تفسیر البرهان: تفاوت میان نسخه‌ها

محتوای حذف‌شده محتوای افزوده‌شده
تعییرات روشنایی آسمان به نسخهٔ 4605571 Mjfadaei واگردانده شد.
بدون خلاصۀ ویرایش
خط ۱۲:
== روش مؤلف و نقد کتاب ==
 
[[آقا بزرگ تهرانی]] در جلد 3۳ صفحه 93۹۳ [[الذریعة الی تصانیف الشیعة|الذریعة]] می‏نويسدمی‏نویسد: {{گفتاورد|[[سید هاشم بحرانی|علامه بحرانی]]، در تفسیر البرهان بسیارىبسیاری از احادیث رسیده از اهل بیت علیهم السلام در تفسیر قرآن را جمع نموده استنموده‌است.}}
 
صاحب [[روضات الجنات]] در جلد 8۸ ص 181۱۸۱ به بعد می‏نويسدمی‏نویسد: {{گفتاورد|[[سید هاشم بحرانی]] در کتاب البرهان، مقدارىمقداری از اخبار وارده در تفسیر را از کتب قدیمه غریبه و غیر آن جمع نمود.}}
 
مؤلف در مقدمه خود می‏نویسد: {{گفتاورد|كتابکتاب البرهان، شما را بر بسيارىبسیاری از اسرار علوم قرآن آگاه مى‏سازدمی‏سازد. برخىبرخی مسائل علوم شرعى،شرعی، قصص و اخبار انبياءانبیاء (ع) و فضائل اهل بيتبیت امامت عليهمعلیهم السلام را براىبرای شما، روشن مى‏گرداندمی‏گرداند ... من رواياتروایات را از كتبکتب معتبر، قابل اعتماد و مورد رجوعى،رجوعی، انتخاب كردمکردم كهکه مؤلفينمؤلفین آنها از مشايخمشایخ معتبر و علماىعلمای منتجب هستند.<ref>در مقدمه 16،۱۶، مصادر كتابکتاب و مولفان آنها را بيانبیان مى‏كندمی‏کند</ref> ... اغلب رواياتروایات را از طريقطریق اماميهامامیه نقل كرده‌ام،کرده‌ام، ولىولی در آنجايىآنجایی كهکه رواياتروایات اهل سنت موافق رواياتروایات اهل بيتبیت عليهمعلیهم السلام، يایا در بيانبیان فضائل اهل بيتبیت عليهمعلیهم السلام هستند، از آنها نيزنیز نقل نموده‌ام. از ابن عباس نيزنیز مقدار كمىکمی در تفسيرتفسیر آيات،آیات، نقل كرده‌ام،کرده‌ام، زيرازیرا او شاگرد حضرت علىعلی عليهعلیه السلام بوده استبوده‌است.}}
 
و در خاتمه کتاب می‏نویسد: {{گفتاورد| ايناین كتابکتاب مشتمل بر بسيارىبسیاری از رواياتروایات تفسيرىتفسیری اهل بيتبیت عليهمعلیهم السلام مى‏باشدمی‏باشد و شامل كثيرىکثیری از فضايلفضایل آنها و آياتآیات نازله در شأن و حق آنها و در برگيرندهبرگیرنده بسيارىبسیاری از علوم احكاماحکام و آداب، قصص انبياءانبیاء و علوم ديگرىدیگری است كهکه در كتابکتاب ديگرىدیگری نخواهيدنخواهید يافتیافت.}}
 
شیخ مهدی آصفی در مقدمه خود بر تفسیر برهان می‏نویسد: {{گفتاورد|برهان از بهترينبهترین تأليفاتتألیفات علماىعلمای شيعهشیعه در ايناین باب است، ايناین تفسيرتفسیر شامل رواياتروایات اهل بيتبیت عليهمعلیهم السلام در تفسيرتفسیر قرآن است و مصنف زحمت زيادىزیادی براىبرای جمع و تنظيمتنظیم ايناین احاديثاحادیث از مصادر روايىروایی متعدد، متحمل شدهشده‌است، است،نظیر نظير تفسيرتفسیر نور الثقلينالثقلین.<ref>تفسیر البرهان، مركزمرکز چاپ و نشر مؤسسه بعثت تهران، مقدمه</ref>}}
 
در واقع دو تفسیر همعصرالبرهان و [[تفسیر نور الثقلین|نور الثقلین]] اقدام به جمع آوری و تنظیم روایات تفسیری اهل بیت نموده‌اند، که قبل از آن، این عمل انجام نگرفته بود.
 
شیخ مهدی آصفی در بخش «نقود و مؤاخذات» می‏نویسد: {{گفتاورد|با وجود تلاش علمىعلمی فراوان در تفسيرتفسیر البرهان، ايناین كتابکتاب بخشىبخشی از رواياتروایات ضعيفهضعیفه در غلو و تحريفتحریف را دربر دارد. به نظر مى‏رسدمی‏رسد كه،که، مصنف محترم اقدام به تصفيهتصفیه و جداسازىجداسازی احاديثاحادیث ضعيفضعیف ننموده است،ننموده‌است، با اينكهاینکه اهتمام نموده، ولىولی اقدام او كافى نبودهکافی استنبوده‌است. ايشانایشان از مصادرىمصادری كهکه متهم به وضع و ضعف هستند، استفاده نموده است،نموده‌است، و نيزنیز رواياتىروایاتی نقل نموده كه،که، از حيثحیث سند، ضعيفضعیف و از حيثحیث متن، مضطرب مى‏باشند،می‏باشند، بنابراينبنابراین مى‏توانمی‏توان گفت: البرهان يكیک تلاش علمىعلمی مفيدىمفیدی است، كهکه راه را براىبرای محققينمحققین آشنا به نصوص، عارف به ضعف و اضطراب رواياتروایات و توانا در استخراج صحيحصحیح از سقيم،سقیم، هموار كرده استکرده‌است.}}
 
وجود روایات ضعیف و مضطرب از اهمیت کار سید بحرانی نمی‏کاهد، همانگونه که بحار الانوار مرحوم مجلسی، دارای روایات ضعیف و مضطرب می‏باشد، امّا وجود آنها از اعتبار و عظمت تلاش مجلسی و خدمتی که به کتابخانه تشیع نمود، نمی‏کاهد. منتهی، جمع آوری و تنظیم، مرحله اول کار است، مرحله دوم، تنقیح و تصفیه آثار تفسیری مرویه از اهل بیت و جداسازی صحیح از غیر آن و مرحله سوم، استخراج و استنباط اصول و خطوط کلی شیوه تفسیری اهل بیت می‏باشد. بدون تکمیل هر سه مرحله، نمی‏توان از روایات تفسیری اهل بیت بهره فراوانی برد. بنابراین برای افراد غیر متخصص در شناخت روایات، بسیار مشکل به نظر می‏رسد که بتوانند با استناد به روایات ایندو مجموعه تفسیر روائی (البرهان و نور الثقلین)، قطع به نظر تفسیری ائمه پیدا کنند.
 
 
آیت الله معرفت در "التفسیر و المفسرون" صفحه می‏نویسد: {{گفتاورد| [[سید هاشم بحرانی]] از محدثينمحدثین فاضل و متتبعينمتتبعین رواياتروایات و گردآورندگان اخبار محسوب مى‏شودمی‏شود. ايشانایشان در ايناین گردآورىگردآوری هيچگونههیچگونه اظهار نظرىنظری در جرح، تعديل،تعدیل، تأويلتأویل رواياتروایات مخالف عقل و نقل صريحصریح يایا جمع منطقىمنطقی رواياتروایات مخالف و معارض، نمى‏نمايدنمی‏نماید.<ref>{{یادکرد
|فصل=
|کتاب=التفسيرالتفسیر و المفسرون
|نویسنده=
|نویسندگان سایر بخش‌ها=
خط ۴۰:
|کوشش=
|ویرایش=
|صفحه= 330۳۳۰ تا 331۳۳۱
|سال=
|شابک=
خط ۵۰:
}}
</ref>}}
و این شیوه‌ای است که اکثر اخباریین برگزیده‌اند. او در تفسیر خود به کتبی اعتماد کرده استکرده‌است که از حیث استناد به معصوم متزلزل بوده، اعتباری به آنها نیست، و نیز از کتبی نقل نموده که مملو از روایات جعلی می‏باشند، علاوه بر اینکه برخی روایات نقل شده دارای ضعف اسناد و با مرسله می‏باشند. در إسناد روایات به معصومین طریقه احتیاط را پیش نگرفته است،نگرفته‌است، اضافه بر اینکه تمام آیات قرآن را در بر نمی‏گیرد. با این وصف البرهان در نوع خود، مجموعه کم نظیری است که لابلای آن، روایات هدایت بخش [[اهل بیت]] به محققین تیزبین و نقّاد، ارائه خواهد شد.
 
سید محمد علی ایازی می‏نویسد: {{گفتاورد|مؤلف از جمله اخبارييناخباریین است كهکه تفسيرتفسیر را فقط با رواياتروایات واصله از [[اهل بیت]] عليهمعلیهم السلام جايزجایز مى‏دانند،می‏دانند، تفسيرتفسیر از طريقطریق تدبر و اجتهاد و ذوق را منع، و تفسيرتفسیر به رواياتىروایاتی غيرغیر از رواياتروایات منقول خودشان را نهىنهی كرده‌اندکرده‌اند.<ref>{{یادکرد
|فصل=
|کتاب= المفسرون حياتهمحیاتهم و منهجهم
|نویسنده= سيدسید محمد علی ايازیایازی
|نویسندگان سایر بخش‌ها=
|ترجمه=
خط ۶۳:
|کوشش=
|ویرایش=
|صفحه= 201۲۰۱
|سال=
|شابک=
خط ۷۴:
</ref>}}
 
نامبرده ضمن اشاره به این‌که غرض مؤلف در البرهان، فقط جمع آوری و تنظیم روایات بوده و نسبت به جرح و تعدیل و تصحیح آنها، اقدامی انجام نداده است،نداده‌است، می‏نویسد: {{گفتاورد|مقدمه ايناین تفسيرتفسیر متعلق به تفسيرتفسیر ديگرىدیگری به نام [[مرآة الانوار و مشکوة الاسرار]] تأليفتألیف ابوالحسن العاملى الاصفهانىالعاملی بودهالاصفهانی استبوده‌است كهکه از حيثحیث ديدگاهدیدگاه با البرهان» تناسب دارد.<ref>همان</ref>}}
 
در کتاب [[دانشنامه قرآن و قرآن پژوهی]] جلد یک درباره شیوه مؤلف آمده: {{گفتاورد|شيوهشیوه وىوی در ايناین كتابکتاب چنينچنین است كهکه ابتدا به نام سوره و محل نزول، فضيلتفضیلت سوره و تعداد آيات،آیات، اشاره مى‏كند،می‏کند، آنگاه آياتىآیاتی را كهکه داراىدارای روايتروایت تفسيرى‏اند،تفسیری‏اند، ذكرذکر كرده،کرده، رواياتروایات مربوط به هر آيتآیت قرآنىقرآنی را به دنبال آن نقل مى‏نمايدمی‏نماید. البرهان مقدمه‌اىمقدمه‌ای دارد در شانزده بخش كهکه تكاملتکامل يافتهیافته مقدمه "الهادىالهادی" است، يعنىیعنی تمام آنچه، بحرانىبحرانی در آنجا آورده، اينجااینجا هم هست به اضافه چند پرسمان ديگردیگر. ضمنا چنينچنین بر مى‏آيدمی‏آید كهکه بحرانىبحرانی باور باطل "تحريفتحریف قرآن" را پذيرفتهپذیرفته بوده و ايناین از البرهان قابل برداشت است.<ref>{{یادکرد
|فصل=
|کتاب=دانشنامه قرآن و قرآن پژوهی
خط ۸۷:
|کوشش=
|ویرایش=
|صفحه=475۴۷۵
|سال=
|شابک=
خط ۹۸:
</ref>}}
 
بحرانی در نقل روایات یکدست عمل نمی‏کند، در برخی موارد علاوه بر سند روایت به نام کتاب و مؤلف آن نیز اشاره می‏کند و در بعضی به ذکر نام کتاب و مؤلف بسنده می‏نماید و در مواردی فقط نام مؤلف را می‏آورد. گفتنی است که در گوشه و کنار از راویان اهل سنت هم نقل حدیث کرده استکرده‌است. روی هم رفته، البرهان از نگریستنی‏ترین تفسیر نامه‌های روایی شیعه به شمار می‏رود.
 
بنابراین مصنف بسیاری از روایات اهل بیت را که در تفسیر آیات آمده، روایاتی که در آن آیات به عنوان شاهد و مؤید مطلبی، آورده شده، روایاتی که بدون در بر گرفتن نص قرآنی، با مضمون خود، دلالت بر تفسیر آیاتی بنماید و روایاتی که مصداقی از مصادیق آیه را بیان می‏کند جمع آوری نموده استنموده‌است.
 
== نسخه‌ها و چاپ‌های تفسیر البرهان ==
=== چاپ سنگی و حروفی ===
این کتاب غیر از [[چاپ سنگی|چاپهای سنگی]] قدیم، در شکل جدید چند بار طبع گردیده استگردیده‌است. از جمله چاپ حروفی در 5۵ جلد (یک جلد مقدمه و 4۴ جلد تفسیر) توسط مؤسسه اسماعیلیان قم؛ مؤسسه الوفا بیروت در 4۴ جلد؛ کتابفروشی اسلامیه تهران در 5۵ جلد؛ مؤسسه الرسالة بیروت در سال 1403۱۴۰۳ ه. ق.
چاپ جدیدی در پنج جلد به قطع رحلی توسط مرکز چاپ و نشر مؤسسه بعثت تهران با تحقیق گروه بحثهای اسلامی این مؤسسه و مقدمه شیخ محمد مهدی آصفی، صورت گرفته استگرفته‌است.
 
محمد مهدی آصفی در مقدمه خود به این مباحث اشاره دارد:
خط ۱۳۰:
 
=== نسخه‌های خطی ===
# نسخه‌ای در کتابخانه وزیری یزد به شماره( 5998۵۹۹۸)
# نسخه‌ای در [[کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران]] به شماره( 844۸۴۴)
# نسخه‌ای در [[دارالکتب قاهره]] شماره( 19109۱۹۱۰۹ ب)
# نسخه‌ای در کتابخانه فیضیه قم (39۳۹- 40۴۰- 16۱۶ تفسیر)
# نسخه‌ای در [[کتابخانه عمومی آیت الله حکیم]]، عراق شماره( 690۶۹۰)
# نسخه‌ای در کتابخانه دانشکده ادبیات دانشگاه تهران به شماره( 457۴۵۷)
# نسخه‌ای در کتابخانه دانشکده الهیات دانشگاه تهران شماره 20۲۰ ب و 25۲۵ ب
# نسخه‌ای در [[کتابخانه آستان قدس رضوی]] مشهد شماره 83۸۳- 91۹۱
# نسخه کتابخانه [[مدرسه عالی شهید مطهری]] تهران( 2057۲۰۵۷).
 
== منابع تفسیر ==
خط ۱۵۶:
* کتاب سُلیم بن قیس هلالی؛ این اثر بعدها بنام اسرار آل محمد (ص) شناخته شده.
* کتاب ابوالحسن محمد بن أحمد بن علی بن حسین بن شاذان؛ وی فقیهی دانشمند بوده.
* کتاب پرسش‌های علی بن جعفر از برادر بزرگوارش امام ابوالحسن موسی بن جعفر (ع)؛ وی از فرزندان ممتاز امام ششم بوده استبوده‌است.
* [[من لا یحضره الفقیه]]؛ ابوجعفر محمد بن علی بن حسین قمی ابن بابویه معروف به شیخ صدوق و نیز رئیس المحدثین. این محدث در میان دانشمندان شیعی جایگاهی والا دارد. کتاب حاضر یکی از کتابهای چهارگانه مورد وثوق و معتبر شیعه قلمداد می‌شود.
* [[کمال الدین و تمام النعمة فی الغیبة]]؛ شیخ صدوق.
خط ۱۶۷:
* [[الخصال]]؛ شیخ صدوق.
* [[ثواب الأعمال و عقاب الأعمال]]؛ شیخ صدوق.
* [[التهذیب]]؛ أبی جعفر محمد بن حسن طوسی که او را بزرگ شیعه برشمرده، شیخ الطائفة می خوانندمی‌خوانند. این کتاب او یکی از کتابهای چهارگانه مورد وثوق و معتبر شیعه قلمداد می‌شود.
* [[الإستبصار]]؛ شیخ طوسی.
* [[الأمالی]]؛ شیخ طوسی.
* الخصائص [خصائص الأئمة]؛ محمد بن حسین موسوی مشهور به سید رضی که گردآوری نهج البلاغة نیز از آثار اوست.
* [[المناقب الفاخرة فی العترة الطاهرة]]؛ سید رضی.
* المحاسن؛ أبی جعفر أحمد بن محمد بن خالد برقی. وی دانشمندی مورد وثوق بوده استبوده‌است.
* [[تفسیر مجمع البیان]] ، أبوعلی فضل بن حسن طبرسی.
* [[تفسیر جوامع الجامع]]؛ طبرسی.
خط ۱۷۸:
* صحیفة الرضا؛ که مجموعه‌ای از روایات آن حضرت است.
* [[مصباح الشریعة]]؛ روایات این کتاب را به حضرت امام جعفر صادق (ع) منسوب می‌کنند.
* منهاج الحق و الیقین؛ ولی بن نعمة الله حسینی رضوی حائری. وی عالمی فاضل بوده استبوده‌است.
* تفسیر نهج البیان؛ [این کتاب در الذریعة، همان کتاب کشف نهج البیان قلمداد گردیده که پیش تر برشمرده شد].
* [[جامع الأخبار]]؛ سهم این کتاب در البرهان اندک بوده استبوده‌است.
* تأویل الآیات الباهرة فی العترة الطاهرة، شیخ شرف الدین نجفی‏. او دانشمندی پرمایه بوده استبوده‌است.
* ما أنزل من القرآن فی أهل البیت؛ شیخ محمد بن عباس بن مروان بن ماهیار مشهور به ابن جُحام، ابوعبدالله بزاز. نجاشی و علامه حلی در کتاب‌های [[رجال]] شان پس از تاکید بر وثاقت و درستی گردآورنده آن، این کتاب را در موضوع خود بی مانند و در اصل دارای هزار صفحه برشمرده اندبرشمرده‌اند. نگارنده البرهان خود این کتاب را ندیده بلکه مطالبش را بواسطه نقل شیخ شرف الدین نجفی از آن آورده و گفتنی است، آن نسخه نیز تنها بخشی از سوره إسرا را تا پایان قرآن دربرداشته استدربرداشته‌است.
* تحفة الإخوان.
* الطرائف؛ أبوالقاسم علی بن موسی بن جعفر بن محمد بن أحمد مشهور به سید ابن طاوس که عالمی پرهیزگار و بسیار موثق است.
* [[تحفة الأبرار]]؛ سید حسین بن مساعد حسینی نجفی. سخنانی که از اهل سنت در البرهان نقل شده، بواسطه نقل این کتاب و نیز کتاب الطرائف بوده استبوده‌است.
* ربیع الأبرار؛ محمود زمخشری مشهور به جار الله.
* [[الکشاف فی تفسیر القرآن]]؛ [[محمود زمخشری]].
* موفق بن أحمد؛ وی و زمخشری، هر دو از دانشمندان برجسته اهل سنت هستند.
* [[المناقب]]؛ محمد بن علی بن شهر آشوب، یکی از دانشمندان بزرگ شیعی که وی را با نام ابن شهر آشوب می‌شناسند.
* [[مجموعه ورام]]؛ شیخ أبی الحسین ورام. او عالمی فاضل بوده استبوده‌است.
* [[الإحتجاج]]؛ [[شیخ طبرسی|شیخ احمد بن علی بن أبی طالب طبرسی]] از دانشمندان بنام شیعه.
* [[کامل الزیارات]]؛ شیخ أبی القاسم [[جعفر بن محمد بن قولویه]]. ابن قولویه از موثق‌ترین عالمان شیعی شمرده می‌شود.