آذربایجان: تفاوت میان نسخه‌ها
محتوای حذف‌شده محتوای افزوده‌شده
اردشیر خسروی (بحث | مشارکتها) |
بازگرداندن شعر + انتقال حجم عظیم یادکردها که ظاهر بخش آغازین را بهم ریخته به بخش جغرافیا |
||
خط ۲۸:
در گذشته، آذربایجان به سرزمینی گفته می‌شده که از شمال به [[اران]]، از جنوب‌غرب به [[آشور]]، از غرب به [[ارمنیه]] و از شرق به [[مغان]] و [[استان گیلان|گیلان]] محدود می‌شده و پایتخت آن شهر «[[گنزک|گنجک]]» ([[تخت سلیمان]] کنونی) در نزدیکی [[تکاب]] بوده‌است.<ref>[http://www.loghatnaameh.com/dehkhodaworddetail-ea9b24bb1e294fa2bf5d069cf7a7d4ca-fa.html ''لغت‌نامۀ دهخدا'']</ref>
البته در برخی منابع معتبر، [[اران]]<ref name="Natanzi/><ref name="borhan"/><ref name="Ravandi"/><ref name="Shirvani"/><ref name="Tehrani"/><ref name="Mamalek"/><ref>ابوالحسن علی بن حسین مسعودی، مروج الذهب، جلد ۱، ترجمه ابوالقاسیم پاینده، تهران: علمی فرهنگی، ۱۳۷۰، ص ۲۲۷.</ref><ref name="DehkhodaAran"/> (ارّان<ref name="Mohajeran"/>، آران<ref name="Moqaddam"/>)، [[بردع]]<ref name="MFA"/><ref name="Rajabnia"/><ref name="borhan"/> (بردعه<ref name="Etemad"/>، برذعه<ref name="Mamalek"/><ref name="Monzavi"/>: مرکز [[اران]])، [[شروان]]<ref name="Rashidi"/> (شیروان<ref name="MFA"/><ref name="Rajabnia"/><ref name="shoja"/><ref name="Ravandi"/><ref name="bayan"/><ref name="Farman"/>، شیروانات<ref name="Rostam"/><ref name="Naseri"/>)، [[شماخی]]<ref name="bayan"/><ref name="Rostam"/> (شوماخی<ref name="shoja"/>: مرکز شروان)، [[قره‌باغ|قراباغ]]<ref name="Zabor"/><ref name="Rostam"/><ref name="MFA"/><ref name="Rajabnia"/><ref name="bayan"/><ref name="Ashraf"/><ref name="Shirvani"/><ref name="Naseri"/><ref name="Farman"/> (قره‌باغ)، [[شوشی]]<ref name="Safa"/><ref name="Rostam"/><ref name="Khavari"/> (شوشا<ref name="Khavari"/>، شوش<ref name="Khavari"/>، شوشه<ref name="Shirvani"/>: مرکز [[قره‌باغ]])، [[باکو]]<ref name="Rajabnia"/><ref name="MFA"/> (بادکوبه<ref name="Rostam"/><ref name="Rajabnia"/><ref name="Etemad"/><ref name="Jahannama"/>، باکوبه<ref name="Naseri"/>)، [[گنجه]]<ref name="Safa"/><ref name="Montazam"/><ref name="Rostam"/><ref name="MFA"/><ref name="Rajabnia"/><ref name="Malayeri"/><ref name="borhan"/><ref name="bayan"/><ref name="Shirvani"/><ref name="Hakimi"/><ref name="Shirazi"/><ref name="Jahannama"/><ref name="Naseri"/><ref>شمس‌الدین سامی، قاموس الاعلام، استانبول: مهران مطبعه‌سی، ۱۸۹۱، ص ۴۵۸۹.</ref><ref>ابن خردادبه، المسالک و الممالک، ص ۹۷.</ref><ref name="Farman"/><ref name="Khavari"/><ref name="pourjavadi"/> (کزک<ref name="Malayeri"/>)، [[نخجوان]]<ref name="Hamdollah"/><ref name="Naderi"/><ref name="Zobda"/><ref name="Rostam"/><ref name="MFA"/><ref name="Rajabnia"/><ref name="shoja"/><ref name="bayan"/><ref name="Mamalek"/><ref name="Farman"/><ref name="Khavari"/><ref name="Moqaddam"/> (نخچوان<ref name="Naderi"/><ref name="Zobda"/>، نشوی<ref name="Naderi"/><ref name="Mamalek"/><ref name="Estakhri"/>)، [[شکی]]<ref name="Rostam"/><ref name="MFA"/><ref name="Rajabnia"/><ref name="Ravandi"/><ref name="Jahannama"/><ref name="Naseri"/>، [[تالش]]<ref name="Rostam"/><ref name="MFA"/><ref name="Khanate"/> (طالش<ref name="Rajabnia"/>)، [[سالیان]]<ref name="MFA"/><ref name="Rajabnia"/><ref name="Naseri"/>، [[آغداش (شهر)|آغداش]]<ref name="MFA"/>، [[مغان]]<ref name="Faghih"/> (موقان<ref name="Moghaddasi"/><ref name="Estakhri"/><ref name="Faghih"/>، مغانات<ref name="Rajabnia"/>)، [[قوبا]] (قبه<ref name="Rajabnia"/><ref name="MFA"/><ref name="Rostam"/>، قبه‌قلهان<ref name="Rajabnia"/>)، [[آستارا (جمهوری آذربایجان)|آستارا]]<ref name="MFA"/><ref name="Rajabnia"/>، [[بیلقان]]<ref name="Faghih"/>، [[اردوباد]]<ref name="Hamdollah"/><ref name="Monshi"/>، [[شهرستان سدرک|سدرک]] (صدرک<ref name="Rajabnia"/>)، مناطق [[لزگی‌ها|لزگی‌نشین]] (لگزی<ref name="Rostam"/>) و [[کورا (رود)|رود کورا]] (کر<ref name="Naseri"/>) در '''[[جمهوری آذربایجان]]''' فعلی؛ [[استان ارمنیه|ارمنیه]]<ref name="Rostam"/> (ارمن<ref name="borhan"/>، ارمنستان<ref name="Moqaddam"/>)، [[دوین (شهر باستانی)|دوین]]<ref name="Tehrani"/><ref name="Mohajeran"/> (توین<ref name="Mohajeran"/>، دبیل<ref name="Ghadyani"/><ref name="Mohajeran"/>: مرکز [[استان ارمنیه|ارمنستان اسلامی]]<ref name="Mohajeran"/> یا ارمنستان ایران<ref name="Moqaddam"/>)، [[ایروان]]<ref name="Nov"/><ref name="Safa"/><ref name="Montazam"/><ref name="Rostam"/><ref name="MFA"/><ref name="Rajabnia"/><ref name="bayan"/><ref name="Shirvani"/><ref name="Etemad"/><ref name="Moqaddam"/><ref name="Naseri"/><ref name="Khavari"/> ([[چخور سعد]]<ref name="Valigholi"/><ref name="MFA"/><ref name="Rajabnia"/><ref name="Shirvani"/>)، [[استان لوری|لوری]]<ref name="MFA"/><ref name="Rajabnia"/> (لوزی<ref name="MFA"/><ref name="Rajabnia"/>)، [[کاپان]] (قپانیات<ref name="Rajabnia"/>، قاپان<ref name="MFA"/>) در '''[[ارمنستان]]''' کنونی؛ '''[[گرجستان]]'''<ref name="Rostam"/> و [[تفلیس]]<ref name="Safa"/><ref name="Montazam"/><ref name="Rostam"/>، [[بورچالی]]<ref name="Rajabnia"/> و [[آخالتسیخه]] (آغسقه<ref name="Rostam"/>) در آن؛ [[داغستان]]<ref name="Rostam"/>، [[دربند (روسیه)|دربند]]<ref name="Vazirov"/><ref name="Rostam"/><ref name="Valeh"/><ref name="Samarqandi"/><ref name="Jahannama"/><ref name="Naseri"/><ref name="Tabari"/><ref name="Andisheh"/> (دربند خزران<ref name="Vazirov"/><ref name="Tabari"/>، باب<ref name="Tabari"/>، باب‌الابواب<ref name="Vazirov"/><ref name="Andisheh"/>، دربند باب‌الابواب<ref name="Safa"/>، باب‌الابواب دربند<ref name="Rajabnia"/>، دربند شیروان<ref name="Vazirov"/>، دمیرقاپو<ref name="shoja"/>، دمرقاپی<ref name="Rostam"/>) و مناطق [[چرکس|چرکس‌نشین]] (چرکس<ref name="Rostam"/><ref name="Naseri"/>) در '''[[روسیه]]''' فعلی؛ و [[وان]]<ref name="Rostam"/>، [[دغوبایزید]]<ref name="Rajabnia"/> (بایزید<ref name="MFA"/>، قلعه بایزید<ref name="Rajabnia"/>) و [[مرادیه]] (برکری<ref name="Faghih"/><ref name="Shoar"/>) در '''[[ترکیه]]''' کنونی، جزء یا تابع آذربایجان شمرده شده‌اند. درواقع عمدتاً شامل همان مناطقی که به موجب عهدنامه‌های [[عهدنامه گلستان|گلستان (۱۸۱۳)]] و [[عهدنامه ترکمانچای|ترکمانچای (۱۸۲۸)]] از ایران جدا شدند (موسوم به «هفده شهر آذربایجان»<ref name="Afzal"/> یا قفقاز).▼
به طور کلی تا سدهٔ سوم هجری، اران (شمال ارس) منطقه‌ای جدا از آذربایجان محسوب می‌شد. پس از سرکوب قیام [[بابک خرمدین]] و حاکمیت کامل [[خلافت عباسی]] بر شمال و جنوب ارس، اران به لحاظ اداری تابع آذربایجان شد.<ref>محمد بن حوقل، سفرنامه ابن حوقل (ایران در صوره‌الارض)، ترجمه و توضیح جعفر شعار، تهران: امیرکبیر، ۱۳۶۶، ص ۸۱.</ref> علی‌رغم وابستگی اداری اران و بعضاً ارمنیه در دورهٔ اسلامی به آذربایجان، رودخانهٔ ارس تا پیش از ظهور [[دودمان سلجوق|سلجوقیان]]، همچنان حد شمالی آذربایجان محسوب می‌شد. اما پس از مهاجرت و چیرگی سلجوقیان بر منطقه، شمال و جنوب ارس به لحاظ زبانی، دینی، فرهنگی و تا حدی سیاسی به صورت واحد درآمدند.<ref name="falat">{{یادکرد وب|نشانی=http://www.iranbonyad.ir/index.php/tarikh/dore-eslami/921-hodod-soghor-azarbaijan-dore-eslami|عنوان=حدود و ثغور آذربایجان در دورۀ اسلامی|ناشر=بنیاد فلات ایران|تاریخ بازبینی=۴ نوامبر ۲۰۲۱}}</ref> از این زمان به بعد بود که به نوشتهٔ [[واسیلی بارتلد|بارتولد]]: «اران بلاواسطه به آذربایجان ملحق گردید»؛<ref>واسیلی بارتولد، گزیده مقالات تحقیقی، ترجمه و گردآوری: کریم کشاورز، تهران: امیرکبیر، ۱۳۵۸، ص ۶۷.</ref> تا جایی که نام اران تحت‌الشعاع نام آذربایجان قرار گرفت و به ندرت در نوشته‌ها در کنار قراباغ و شیروان استفاده گردید (مثلاً رواج «قراباغ آذربایجان» به جای «قراباغ اران»).<ref name="Rashidi"/><ref name="Zabor"/><ref>کمال‌الدین عبدالرزاق سمرقندی، مطلع السعدین و مجمع البحرین، به اهتمام: عبدالحسین نوائی، تهران: کتابخانه طهوری، ۱۳۵۳، صص ۱۰۱-۳۳.</ref> در همین راستا، برخی منابع دورهٔ [[زندیان]]<ref name="Giti"/> به جریان رود [[ارس]] از «وسط آذربایجان» و برخی منابع دورهٔ [[قاجاریان]] به جدایی «هفده شهر آذربایجان» از ایران<ref name="Afzal"/> اشاره کرده‌اند.▼
همچنین «'''ولایت خمسه'''» سابق ('''[[استان زنجان]]''' فعلی) شامل پنج بلوک اصلی [[بخش زنجانرود|زنجانرود]]<ref name="Gitashenasi"/><ref name="Nevisandegan"/> ([[شهرستان زنجان|زنجان]]<ref name="Rostam"/><ref name="MirAhmadi"/><ref name="TabrizIslam"/><ref name="Bedlisi2"/><ref name="Jabbari"/><ref name="Bahram"/><ref name="EbnAsir"/><ref name="Motaleat"/><ref name="Homam"/><ref name="Etemad2">محمدحسن بن علی اعتماد السلطنه، مرآة البلدان، ۴ جلد، به تصحیح: عبدالحسین نوایی، هاشم محدث، جلد ۱، تهران: دانشگاه تهران، ۱۳۶۷، ص ۳۹.</ref><ref name="Alyari">حسین آلیاری، [https://perlit.tabrizu.ac.ir/article_2252_ade1e6817381c5ae9dddbfab11ee1075.pdf نام شهرها و وضع راه‌های آذربایجان در قرون نخستین اسلامی]، نشریه دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تبریز، دوره ۳۲، شماره ۱۳۲، بهار و تابستان ۱۳۶۳، ص ۸۳.</ref><ref name="ShirvaniZanjan"/><ref name="DehkhodaZanjan">{{یادکرد وب|نشانی=https://dehkhoda.ut.ac.ir/fa/dictionary/174302|عنوان=زنجان|ناشر=مؤسسۀ لغت‌نامۀ دهخدا و مرکز بین‌المللی آموزش زبان‌فارسی دانشگاه تهران|تاریخ بازبینی=۳۱ اکتبر ۲۰۲۱}}</ref><ref name="Safipour">صفی پوری شیرازی، عبدالرحیم بن عبدالکریم (۱۳۹۰)، منتهی الارب فی لغه العرب، تصحیح و تعلیق: محمدحسن فؤادیان، علیرضا حاجیان نژاد، جلد اول، تهران: مؤسسه انتشارات دانشگاه تهران، شابک ۹۷۸-۹۶۴-۰۳-۵۸۴۹-۸.</ref><ref name="Dabir">پادشاه، محمد و محمد دبیرسیاقی (۱۳۳۶)، فرهنگ آنندراج، چاپ اول، تهران: خیام.</ref><ref name="Tabari"/><ref name="Bedlisi"/>: مرکز ولایت)، [[دهستان ابهررود|ابهررود]]<ref name="Gitashenasi"/><ref name="Nevisandegan"/> ([[شهرستان ابهر|ابهر]]<ref name="Natanzi/><ref name="pourjavadi3"/><ref name="Tashayyo"/><ref name="Aqabozorg"/><ref name="Tabari"/>)، [[شهرستان خدابنده|خدابنده]]<ref name="Gitashenasi"/><ref name="Nevisandegan"/> ([[قیدار]]<ref name="Bedlisi"/><ref name="Bedlisi2"/>)، [[بخش سجاس‌رود|سجاس‌رود]]<ref name="Gitashenasi"/><ref name="Nevisandegan"/> ([[سجاس]]<ref name="Bedlisi"/><ref name="Bedlisi2"/><ref name="Mazar">جنید بن محمود جنید شیرازی، تذکره هزار مزار، به تصحیح عبدالوهاب نورانی وصال، تهران: کتابخانه احمدی شیراز، چاپ دوم، ۱۳۶۴.</ref><ref name="Joneyd">جنید بن محمود جنید شیرازی، شد الإزار فی حط الأوزار عن زوار المزار، به تصحیح محمد قزوینی، عباس اقبال آشتیانی، تهران: چاپخانه مجلس، چاپ اول، ۱۳۲۸، ص ۳۱۲.</ref>) و [[شهرستان ایجرود|ایجرود]]<ref name="Gitashenasi"/><ref name="Nevisandegan"/> و نیز شهرهای [[سلطانیه]]<ref name="MirAhmadi"/><ref name="TabrizIslam"/><ref name="Natanzi/><ref name="Gitashenasi"/><ref name="Nevisandegan"/>، [[سهرورد]]<ref name="pourjavadi2"/><ref name="Tabataba">ابن طباطبا علوی اصفهانی، ابراهیم بن ناصر (۱۳۷۲)، مهاجران آل ابوطالب، ترجمه محمدرضا عطائی، مشهد: آستان قدس رضوی، بنیاد پژوهشهای اسلامی، چاپ اول، ص ۴۸۰.</ref><ref name="Tabari"/><ref name="Heydar"/>، [[بخش انگوران|انگوران]]<ref name="Bedlisi"/><ref name="Bedlisi2"/> و برخی نقاط دیگر خمسه در بخشی از منابع معتبر، جزء آذربایجان<ref name="Naja"/><ref name="Zahedan"/> و در جنوب آن<ref name="Gitashenasi">جعفری، عباس، فرهنگ گیتاشناسی، ۳/۴۷۹، تهران: موسسه جغرافیایی و کارتوگرافی گیتاشناسی.</ref><ref name="Nevisandegan">گروهی از نویسندگان (۱۳۸۸)، سفرنامه‌های خطی فارسی، جلد ۴، تهران: نشر اختران، چاپ اول، ص ۲۵۸.</ref> ذکر شده‌اند؛ یا این ولایت به عنوان منطقه‌ای که قبلاً از مناطق [[عراق عجم]] ([[ناحیه جبال|جبال]]) بوده و اکنون مدت‌هاست که جزء آذربایجان است<ref name="ShirvaniZanjan>شیروانی، زین‌العابدین بن اسکندر، بستان السیاحه، تهران: سنایی، چاپ اول، ص ۳۰۳.</ref>، معرفی شده است. به گونه‌ای که در دورهٔ [[دودمان صفویان|صفویان]]، حاکم‌نشین «زنجان و سلطانیه» تابع بیگلربیگی تبریز ایالت آذربایجان بوده<ref name="MFA"/><ref name="Rajabnia"/> و در برخی منابع معتبر مربوط به دوران [[زندیان]]<ref name="Kashani"/><ref name="Khaleghi"/> و [[قاجاریان]]<ref name="Jam">محمدجعفر خورموجی، تاریخ حقایق: حقایق الاخبار ناصری، به کوشش حسین خدیوجم، تهران: زوار، ۱۳۴۴، ص ۲۵۴.</ref><ref name="Khaleghi">محمد خالقی مقدم، آذربایجان در ادوار مختلف تاریخی، نشریه موج بیداری، شماره ۱۰۴، سه‌شنبه ۲ مرداد ۱۳۸۶، ص ۴.</ref><ref name="Javidan">کنت ژوزف آرتور گوبنیو، جنگ ترکمن یا آیینه تمام‌نمای اوضاع و احوال اجتماعی و اداری و کشوری و لشکری ایران در گذشته از زبان یک سرباز روستایی، ترجمۀ محمدعلی جمالزاده، تهران: جاویدان، ۱۳۵۷.</ref><ref name="Yeganeh">محمدرضا جوادی یگانه، ایرانی‌ای که بود، [https://isr.ut.ac.ir/wp-content/uploads/2016/05/magazines/Untitled%20attachment%2000025.pdf ایرانی‌ای که هست: درآمدی بر نگاه گوبینو به ایرانیان و زمینه‌های شکل‌گیری آن]، فصلنامۀ تخصصی جستارهایی در جامعه‌شناسی تاریخی، مؤسسۀ مطالعات و تحقیقات اجتماعی دانشگاه تهران، سال اول، شماره دوم، پاییز و زمستان ۱۳۹۱، ص ۵۷.</ref><ref name="Jamalzadeh">کنت ژوزف آرتور گوبنیو، جنگ ترکمن، ترجمۀ محمدعلی جمالزاده، به کوشش علی دهباشی، تهران: نشر علم، ۱۳۹۹.</ref> از عبارت «خمسهٔ آذربایجان» استفاده شده و خمسه، ابتدای آذربایجان دانسته شده است.<ref name="Afzal"/> همچنین [[خانات زنجان]] (۱۸۱۰-۱۷۴۷) مقارن با دورهٔ [[زندیان]] به عنوان یکی از [[خانات آذربایجان ایران]]<ref name="Khanate">{{یادکرد وب|عنوان=▼
Азербайджанские государства. Зенджанское ханство (1747—1810)|نویسنده=Рафаэль Хакимов|ناشر=Реальное время|نشانی=https://realnoevremya.ru/articles/145113-rafael-hakimov-zavoevaniya-azerbaydzhanskih-hanstv-rossiey|تاریخ بازدید=۱۷ نوامبر ۲۰۲۱}}</ref> در نظر گرفته شده و در دوران [[آزادیستان|جمهوری آزادیستان]] (۱۹۲۰) به رهبری [[محمد خیابانی]]<ref name="Azadistan">ادوین آرویدوویچ گرانتوفسکی، تاریخ ایران از زمان باستان تا امروز، ترجمهٔ کیخسرو کشاورزی، تهران: پویش، ۱۳۵۹، صص ۴۳۰ و ۴۹۴.</ref> و [[حکومت خودمختار آذربایجان]] (۱۹۴۶–۱۹۴۵) به رهبری [[سید جعفر پیشه‌وری]]<ref name="Khodmokhtar">عبدالله مستوفی، شرح زندگانی من، ۳ جلد، تهران: زوار، ۱۳۸۴، جلد ۳، ص ۴۳۲.</ref> نیز استان فعلی زنجان در کنار استان‌های کنونی آذربایجان شرقی، آذربایجان غربی و اردبیل، جزء قلمرو این حکومت‌ها و منطقهٔ آذربایجان ایران<ref name="Azadistan"/> محسوب شده است.▼
== نام ==
سطر ۱۰۳ ⟵ ۹۶:
[[پرونده:Iran provinces in Abbasid Caliphate.jpg|بندانگشتی|موقعیت آذربایجان در نقشه ایران در عصر خلفای عباسی برگرفته از کتاب [[جغرافیای تاریخی سرزمین‌های خلافت شرقی]]]]
در زمان حملهٔ اعراب در مدارک رومی و ارمنی نام سپهبد و شاهزادهٔ آذربایجان «[[رستم فرخزاد|رستم]] پسر [[فرخ‌هرمز]]» آورده شده که البته با توجه به متن شاهنامه در بخش نامهٔ [[رستم فرخزاد]] به برادرش به نظر می‌رسد درست باشد:
{{شعر|نستعلیق}}
{{ب|چو نامه بخوانی تو با مِهتَران|برانداز و برساز لشکر بَران}}
{{ب|همی تاز تا '''آذرآبادگان'''|دیار بزرگان و آزادگان}}
{{ب|همیدون گَله هرچه داری ز اسب|ببر سوی [[آتشکده آذرگشسپ|گنجورِ آذرگُشَسب]]}}
{{پایان شعر}}
[[پرونده:نقش مهر مامور مالیات آذربایجان در عصر ساسانی.jpg|بندانگشتی|نقش مهر ساسانی "آمارگرِ آذربادگان"، به خط و زبان پهلوی، از قرن ششم میلادی (ādurbādagān āmārgar)]]
فردوسی، لشکرکشی محدود [[بهرام پنجم]] پادشاه ساسانی از [[پارسه]] پایتخت [[ایران‌شهر (ساسانیان)|ایران‌شهر]] برای دفاع دربرابر لشکر قیصر روم را اینچنین روایت می‌کند.
سطر ۱۹۲ ⟵ ۱۹۰:
[[ابن حوقل]] با ارائهٔ تصویر جداگانه از سه ناحیهٔ ارمینیه، آذربایجان و اران در اثر خود، رود ارس را مرز میان آذربایجان و اران دانسته‌است. او شهرهای برذعه، جنزه، شمکور، شماخیه، شروان، شابران، قبله و شکی را از سرزمین اران و شهرهای اردبیل، داخرقان، تبریز، سلماس، خوی، برکری، ارومیه، مراغه، اشنه، میانج، مرند، برزند را جزء آذربایجان معرفی کرده‌است.<ref>ابن حوقل، صورةالارض، ترجمه جعفر شعار، ص۱۰۰–۸۱; نیز مراجعه کنید به: ابوالفداء، تقویم البلدان، ترجمه عبدالحمید آیتی، ص۴۴۳.</ref>
▲البته در برخی منابع معتبر، [[اران]]<ref name="Natanzi/><ref name="borhan"/><ref name="Ravandi"/><ref name="Shirvani"/><ref name="Tehrani"/><ref name="Mamalek"/><ref>ابوالحسن علی بن حسین مسعودی، مروج الذهب، جلد ۱، ترجمه ابوالقاسیم پاینده، تهران: علمی فرهنگی، ۱۳۷۰، ص ۲۲۷.</ref><ref name="DehkhodaAran"/> (ارّان<ref name="Mohajeran"/>، آران<ref name="Moqaddam"/>)، [[بردع]]<ref name="MFA"/><ref name="Rajabnia"/><ref name="borhan"/> (بردعه<ref name="Etemad"/>، برذعه<ref name="Mamalek"/><ref name="Monzavi"/>: مرکز [[اران]])، [[شروان]]<ref name="Rashidi"/> (شیروان<ref name="MFA"/><ref name="Rajabnia"/><ref name="shoja"/><ref name="Ravandi"/><ref name="bayan"/><ref name="Farman"/>، شیروانات<ref name="Rostam"/><ref name="Naseri"/>)، [[شماخی]]<ref name="bayan"/><ref name="Rostam"/> (شوماخی<ref name="shoja"/>: مرکز شروان)، [[قره‌باغ|قراباغ]]<ref name="Zabor"/><ref name="Rostam"/><ref name="MFA"/><ref name="Rajabnia"/><ref name="bayan"/><ref name="Ashraf"/><ref name="Shirvani"/><ref name="Naseri"/><ref name="Farman"/> (قره‌باغ)، [[شوشی]]<ref name="Safa"/><ref name="Rostam"/><ref name="Khavari"/> (شوشا<ref name="Khavari"/>، شوش<ref name="Khavari"/>، شوشه<ref name="Shirvani"/>: مرکز [[قره‌باغ]])، [[باکو]]<ref name="Rajabnia"/><ref name="MFA"/> (بادکوبه<ref name="Rostam"/><ref name="Rajabnia"/><ref name="Etemad"/><ref name="Jahannama"/>، باکوبه<ref name="Naseri"/>)، [[گنجه]]<ref name="Safa"/><ref name="Montazam"/><ref name="Rostam"/><ref name="MFA"/><ref name="Rajabnia"/><ref name="Malayeri"/><ref name="borhan"/><ref name="bayan"/><ref name="Shirvani"/><ref name="Hakimi"/><ref name="Shirazi"/><ref name="Jahannama"/><ref name="Naseri"/><ref>شمس‌الدین سامی، قاموس الاعلام، استانبول: مهران مطبعه‌سی، ۱۸۹۱، ص ۴۵۸۹.</ref><ref>ابن خردادبه، المسالک و الممالک، ص ۹۷.</ref><ref name="Farman"/><ref name="Khavari"/><ref name="pourjavadi"/> (کزک<ref name="Malayeri"/>)، [[نخجوان]]<ref name="Hamdollah"/><ref name="Naderi"/><ref name="Zobda"/><ref name="Rostam"/><ref name="MFA"/><ref name="Rajabnia"/><ref name="shoja"/><ref name="bayan"/><ref name="Mamalek"/><ref name="Farman"/><ref name="Khavari"/><ref name="Moqaddam"/> (نخچوان<ref name="Naderi"/><ref name="Zobda"/>، نشوی<ref name="Naderi"/><ref name="Mamalek"/><ref name="Estakhri"/>)، [[شکی]]<ref name="Rostam"/><ref name="MFA"/><ref name="Rajabnia"/><ref name="Ravandi"/><ref name="Jahannama"/><ref name="Naseri"/>، [[تالش]]<ref name="Rostam"/><ref name="MFA"/><ref name="Khanate"/> (طالش<ref name="Rajabnia"/>)، [[سالیان]]<ref name="MFA"/><ref name="Rajabnia"/><ref name="Naseri"/>، [[آغداش (شهر)|آغداش]]<ref name="MFA"/>، [[مغان]]<ref name="Faghih"/> (موقان<ref name="Moghaddasi"/><ref name="Estakhri"/><ref name="Faghih"/>، مغانات<ref name="Rajabnia"/>)، [[قوبا]] (قبه<ref name="Rajabnia"/><ref name="MFA"/><ref name="Rostam"/>، قبه‌قلهان<ref name="Rajabnia"/>)، [[آستارا (جمهوری آذربایجان)|آستارا]]<ref name="MFA"/><ref name="Rajabnia"/>، [[بیلقان]]<ref name="Faghih"/>، [[اردوباد]]<ref name="Hamdollah"/><ref name="Monshi"/>، [[شهرستان سدرک|سدرک]] (صدرک<ref name="Rajabnia"/>)، مناطق [[لزگی‌ها|لزگی‌نشین]] (لگزی<ref name="Rostam"/>) و [[کورا (رود)|رود کورا]] (کر<ref name="Naseri"/>) در '''[[جمهوری آذربایجان]]''' فعلی؛ [[استان ارمنیه|ارمنیه]]<ref name="Rostam"/> (ارمن<ref name="borhan"/>، ارمنستان<ref name="Moqaddam"/>)، [[دوین (شهر باستانی)|دوین]]<ref name="Tehrani"/><ref name="Mohajeran"/> (توین<ref name="Mohajeran"/>، دبیل<ref name="Ghadyani"/><ref name="Mohajeran"/>: مرکز [[استان ارمنیه|ارمنستان اسلامی]]<ref name="Mohajeran"/> یا ارمنستان ایران<ref name="Moqaddam"/>)، [[ایروان]]<ref name="Nov"/><ref name="Safa"/><ref name="Montazam"/><ref name="Rostam"/><ref name="MFA"/><ref name="Rajabnia"/><ref name="bayan"/><ref name="Shirvani"/><ref name="Etemad"/><ref name="Moqaddam"/><ref name="Naseri"/><ref name="Khavari"/> ([[چخور سعد]]<ref name="Valigholi"/><ref name="MFA"/><ref name="Rajabnia"/><ref name="Shirvani"/>)، [[استان لوری|لوری]]<ref name="MFA"/><ref name="Rajabnia"/> (لوزی<ref name="MFA"/><ref name="Rajabnia"/>)، [[کاپان]] (قپانیات<ref name="Rajabnia"/>، قاپان<ref name="MFA"/>) در '''[[ارمنستان]]''' کنونی؛ '''[[گرجستان]]'''<ref name="Rostam"/> و [[تفلیس]]<ref name="Safa"/><ref name="Montazam"/><ref name="Rostam"/>، [[بورچالی]]<ref name="Rajabnia"/> و [[آخالتسیخه]] (آغسقه<ref name="Rostam"/>) در آن؛ [[داغستان]]<ref name="Rostam"/>، [[دربند (روسیه)|دربند]]<ref name="Vazirov"/><ref name="Rostam"/><ref name="Valeh"/><ref name="Samarqandi"/><ref name="Jahannama"/><ref name="Naseri"/><ref name="Tabari"/><ref name="Andisheh"/> (دربند خزران<ref name="Vazirov"/><ref name="Tabari"/>، باب<ref name="Tabari"/>، باب‌الابواب<ref name="Vazirov"/><ref name="Andisheh"/>، دربند باب‌الابواب<ref name="Safa"/>، باب‌الابواب دربند<ref name="Rajabnia"/>، دربند شیروان<ref name="Vazirov"/>، دمیرقاپو<ref name="shoja"/>، دمرقاپی<ref name="Rostam"/>) و مناطق [[چرکس|چرکس‌نشین]] (چرکس<ref name="Rostam"/><ref name="Naseri"/>) در '''[[روسیه]]''' فعلی؛ و [[وان]]<ref name="Rostam"/>، [[دغوبایزید]]<ref name="Rajabnia"/> (بایزید<ref name="MFA"/>، قلعه بایزید<ref name="Rajabnia"/>) و [[مرادیه]] (برکری<ref name="Faghih"/><ref name="Shoar"/>) در '''[[ترکیه]]''' کنونی، جزء یا تابع آذربایجان شمرده شده‌اند. درواقع عمدتاً شامل همان مناطقی که به موجب عهدنامه‌های [[عهدنامه گلستان|گلستان (۱۸۱۳)]] و [[عهدنامه ترکمانچای|ترکمانچای (۱۸۲۸)]] از ایران جدا شدند (موسوم به «هفده شهر آذربایجان»<ref name="Afzal"/> یا قفقاز).
▲به طور کلی تا سدهٔ سوم هجری، اران (شمال ارس) منطقه‌ای جدا از آذربایجان محسوب می‌شد. پس از سرکوب قیام [[بابک خرمدین]] و حاکمیت کامل [[خلافت عباسی]] بر شمال و جنوب ارس، اران به لحاظ اداری تابع آذربایجان شد.<ref>محمد بن حوقل، سفرنامه ابن حوقل (ایران در صوره‌الارض)، ترجمه و توضیح جعفر شعار، تهران: امیرکبیر، ۱۳۶۶، ص ۸۱.</ref> علی‌رغم وابستگی اداری اران و بعضاً ارمنیه در دورهٔ اسلامی به آذربایجان، رودخانهٔ ارس تا پیش از ظهور [[دودمان سلجوق|سلجوقیان]]، همچنان حد شمالی آذربایجان محسوب می‌شد. اما پس از مهاجرت و چیرگی سلجوقیان بر منطقه، شمال و جنوب ارس به لحاظ زبانی، دینی، فرهنگی و تا حدی سیاسی به صورت واحد درآمدند.<ref name="falat">{{یادکرد وب|نشانی=http://www.iranbonyad.ir/index.php/tarikh/dore-eslami/921-hodod-soghor-azarbaijan-dore-eslami|عنوان=حدود و ثغور آذربایجان در دورۀ اسلامی|ناشر=بنیاد فلات ایران|تاریخ بازبینی=۴ نوامبر ۲۰۲۱}}</ref> از این زمان به بعد بود که به نوشتهٔ [[واسیلی بارتلد|بارتولد]]: «اران بلاواسطه به آذربایجان ملحق گردید»؛<ref>واسیلی بارتولد، گزیده مقالات تحقیقی، ترجمه و گردآوری: کریم کشاورز، تهران: امیرکبیر، ۱۳۵۸، ص ۶۷.</ref> تا جایی که نام اران تحت‌الشعاع نام آذربایجان قرار گرفت و به ندرت در نوشته‌ها در کنار قراباغ و شیروان استفاده گردید (مثلاً رواج «قراباغ آذربایجان» به جای «قراباغ اران»).<ref name="Rashidi"/><ref name="Zabor"/><ref>کمال‌الدین عبدالرزاق سمرقندی، مطلع السعدین و مجمع البحرین، به اهتمام: عبدالحسین نوائی، تهران: کتابخانه طهوری، ۱۳۵۳، صص ۱۰۱-۳۳.</ref> در همین راستا، برخی منابع دورهٔ [[زندیان]]<ref name="Giti"/> به جریان رود [[ارس]] از «وسط آذربایجان» و برخی منابع دورهٔ [[قاجاریان]] به جدایی «هفده شهر آذربایجان» از ایران<ref name="Afzal"/> اشاره کرده‌اند.
▲همچنین «'''ولایت خمسه'''» سابق ('''[[استان زنجان]]''' فعلی) شامل پنج بلوک اصلی [[بخش زنجانرود|زنجانرود]]<ref name="Gitashenasi"/><ref name="Nevisandegan"/> ([[شهرستان زنجان|زنجان]]<ref name="Rostam"/><ref name="MirAhmadi"/><ref name="TabrizIslam"/><ref name="Bedlisi2"/><ref name="Jabbari"/><ref name="Bahram"/><ref name="EbnAsir"/><ref name="Motaleat"/><ref name="Homam"/><ref name="Etemad2">محمدحسن بن علی اعتماد السلطنه، مرآة البلدان، ۴ جلد، به تصحیح: عبدالحسین نوایی، هاشم محدث، جلد ۱، تهران: دانشگاه تهران، ۱۳۶۷، ص ۳۹.</ref><ref name="Alyari">حسین آلیاری، [https://perlit.tabrizu.ac.ir/article_2252_ade1e6817381c5ae9dddbfab11ee1075.pdf نام شهرها و وضع راه‌های آذربایجان در قرون نخستین اسلامی]، نشریه دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تبریز، دوره ۳۲، شماره ۱۳۲، بهار و تابستان ۱۳۶۳، ص ۸۳.</ref><ref name="ShirvaniZanjan"/><ref name="DehkhodaZanjan">{{یادکرد وب|نشانی=https://dehkhoda.ut.ac.ir/fa/dictionary/174302|عنوان=زنجان|ناشر=مؤسسۀ لغت‌نامۀ دهخدا و مرکز بین‌المللی آموزش زبان‌فارسی دانشگاه تهران|تاریخ بازبینی=۳۱ اکتبر ۲۰۲۱}}</ref><ref name="Safipour">صفی پوری شیرازی، عبدالرحیم بن عبدالکریم (۱۳۹۰)، منتهی الارب فی لغه العرب، تصحیح و تعلیق: محمدحسن فؤادیان، علیرضا حاجیان نژاد، جلد اول، تهران: مؤسسه انتشارات دانشگاه تهران، شابک ۹۷۸-۹۶۴-۰۳-۵۸۴۹-۸.</ref><ref name="Dabir">پادشاه، محمد و محمد دبیرسیاقی (۱۳۳۶)، فرهنگ آنندراج، چاپ اول، تهران: خیام.</ref><ref name="Tabari"/><ref name="Bedlisi"/>: مرکز ولایت)، [[دهستان ابهررود|ابهررود]]<ref name="Gitashenasi"/><ref name="Nevisandegan"/> ([[شهرستان ابهر|ابهر]]<ref name="Natanzi/><ref name="pourjavadi3"/><ref name="Tashayyo"/><ref name="Aqabozorg"/><ref name="Tabari"/>)، [[شهرستان خدابنده|خدابنده]]<ref name="Gitashenasi"/><ref name="Nevisandegan"/> ([[قیدار]]<ref name="Bedlisi"/><ref name="Bedlisi2"/>)، [[بخش سجاس‌رود|سجاس‌رود]]<ref name="Gitashenasi"/><ref name="Nevisandegan"/> ([[سجاس]]<ref name="Bedlisi"/><ref name="Bedlisi2"/><ref name="Mazar">جنید بن محمود جنید شیرازی، تذکره هزار مزار، به تصحیح عبدالوهاب نورانی وصال، تهران: کتابخانه احمدی شیراز، چاپ دوم، ۱۳۶۴.</ref><ref name="Joneyd">جنید بن محمود جنید شیرازی، شد الإزار فی حط الأوزار عن زوار المزار، به تصحیح محمد قزوینی، عباس اقبال آشتیانی، تهران: چاپخانه مجلس، چاپ اول، ۱۳۲۸، ص ۳۱۲.</ref>) و [[شهرستان ایجرود|ایجرود]]<ref name="Gitashenasi"/><ref name="Nevisandegan"/> و نیز شهرهای [[سلطانیه]]<ref name="MirAhmadi"/><ref name="TabrizIslam"/><ref name="Natanzi/><ref name="Gitashenasi"/><ref name="Nevisandegan"/>، [[سهرورد]]<ref name="pourjavadi2"/><ref name="Tabataba">ابن طباطبا علوی اصفهانی، ابراهیم بن ناصر (۱۳۷۲)، مهاجران آل ابوطالب، ترجمه محمدرضا عطائی، مشهد: آستان قدس رضوی، بنیاد پژوهشهای اسلامی، چاپ اول، ص ۴۸۰.</ref><ref name="Tabari"/><ref name="Heydar"/>، [[بخش انگوران|انگوران]]<ref name="Bedlisi"/><ref name="Bedlisi2"/> و برخی نقاط دیگر خمسه در بخشی از منابع معتبر، جزء آذربایجان<ref name="Naja"/><ref name="Zahedan"/> و در جنوب آن<ref name="Gitashenasi">جعفری، عباس، فرهنگ گیتاشناسی، ۳/۴۷۹، تهران: موسسه جغرافیایی و کارتوگرافی گیتاشناسی.</ref><ref name="Nevisandegan">گروهی از نویسندگان (۱۳۸۸)، سفرنامه‌های خطی فارسی، جلد ۴، تهران: نشر اختران، چاپ اول، ص ۲۵۸.</ref> ذکر شده‌اند؛ یا این ولایت به عنوان منطقه‌ای که قبلاً از مناطق [[عراق عجم]] ([[ناحیه جبال|جبال]]) بوده و اکنون مدت‌هاست که جزء آذربایجان است<ref name="ShirvaniZanjan>شیروانی، زین‌العابدین بن اسکندر، بستان السیاحه، تهران: سنایی، چاپ اول، ص ۳۰۳.</ref>، معرفی شده است. به گونه‌ای که در دورهٔ [[دودمان صفویان|صفویان]]، حاکم‌نشین «زنجان و سلطانیه» تابع بیگلربیگی تبریز ایالت آذربایجان بوده<ref name="MFA"/><ref name="Rajabnia"/> و در برخی منابع معتبر مربوط به دوران [[زندیان]]<ref name="Kashani"/><ref name="Khaleghi"/> و [[قاجاریان]]<ref name="Jam">محمدجعفر خورموجی، تاریخ حقایق: حقایق الاخبار ناصری، به کوشش حسین خدیوجم، تهران: زوار، ۱۳۴۴، ص ۲۵۴.</ref><ref name="Khaleghi">محمد خالقی مقدم، آذربایجان در ادوار مختلف تاریخی، نشریه موج بیداری، شماره ۱۰۴، سه‌شنبه ۲ مرداد ۱۳۸۶، ص ۴.</ref><ref name="Javidan">کنت ژوزف آرتور گوبنیو، جنگ ترکمن یا آیینه تمام‌نمای اوضاع و احوال اجتماعی و اداری و کشوری و لشکری ایران در گذشته از زبان یک سرباز روستایی، ترجمۀ محمدعلی جمالزاده، تهران: جاویدان، ۱۳۵۷.</ref><ref name="Yeganeh">محمدرضا جوادی یگانه، ایرانی‌ای که بود، [https://isr.ut.ac.ir/wp-content/uploads/2016/05/magazines/Untitled%20attachment%2000025.pdf ایرانی‌ای که هست: درآمدی بر نگاه گوبینو به ایرانیان و زمینه‌های شکل‌گیری آن]، فصلنامۀ تخصصی جستارهایی در جامعه‌شناسی تاریخی، مؤسسۀ مطالعات و تحقیقات اجتماعی دانشگاه تهران، سال اول، شماره دوم، پاییز و زمستان ۱۳۹۱، ص ۵۷.</ref><ref name="Jamalzadeh">کنت ژوزف آرتور گوبنیو، جنگ ترکمن، ترجمۀ محمدعلی جمالزاده، به کوشش علی دهباشی، تهران: نشر علم، ۱۳۹۹.</ref> از عبارت «خمسهٔ آذربایجان» استفاده شده و خمسه، ابتدای آذربایجان دانسته شده است.<ref name="Afzal"/> همچنین [[خانات زنجان]] (۱۸۱۰-۱۷۴۷) مقارن با دورهٔ [[زندیان]] به عنوان یکی از [[خانات آذربایجان ایران]]<ref name="Khanate">{{یادکرد وب|عنوان=
▲Азербайджанские государства. Зенджанское ханство (1747—1810)|نویسنده=Рафаэль Хакимов|ناشر=Реальное время|نشانی=https://realnoevremya.ru/articles/145113-rafael-hakimov-zavoevaniya-azerbaydzhanskih-hanstv-rossiey|تاریخ بازدید=۱۷ نوامبر ۲۰۲۱}}</ref> در نظر گرفته شده و در دوران [[آزادیستان|جمهوری آزادیستان]] (۱۹۲۰) به رهبری [[محمد خیابانی]]<ref name="Azadistan">ادوین آرویدوویچ گرانتوفسکی، تاریخ ایران از زمان باستان تا امروز، ترجمهٔ کیخسرو کشاورزی، تهران: پویش، ۱۳۵۹، صص ۴۳۰ و ۴۹۴.</ref> و [[حکومت خودمختار آذربایجان]] (۱۹۴۶–۱۹۴۵) به رهبری [[سید جعفر پیشه‌وری]]<ref name="Khodmokhtar">عبدالله مستوفی، شرح زندگانی من، ۳ جلد، تهران: زوار، ۱۳۸۴، جلد ۳، ص ۴۳۲.</ref> نیز استان فعلی زنجان در کنار استان‌های کنونی آذربایجان شرقی، آذربایجان غربی و اردبیل، جزء قلمرو این حکومت‌ها و منطقهٔ آذربایجان ایران<ref name="Azadistan"/> محسوب شده است.
=== در قفقاز ===
| |||