التوحید: تفاوت میان نسخه‌ها

در صحت انتساب این کتاب به شیخ صدوق تردید نیست و ابن بابویه نیز در کتابهای دیگرش به آن اشاره کرده‌است <ref>( رجوع کنید به ابن بابویه ، ۱۳۶۱ ش ، ص ۸؛ همو، ۱۳۶۲ ش ، ج ۲، ص ۵۹۴؛ همو، ۱۴۱۴، ص ۲۲؛ نجاشی ، ص ۳۸۹).</ref> به گفتة مجلسی (ج ۱، ص ۲۶، نیز رجوع کنید به ص ۶ـ۷۶-۷) اشتهار انتساب کتابهای شیخ صدوق به وی ــ- بجز چند کتاب ــ- کمتر از شهرتِ انتساب کتب اربعه به مؤلفان آنها نیست . او از روایات این کتاب ، که نسخه‌های کهن آن را در اختیار داشته ، در بحارالانوار (مجلدات توحید و عدل ) به وفور استفاده کرده‌است . اساساً این کتاب مورد توجه علمای شیعه بوده و از معتبرترین منابع حدیثی به شمارمی رفته و به روایات آن استناد می‌شده‌است (برای نمونه رجوع کنید به حرّ عاملی ، ج ۱، ص ۲۰، ج ۳، ص ۱۰۱، ج ۷، ص ۱۴۰؛ نوری ، ج ۵، ص ۲۶۴).<ref>دانشنامۀ جهان اسلام- مدخل۲- ۴۰۰۱- کتاب التوحید</ref>

در بارة جایگاه تاریخی و اهمیت این کتاب باید توجه داشت که مؤلف آن یکی از سه فقیه و محدّث بزرگ شیعة امامیه بوده‌است که منابع چهارگانة حدیثی (غالباً حدیثی ـ فقهی ) را تدوین کرده‌اند. عنوان «کتاب التوحید» نیز در سده‌های نخست اسلام بیانگر مشخصه‌های اعتقادی و خداشناختی مکاتب و مذاهب بوده‌است ؛ بر این اساس ، شماری از صاحب نظران مذاهب اسلامی ، برای معرفی آموزه‌های آن مذهب ، دارای «کتاب التوحید» بوده‌اند، از آن جمله‌اند: برخی از بزرگان خوارج <ref>( رجوع کنید به دانشنامۀ جهان اسلام-ابن ندیم ، ص ۲۳۳ـ۲۳۴۲۳۳-۲۳۴)</ref>؛ تعدادی از معتزله (<ref>همان ، ص ۲۰۲ـ۲۰۲ ۲۰۳، ۲۰۶ـ۲۰۶ ۲۰۸، ۲۱۴ـ۲۱۵۲۱۴-۲۱۵)</ref>؛ هشام بن حکم ، از شاگردان برجستة امام صادق (<ref>همان ، ص ۲۲۳ـ۲۲۴؛۲۲۳-۲۲۴؛ نجاشی ، ص ۴۳۳)</ref>؛ حسن بن موسی نوبختی ، متکلم امامی قرن چهارم (<ref>همان-ابن ندیم ، ص ۲۲۵؛ نجاشی ، ص ۶۳)</ref>؛ و حسن بن صالح بن حی ، از زیدیان <ref>(همان-ابن ندیم ، ص ۲۲۷)</ref>.

اهل حدیث ، از شیعه و اهل سنّت ، هم برای بیان مواضع خود، با اساس قرار دادن آیات و روایات ، کتابهایی با عنوان «توحید» تدوین کردند. جدای از توحید مفضل * ــ- که آن را املای امام صادق علیه السلام می‌دانند ــ- افرادی مانند ابوجعفر محمدبن حسین بن ابی الخطاب (متوفی ۲۶۲) و علی بن حسین بن بابویه (متوفی ۳۲۹) پدر شیخ صدوق ، کتابهایی در توحید تألیف کرده‌اند ( رجوع کنید به نجاشی ، ص ۲۶۱،

۳۳۴). علاوه بر اینها، در ضمن مجموعه‌های حدیثی ، مانند کافی ، نیز باب و کتابی با عنوان «توحید» به این موضوع اختصاص داده شده‌است . همین وضع در میان اهل سنّت در اواخر قرن سوم و چهارم وجود داشته‌است و علاوه بر ابن خُزَیمه ، افرادی مانند ابن منده (۳۱۰ـ۳۱۰ ۳۹۵) در التوحید و معرفة اسماءاللّه تعالی ، و حافظ دارقُطْنی (۳۰۶ـ۳۰۶ ۳۸۵)