بخش خاروانا یکیکه از بخش‌های تابعه [[شهرستان ورزقان]] در استان [[آذربایجان شرقی]] در شمال غربی ایران است . شهر خاروانا مرکزنام تاریخی دیزمارآن [[ارسباران]] به شمار میآید.دیزمار که مخفف دژماد می‌باشد، بزرگترینخوروانق و باستانی‌ترینیا محالخروانق [[قرهبوده داغ]] یا [[ارسباران]]است به شمارمعنی می‌رفت.طبقکاخ یادداشت‌هایسفید شخصیبوده جغرافیدان و حقوقدان نامی بنام دکتر عبد الرحیم هویدااست که اصالتاًبعد بهاز قریهانقلاب دانشمندپروربا اوشتبینتلاش تعلقعده دارد،ای منطقهاین دزمارنام تقریباتاریخی ازبه هیجدهخاوانا کیلومترتغییر ازیافت ورزقاناین بطرفروستای شمال یعنیتاریخی درستبعد از قریهءتبدیل اولیشدن شروعبه میشودمرکز وبخش اولیبه درشهر حقیقتتغییر پیشموقعیت آبادی محال دزمارداده است کهخاروانا دریکی جلگهءاز مسطحیمناطق واقعاستان شدهآذربایجان وشرقی در حدود 1200 نفر جمعیت دارد، دهیایران است معمور و آباد که مایحتاج اغلب مردم دزمار شرقی بوسیلهء. این دهشهر تأمینمرکز میشود.[[یاقوتبخش حموی]]خاروانا جغرافی‌دانشهرستان وورزقان تاریخ‌نویس مشهور قرن هفتم هجری قمری در کتاب [[مُعجَم اَلبُلدان]] در باره دزمار می‌نویسد :"دزمار دژ استواری واقع در نواحی آذربایجان در نزدیکی تبریز"است.طبقنوشتجاتاز فرهنگگذشته‌های برهانبسیار قاطع،دور، فرهنگشهر آنندراجخاروانا ومرکز فرهنگ انجمن آرا دزمار یابخش دیزمار نامقاراداغ جاییبوده‌است. است به آذربایگان که کان سرب و لاجورد در آنجا بوده و لاجورد را بدو نسبت داده لاجورد دزماری می گفتند.[[حمد الله مستوفی]] (750۷۵۰-680۶۸۰) در صفحه 132۱۳۲ کتاب [[نزهة القلوب]] منطقه [[دیزمار]] را ولایت یکپارچه می‌داند که. این امر نشانگر این است که تقسیم بندی دیزمار به قسمت مرکزی، غربی و شرقی جنبه تاریخی ندارد.او درباره دیزمار می‌نویسد: "«دیزمار ولایتی است در شمال [[تبریز]] کما بیش پنجاه پاره دیه بود و دوزال و کوردشت و قولان و هزار[=هراس وکه [[خاروانا]] از معظمات آن. هوایش معتدل به گرمی و آبش از آن جبال بر می خیزدمی‌خیزد و فضلابش در ارس می ریزدمی‌ریزد حاصلش غله و پنبه و انگور و میوه به همه انواع می باشدمی‌باشد و پیشتر از همه جا رسد و نوباوه تبریز از آنجا باشدحقوق دیوانش چهل هزار و هشتصد دینار است" ».[=هراسکه روستای تاریخی [[اوشتبین]] از اجتماع سه آبادی هراس، سیاوشان و جعفرآباد بوجود آمده است.][لازم به ذکر است که در زمان صفویه عشایر پیرعلیلو،پیرعلیلوی رومی، مقدم، بایبردلو، چلبیانلو،چلبیانلوهای لیلاب، سادات شامی کوه کمر و... در منطقه ارسباراندیزمار ودر بویژهروستاهای [[دیزمار]]جدیدالاحداث ساکن شدند. موج دوم مهاجرت از آن سوی ارس در زمان فتحلیشاه قاجار روی داد که در آن زمان قاجار کرداحمد، عشایر پسیان،پسیان الیاسکانلوسهرون و گل آخور، الیاسکانلوهای دیزمار شرقی و... در آبادی‌هایی جدیدالاحداث ساکن شدند و دیزمار در گذشته نه چندان دور 196۱۹۶ آبادی بزرگ و کوچک داشت .در جلد چهارم فرهنگ جغرافیائی ایران جمعیت دیزمار ارسباران ۴۱۲۳۰ نفر و خارواناتعداد مرکزآبادی‌های سیاسی-اداریآن ۱۱۲ پارچه گزارش شده‌است. علاوه بر آن اویلق، اندریان، ایری بالا، کوه کمر، کماربالا، سیه رود، خانه سر، جوشین، علیلر، مردانقم، مزرعه ٔ شادی، شرف آباد و... اوشتبینرا مرکزاز فرهنگیآبادی‌های محالمعروف دیزمار ارسباران محسوبمعرفی می‌شودنموده‌است.حمداللهمستوفياما كهآنچه مسلم است در سدهزمان هشتمنگارش هجريکتاب ميمزبور زيستهدهها روستای تاریخی دیزمار نظیر قینر، کهل، سار، ایوند، امند، ورکش، کلانکش، گنزنق، اولی کندی، مزرعه، زین آباد، موجمبار، لاری و... که در بابنزدیکی سوممرند كتاببویژه نزههتبریز القلوبقرار شهرهايدارند آذربايجانجزو راشهرستان‌های چنينمزبور نامبه ميحساب بردآمده‌است که در حال حاضر پس از ارتقاء شبستر از بخش به شهرستان این روستاها بین شهرستان‌های تبریز، شبستر و مرند تقسیم شده‌است. :
تبريز، اوجان، طسوج، اردبيل، خلخال، دارمرزين، شاهرود، مشكين، انار، ارجاق، اهر، تكلفه، خياو، درآورد، قلعه كهران، كليبر، گيلان فصلو ن، مردان قم، نوذر، خوي، سلماس، اروميه، اشنويه، سراو (سرآ ب)، ميانج(ميانه)، گرمرود، مراغه، دهخوارقان (دهخوارگان و يا ده خوردگان)، نيلان، مرند، دزمار، زنجان(زنگان)، زنوز، آزاد و ماكويه (ماكو)که شهرهای دزمار و مردان قم در محال دیزمار ارسباران قرار دارند.«دزمار»یا«دیزمار»نام یکی از ولایت پانزدهگانه ارسباران فعلی یا قراجه داغ سابق است که از دو منطقه دزمار خاوری و دزمار باختری با یکصد و ده پارچه آبادی تشکیل شده است.حدود دزمار از طرف شمال برودخانهء ارس، از طرف جنوب بناحیهء اوزمدل، و از مغرب به منطقهء مرند، و از ناحیهء شرقی به ولایت میشه پاره، محدود میشود.چهرهء خارجی زمین بسیار خشن، و کوهها همه با تخته سنگهای عظیم سر بفلک کشیده و ناهموار، و گردنه صعب العبور، درهها ژرف، و چینخوردگیها نامرتب است و یک حالت اغتشاش و بهمخوردگی عجیبی در طبقات مختلف زمین بچشم میخورد، و چنین بنظر میآید که یک تکان و فشار عمودی و افقی بسیار شدیدی ساختمان ارضی این قسمت از ارسباران را در هم ریخته و چنین بینظمی عجیبی را پدید آورده است.و این آشفتگی عجیب میرساند که فشارهای وارده از طرف سه آتشفشان خاموش آرارات و سبلان و سهند که در ساختمان آذربایجان بسیار مؤثر بودهاند در این ناحیه مؤثرتر بوده است.
در جلد چهارم فرهنگ جغرافیائی ایران جمعیت دیزمار ارسباران 41230 نفر و تعداد آبادی‌های آن 112 پارچه گزارش شده است. این کتاب دیزمار را متشکل از دو قسمت شرقی یا خاوری به مرکزیت [[اوشتبین]] و غربی یا باختری به مرکزیت خاروانا معرفی می‌کند.علاوه بر آن اویلق، اندریان، ایری بالا، کوه کمر، کماربالا، سیه رود، خانه سر، [[جوشین]]، علیلر، [[مردانقم]]، [[مزرعه شادی]]، [[شرف آباد]] و ... را از آبادی‌های معروف دیزمار [[ارسباران]] معرفی نموده است. اما آنچه مسلم است در زمان نگارش کتاب مزبور قریب به 100 روستای تاریخی دیزمار نظیر [[قینر]]، [[کهل]]، [[سار]]، [[ایوند]]، [[امند]]، [[ورکش]]، [[کلانکش]]، [[گنزنق]]، [[اولی کندی]]، [[مزرعه]]، [[زین آباد]]، [[موجمبار]]، [[لاری]]، [[اسپیران]]، [[اسپیران عتیق]]، [[گومانا]] و ... که در نزدیکی [[مرند]] بویژه تبریز قرار دارند جزو شهرستان‌های مزبور به حساب آمده است که در حال حاضر پس از ارتقاء شبستر از بخش به شهرستان این روستاها بین شهرستان‌های [[تبریز]]، [[شبستر]] و [[مرند]] تقسیم شده است . ] پس از تقسیم روستاهای بزرگ و تاریخی [[خاروانا]] ( دیزمار ارسباران ) از قبیل [[سیه‌رود]]، [[ایری سفلی]]، [[کیرینگان]]، [[ونستان]]، [[کوه کمر]]، گومانا([[گمناب]])، [[اسپیران]]، [[سار]]، [[قینر]]، [[خاتون آباد]]، [[خواجه]]، [[مردانقم]] و ...بین شهرستان‌های [[مرند]]، [[تبریز]]، [[شبستر]]، [[ورزقان]]، [[جلفا]]، [[هریس]] و [[خداآفرین]] اسامی روستاهای فعلی [[دیزمار مرکزی]] (خاروانا) که اغلب خالی از سکنه بوده و یا جمعیت پاینی دارند به شرح زیر می‌باشد:
