George |first1=A.R. |title=The Epic of Gilgamesh: The Babylonian Epic Poem and Other Texts in Akkadian and Sumerian |date=2003 |publisher=Penguin Books |isbn=9780140449198978-0-14-044919-8 |page=lxi |url=https://www.google.com/books/edition/The_Epic_of_Gilgamesh/eCZRK_61adMC?hl=en&gbpv=0}}</ref><ref dir=ltr>{{cite book |last1=Isakhan |first1=Benjamin |title=Democracy in Iraq: History, Politics, Discourse |date=May 13, 2016 |publisher=Taylor & Francis |isbn=9781317153092978-1-317-15309-2 |pages=200 |url=https://www.google.com/books/edition/Democracy_in_Iraq/dwUpDAAAQBAJ?hl=en&gbpv=0}}</ref><ref dir=ltr>{{cite journal |last1=Marchesi |first1=Gianni |title=Who Was Buried in the Royal Tombs of Ur? The Epigraphic and Textual Data |journal=Orientalia |date=2004 |volume=73 |issue=2 |page=197}}</ref><ref dir=ltr>{{cite book |last1=Pournelle |first1=Jennifer |title=Marshland of Cities:Deltaic Landscapes and the Evolution of Early Mesopotamian Civilization |date=2003 |location=San Diego |url=https://www.academia.edu/843377 |page=268}}</ref><ref dir=ltr>{{cite web |title=Pre-dynastic architecture (UA1 and UA2) |url=http://www.artefacts-berlin.de/portfolio-item/pre-dynastic-architecture-ua1-and-ua2/ |website=Artefacts}}</ref>| predecessor = دموزی (ماهیگیر) (در مقام انسی از [[اوروک]])
| consort =
| siblings =
| successor = اور-نونگال
}}
 
'''گیل‌گَمِش،''' {{lang-sux|𒀭𒄑𒉋𒂵𒈨𒌋𒌋𒌋}} (گیلگمش) یا {{lang-sux|𒀭𒉋𒂵𒈩}} (بیلگمش){{efn|{{IPAc-en|ˈ|ɡ|ɪ|l|ɡ|ə|ˌ|m|ɛ|ʃ}},<ref dir=ltr>[http://www.dictionary.com/browse/gilgamesh "Gilgamesh"]. ''Random House Webster's Unabridged Dictionary''.</ref> {{IPAc-en|ɡ|ɪ|l|ˈ|ɡ|ɑːɑ:|m|ɛ|ʃ}})<ref dir=ltr>{{Cite book |last=George |first=Andrew R. |title=The Babylonian Gilgamesh Epic&nbsp;– Introduction, Critical Edition and Cuneiform Texts |date=2010 |publisher=Oxford University Press |isbn=978-01981492240-19-814922-4 |edition=reprint |volume=vol. 1 and 2 |location=Oxford |page=163 |language=en, akk |oclc=819941336 |orig-year=2003}}</ref> {{cuneiform|𒄑𒂅𒈦}}, ''گیلگمش'', در اصل ''بیلگمش'' ({{lang-sux|𒀭𒉋𒂵𒈩}}). معنای تقریبی نام او: "نیا مردی جوان [است]",<ref dir=ltr>{{Cite book |last=Hayes |first=J.L. |url=http://enenuru.net/pdfs/Hayes_Sumerian_Grammar_2000.pdf |title=A Manual of Sumerian Grammar and Texts |access-date=21 May 2018 |archive-url=https://web.archive.org/web/20180522111644/http://enenuru.net/pdfs/Hayes_Sumerian_Grammar_2000.pdf |archive-date=22 May 2018 |url-status=dead}}</ref> از ''بیل. گَ'' "نیا", بزرگتر<ref name="Sum.Lexicon" />{{rp|33}} and ''مس/مش'' "«جوان-مرد"».<ref dir=ltr name="Sum.Lexicon">{{Cite book |last=Halloran |first=J. |title=Sum.Lexicon}}</ref>{{rp|174}} See also [http://psd.museum.upenn.edu/epsd1/nepsd-frame.html The Electronic Pennsylvania Sumerian Dictionary].}} یکی از قهرمان‌های اصلیِ اسطوره‌های بین‌النهرین باستان بود و شخصیت اصلی [[حماسه گیلگمش]]، [[حماسه|شعری حماسی]] که به [[زبان اکدی]] در اواخر هزاره‌یهزارهٔ دوم [[گاه‌شماری دوران مشترک|پیشا دوران مشترک]] مکتوب گشت. احتمالااحتمالاً وی پادشاهی تاریخی از [[دولت‌شهر|شهر-دولت]] [[سومر|سومری]] [[اوروک]] بوده که پس از مرگ به [[ایزدانگاری|مقام خدایی]] می‌رسد. فرمانروایی او احتمالااحتمالاً به ابتدای «دوره‌یدورهٔ آغازین دودمانی بین‌النهرین» بازمی‌گردد، گرچه او در زمان [[سلسله سوم اور]] است که گونه‌ای افسانه‌ای می‌یابد. روایت‌های شاهکارهای افسانه‌ای گیلگمش در پنج شعر سومری باز ماندهبازمانده است. قدیمی‌ترین آن‌ها احتمالا "«گیلگمش، انکیدو، و جهان زیرین"»<ref dir=ltr>{{Cite web|title=Gilgamesh, Enkidu and the nether world: translation|url=https://etcsl.orinst.ox.ac.uk/section1/tr1814.htm|access-date=2021-03-18|website=etcsl.orinst.ox.ac.uk}}</ref> است، که در آن گیلگمش به یاری ایزدبانو [[اینانا]] می‌آید و درختِ (''هولوپو'') او را از گزند موجودات حفظ می‌کند. اینانا به او دو شی ناشناخته، یک ''میککو'' و یک ''پیککو'' می‌دهد، که هر دوی‌شان را از دست می‌دهد. پس از مرگ [[انکیدو]]، روح او به گیلگمش درباره‌یدربارهٔ شرایط تیره‌وتار [[ایرکالا|جهان زیرین]] ‌می‌گویدمی‌گوید. سرود "«گیلگمش و آگا"» توصیف قیام گیلگمش بر پادشاهی با نام «آگا» است. سایر سرودهای سومری بازگوکننده‌یبازگوکنندهٔ شکست [[هومبابا]] به دست گیلگمش و کشته شدن «گاو نر آسمان» به دست او هستند؛ سرود پنجم که در وضعیت خوبی باقی نمانده، روایتگر مرگ و به‌خاک‌سپاری وی است.
 
پس از مرگ انکیدو، در اثر بیماری‌ای که خدایان برای مجازات دچارش کرده بودند، گیلگمش از مرگ خود دچار هراس می‌شود، و برای [[جاودانگی|جاودانه شدن]] به جستجوی [[اوتنپیشتیم]]، دانای بازمانده از [[افسانه طوفان|طوفان بزرگ]]، می‌رود.
 
بسیاری از مورخان کلاسیک بر این عقیده‌اند که ''حماسه‌یحماسهٔ گیلگمش'' تاثیرتأثیر زیادی هم بر [[ایلیاد]] و هم بر [[ادیسه]] (دو سرود حماسیِ قرن هشتم پیشا دوران مشترک به [[یونانی باستان]]) داشته استداشته‌است.
 
پس از ترجمه‌یترجمهٔ متن، به دلیل شباهت‌های بخش‌هایی از آن با [[تنخ]] جنجال گسترده‌ای ایجاد شد.
 
بر پایهٔ فهرست شاهان [[سومر]]، پنجمین شاه [[اوروک]] و پسر [[لوگالاندا]] بود. [[افسانه]]‌ها مادر او را [[ایزدبانو|ایزدبانویی]] به نام [[نینسون]] دانسته‌اند.
خط ۲۷:
| align = left
| direction = horizontal
| header =
| total_width =340
<!-- Image 1 -->
| image1 = Humbaba deamon-AO 9034-IMG 0655-black.jpg
| alt1 =
| caption1 = [[هومبابا]] در یک [[تراکوتا]] (امپراتوری بابلی باستان){{sfn|Black|Green|1992|page=109۱۰۹}} یکی از حریفان گیلگمش و [[انکیدو]] در ''[[حماسه گیلگمش]]''.{{sfn|Black|Green|1992|page=90۹۰}}
<!-- Image 2 -->
| image2 = O.1054 color.jpg
| alt2 =
| caption2 = نقش برجسته‌یبرجستهٔ بین‌النهرین باستان، گیلگمش در حال کشتن «گاو نر آسمان»{{sfn|Powell|2012|page=342۳۴۲}} که شرح آن در لوح ششم ''حماسه‌یحماسهٔ گیلگمش'' آمده استآمده‌است.{{sfn|Black|Green|1992|page=90}}{{sfn|Powell|2012|pages=341–343۳۴۱–۳۴۳}}
}}
 
<blockquote>گیلگمش قهرمان بی‌نظیر جهان باستان گشت-شخصیتی ماجراجو، دلیر، اما سوگ‌انگیز که نماد تلاش بیهوده ولی بی‌پایان انسان برای به دست آوردن شهرت، شکوه، و جاودانگی است.</blockquote>{{sfn|Kramer|1963|page=45۴۵}}
 
در دوره‌یدورهٔ امپراتوری بابل باستان، روایت شاهکارهای افسانه‌ای گیلگمش در قالب یک یا چند حماسه‌یحماسهٔ طولانی در هم تنیده شده بود.{{sfn|Black|Green|1992|page=89۸۹}} ''[[حماسه گیلگمش]]''، کاملترین گزارش ماجراهای گیلگمش، به [[زبان اکدی]] در دوره‌یدورهٔ [[کاسیان|امپراتوری بابلی میانه]] توسط کاتبی به نام اونینی تصنیف شد.{{sfn|Black|Green|1992|page=89۸۹}} کاملترین نسخه‌ینسخهٔ ''حماسه‌یحماسهٔ گیلگمش'' بر روی مجموعه‌ای شامل ۱۲ لوح گِلی نوشته شد (قرن هفتم پیشا دوران مشترک)، که در [[کتابخانه آشوربانی‌پال]] در [[نینوا]] (پایتخت [[امپراتوری آشور]]) پیدا شد.{{sfn|Black|Green|1992|page=89}}{{sfn|Mark|2018}}{{sfn|Rybka|2011|pages=257–258۲۵۷–۲۵۸}} متن حماسه تنها به شکل تکه‌تکه باقی مانده، که خیلی‌هایشان آسیب جدی دیده و یا گم شده‌اند.{{sfn|Black|Green|1992|page=89}}{{sfn|Mark|2018}}{{sfn|Rybka|2011|pages=257–258۲۵۷–۲۵۸}} گروهی از محققان و مترجمان بخش‌های از دست رفته را با محتوای سرودهای سومری و یا سایر نسخه‌های ''حماسه‌یحماسهٔ گیلگمش'' که در مکان‌هایی دیگر در سراسر [[خاور نزدیک]] پیدا شده، تکمیل می‌کنند.{{sfn|Black|Green|1992|page=89۸۹}}
 
[[File:Tablet V of the Epic of Gligamesh.JPG|left|thumb|upright|لوح پنجم''حماسه‌یحماسهٔ گیلگمش''. [[موزه سلیمانیه]]، عراق]]
 
درحماسه، گیلگمش «دو سوم خدایی و یک سوم فانی» معرفی می‌شود.{{sfn|Powell|2012|page=339۳۳۹}} در ابتدای شعر، گیلگمش حاکمی بی‌رحم و ستمگر توصیف می‌شود.{{sfn|Black|Green|1992|page=89}}{{sfn|Powell|2012|page=339۳۳۹}} این بخش چنین معنا شده که او یا همه‌یهمهٔ زیردستان خود را به کار اجباری وامی‌داشته{{sfn|Black|Green|1992|page=89۸۹}} و یا بهره‌برداری جنسی از آنها می‌کرده استمی‌کرده‌است.{{sfn|Black|Green|1992|page=89۸۹}} برای مجازات ستمگری گیلگمش، [[آنو]] انسانی وحشی ([[انکیدو]]) را خلق می‌کند.{{sfn|Black|Green|1992|pages=89–90۸۹–۹۰}} پس از آن‌که «روسپی مقدسی»<ref group="و" dir=ltr>Sacred Prostitute</ref> به نام شمهات، انکیدو را رام می‌کند؛ او برای مقابله با گیلگمش به اوروک می‌رود.{{sfn|Black|Green|1992|page=90۹۰}} در لوح دوم، دو مرد کشتی می‌گیرند، و گرچه در پایان گیلگمش پیروز می‌شود،{{sfn|Black|Green|1992|page=90۹۰}} چنان تحت تاثیرتأثیر قدرت و سرسختی حریفش قرار می‌گیرد که آن دو دوست صمیمی می‌شوند.{{sfn|Black|Green|1992|page=90۹۰}} در متن‌های نخستین سومری، انکیدو خدمتکار گیلگمش است،{{sfn|Black|Green|1992|page=90۹۰}} ولی در ''حماسه‌یحماسهٔ گیلگمش'' آن دو همراهانی برابر هستند.{{sfn|Black|Green|1992|page=90۹۰}}
 
در لوح‌های ۳ تا ۵، گیلگمش و انکیدو به جنگل سدر سفر می‌کنند، که [[هومبابا]] (نام اکدی «هو-وه-وه» (سومری))از آن نگاهبانی ‌می‌کندمی‌کند.{{sfn|Black|Green|1992|page=90۹۰}} قهرمانان از هفت کوه عبور می‌کنند تا به جنگل سدر برسند، و در آن‌جا به قطع درختان می‌پردازند.{{sfn|Fontenrose|1980|page=168۱۶۸}} گیلگمش در مواجهه با هومبابا دچار وحشت می‌شود و به درگاه [[اوتو|شَمَش]] (نام اکدی «اوتو» (سومری))نیایش می‌کند،{{sfn|Fontenrose|1980|page=168۱۶۸}} که با دمیدن هشت باد در چشم‌های هومبابا او را نابینا می‌کند.{{sfn|Fontenrose|1980|page=168۱۶۸}} هومبابا طلب بخشایش می‌کند، ولی قهرمانان بدون توجه سر از تنش جدا می‌کنند.{{sfn|Fontenrose|1980|page=168۱۶۸}}
 
لوح ششم با بازگشت گیلگمش به اوروک آغاز می‌شود،{{sfn|Black|Green|1992|page=90۹۰}} در آن‌جا [[اینانا|ایشتار]] (نام اکدی اینانا (سومری)) به نزد او می‌آید و می‌خواهد که معشوق او باشد.{{sfn|Black|Green|1992|page=90}}{{sfn|Fontenrose|1980|page=168}}{{sfn|Pryke|2017|pages=140–159۱۴۰–۱۵۹}} گیلگمش او را رد می‌کند، و بر این پافشاری می‌کند که ایشتار با عاشقان پیشین خود بدرفتاری کرده استکرده‌است.{{sfn|Black|Green|1992|page=90}}{{sfn|Fontenrose|1980|page=168}}{{sfn|Pryke|2017|pages=140–159۱۴۰–۱۵۹}}
 
ایشتار برای انتقام به نزد پدرش [[آنو]] می‌رود و می‌خواهد که نر گاو آسمانی را به او دهد،{{snf|Dalley|1989|pages=81–82}}{{sfn|Fontenrose|1980|pages=168–169}}{{sfn|Tigay|2002|pages=24–25۲۴–۲۵}} سپس آن را برای حمله به گیلگمش می‌فرستد.{{sfn|Black|Green|1992|page=90}}{{snf|Dalley|1989|pages=81–82}}{{sfn|Fontenrose|1980|pages=168–169}}{{sfn|Tigay|2002|pages=24–25۲۴–۲۵}} گیلگمش و انکیدو گاو نر را می‌کشند و قلب آن را به شمش تقدیم می‌کنند.{{snf|Dalley|1989|page=82}}{{sfn|Fontenrose|1980|pages=168–169۱۶۸–۱۶۹}} هنگامی که انکیدو و گیلگمش در حال استراحت هستند، ایشتار بر روی دیوارهای اوروک می‌ایستد و گیلگمش را نفرین می‌کند.{{snf|Dalley|1989|page=82}}{{sfn|Fontenrose|1980|page=169۱۶۹}} انکیدو ران راست نر گاو را پاره کرده و به صورت ایشتار می‌اندازد،{{snf|Dalley|1989|page=82}}{{sfn|Fontenrose|1980|page=169۱۶۹}} و می‌گوید «اگر دستانم به تو برسند، این همان کاری است که باید با تو بکنم، و با دل‌وروده‌ات شلاقت بزنم.»{{sfn|George|2003b|page=88}}{{sfn|Fontenrose|1980|page=169۱۶۹}} ایشتار «روسپی‌های درباری، روسپی‌ها و هرزه‌ها» را فرا می‌خواند{{snf|Dalley|1989|page=82۸۲}} و به آن‌ها دستور می‌دهد برای نر گاو آسمانی سوگواری کنند.{{snf|Dalley|1989|page=82}}{{sfn|Fontenrose|1980|page=169۱۶۹}} در همین حال، گیلگمش برای شکست نر گاو آسمانی جشنی برپا می‌کند.{{snf|Dalley|1989|page=82-83}}{{sfn|Fontenrose|1980|page=169۱۶۹}}
 
آغاز لوح هفتم بازگویی رویایی‌ست که انکیدو دیده و در آن آنو، [[انکی (خدای سومری)|اآ]]، و شمش اعلام می‌کنند که یا گیلگمش و یا انکیدو به سزایِ کشتن نر گاو آسمانی باید بمیرند.{{sfn|Black|Green|1992|page=90۹۰}} آن‌ها انکیدو را برمی‌گزینند و انکیدو خیلی زود بیمار می‌شود.{{sfn|Black|Green|1992|page=90۹۰}} او در رویارؤیا جهان زیرین را می‌بیند، و سپس می‌میرد.{{sfn|Black|Green|1992|page=90۹۰}}
 
لوح هشتم گزارش اندوه تسلی‌ناپذیر گیلگمش برای مرگ دوستش است{{sfn|Black|Green|1992|page=90}}{{sfn|Fontenrose|1980|page=171۱۷۱}} و تفصیل به‌خاک‌سپاری انکیدو.{{sfn|Black|Green|1992|page=90۹۰}}
 
لوح‌های ۹ تا ۱۱ بازگویی چگونگیِ سفرهای دور-و-درازِ گیلگمش به خاطر اندوه و ترسِ از مرگ خود است،ویاست، وی سختی‌های بسیاری را پشت سر می‌گذارد تا به منزل‌گاه [[اوتنپیشتیم]] برسد؛ تنها بازمانده‌یبازماندهٔ [[افسانه طوفان|طوفان بزرگ]] که خدایان جاودانگی را به او پاداش دادند.{{sfn|Black|Green|1992|page=90}}{{sfn|Fontenrose|1980|page=171۱۷۱}}
 
== تفسیرهای جدید و اهمیت فرهنگی ==
در سالهای پس از [[جنگ جهانی دوم]]، گیلگمش، که پیش از آن شخصیتی ناشناخته بود که تنها چند پژوهشگر با آن آشنایی داشتند، به تدریج در بین مخاطبان امروزی محبوبیت روزافزونی یافت.{{sfn|Ziolkowski|2012|page=xii}}{{sfn|Ziolkowski|2011}}
 
== جستارهای وابسته ==
خط ۷۱:
 
== واژگان ==
{{پانویس|گروه=و|چپ‌چین=بله|۲}}
 
== پانویس ==
خط ۸۱:
* {{Citation |last1=Black |first1=Jeremy |title=Gods, Demons and Symbols of Ancient Mesopotamia: An Illustrated Dictionary |pages=166–168 |year=1992 |place=Austin, Texas |publisher=University of Texas Press |isbn=978-0-7141-1705-8 |last2=Green |first2=Anthony}}
* {{Citation |last=Dalley |first=Stephanie |title=Myths from Mesopotamia: Creation, the Flood, Gilgamesh, and Others |date=1989 |url=https://books.google.com/books?id=7ERp_y_w1nIC |place=Oxford, England |publisher=Oxford University Press |isbn=978-0-19-283589-5 |author-link=Stephanie Dalley}}
* {{Citation |last=Delorme |first=Jean |title=The Larousse Encyclopedia of Ancient and Medieval History |date=1981 |editor-last=Dunan |editor-first=Marcel |orig-year=1964 |chapter=The Ancient World |chapter-url=https://archive.org/details/larousseencyclop0000unse |place=New York City, New York |publisher=Excaliber Books |isbn=978-0-89673-083-0 |editor2-last=Bowle |editor2-first=John |chapter-url-access=registration }}
* {{Citation |last=Fontenrose |first=Joseph Eddy |title=Python: A Study of Delphic Myth and Its Origins |date=1980 |url=https://books.google.com/books?id=wqeVv09Y6hIC&pg=PA167 |orig-year=1959 |place=Berkeley, California, Los Angeles, California, and London, England |publisher=The University of California Press |isbn=978-0-520-04106-6 }}
* {{Citation |last=George |first=Andrew R. |title=The Epic of Gilgamesh: The Babylonian Epic Poem and Other Texts in Akkadian and Sumerian |date=2003a |url=https://books.google.com/books?id=eCZRK_61adMC |orig-year=1999, 2000 |series=Penguin Classics |edition=Third |place=London |publisher=Penguin Books |isbn=978-0-14-044919-8 |oclc=901129328}}
* {{Citation |last=George |first=Andrew R. |title=The Babylonian Gilgamesh Epic: Introduction, Critical Edition and Cuneiform Texts |volume=1 |year=2003b |publisher=Oxford University Press}}
* {{Citation |last=Kramer |first=Samuel Noah |title=Sumerian Mythology: A Study of Spiritual and Literary Achievement in the Third Millennium B.C. : Revised Edition |date=1961 |url=http://www.sacred-texts.com/ane/sum/ |place=Philadelphia, Pennsylvania |publisher=University of Pennsylvania Press |isbn=978-0-8122-1047-7 }}
* {{Citation |last=Kramer |first=Samuel Noah |title=The Sumerians: Their History, Culture, and Character |date=1963 |url=https://books.google.com/books?id=iY9xp4pLp88C&pg=PA46 |place=Chicago, Illinois |publisher=University of Chicago Press |isbn=978-0-226-45238-8 }}
* {{Citation |last=Mark |first=Joshua J. |title=Gilgamesh |date=29 March 2018 |url=https://www.worldhistory.org/gilgamesh/ |work=World History Encyclopedia }}
* {{Citation |last=Powell |first=Barry B. |title=Classical Myth |date=2012 |url=https://books.google.com/books?id=dqOSAgAAQBAJ&q=Classical+Myth+by+Barry+Powell+seventh+edition |pages=336–350 |orig-year=2004 |chapter=Gilgamesh: Heroic Myth |edition=Seventh place=London, England |publisher=Pearson |isbn=978-0-205-17607-6}}
* {{Citation |last=Pryke |first=Louise M. |title=Ishtar |date=2017 |url=https://books.google.com/books?id=fggqDwAAQBAJ&pg=PA94 |place=New York City, New York and London, England |publisher=Routledge |isbn=978-1-315-71632-9 }}
* {{Citation |last=Rybka |first=F. James |title=Bohuslav Martinu: The Compulsion to Compose |date=2011 |url=https://books.google.com/books?id=5xZjejJ4wh4C&pg=PA258 |place=Lanham, Maryland |publisher=Scarecrow Press, Inc. |isbn=978-0-8108-7762-7 |section=The Epic of Gilgamesh}}
* {{Citation |last=Tigay |first=Jeffrey H. |title=The Evolution of the Gilgamesh Epic |date=2002 |url=https://books.google.com/books?id=cxjuHTH6I2sC&pg=PA36 |orig-year=1982 |place=Wauconda, Illinois |publisher=Bolchazzy-Carucci Publishers, Inc. |isbn=978-0-86516-546-5 }}
* {{Citation |last1=Wolkstein |first1=Diane |title=Inanna: Queen of Heaven and Earth: Her Stories and Hymns from Sumer |year=1983 |place=New York City, New York |publisher=Harper&Row Publishers |isbn=978-0-06-090854-6 |last2=Kramer |first2=Samuel Noah}}
* {{Citation |last=Ziolkowski |first=Theodore |title=Gilgamesh: An Epic Obsession |date=1 November 2011 |url=http://www.berfrois.com/2011/11/theodore-ziolkowski-gilgamesh/ |work=Berfrois |author-link=Theodore Ziolkowski}}
* {{Citation |last=Ziolkowski |first=Theodore |title=Gilgamesh among Us: Modern Encounters with the Ancient Epic |date=2012 |url=https://books.google.com/books?id=snz_Wle6zvgC&pg=PA28 |place=Ithaca, New York and London, England |publisher=Cornell University Press |isbn=978-0-8014-5035-8 }}
{{پایان چپ‌چین}}
* ''حماسهٔ گیل‌گمش''، برگردان [[احمد شاملو]]
 
== برای مطالعه‌یمطالعهٔ بیشتر ==
{{آغاز چپ‌چین}}
* {{Cite web |url=http://etcsl.orinst.ox.ac.uk/cgi-bin/etcsl.cgi?text=c.1.8.1* |title=Narratives featuring… Gilgameš |website=[[Electronic Text Corpus of Sumerian Literature]] |access-date=8 October 2017}}
* {{Cite book |last=Gmirkin |first=Russell E |title=Berossus and Genesis, Manetho and Exodus |date=2006 |publisher=T & T Clark International |location=New York}}
* {{Cite book |url=https://archive.org/details/isbn_9780393975161ISBN -9780393975161 |title=The Epic of Gilgamesh |publisher=W.W. Norton & Company |year=2001 |isbn=978-0-393-97516-1 |editor-last=Foster, Benjamin R. |location=New York |translator-last=Foster, Benjamin R.}}
* {{Cite book |last1=Hammond |first1=D. |title=The Making of Masculinities: The New Men's Studies |last2=Jablow |first2=A. |date=1987 |editor-last=Brod |editor-first=H. |location=Boston |pages=241–258 |chapter=Gilgamesh and the Sundance Kid: the Myth of Male Friendship}}
* {{Cite book |last=Jackson, Danny |title=The Epic of Gilgamesh |url=https://archive.org/details/epicofgilgamesh0000unse |publisher=Bolchazy-Carducci Publishers |year=1997 |isbn=978-0-86516-352-2 |location=Wauconda, IL}}
برگرفته از «https://fa.wikipedia.org/wiki/گیلگمش»