'''تاریخ گیلان و دیلمستان'''، کتابی تاریخی به فارسی از قرن نهم ،نهم، اثر [[ظهیرالدین مرعشی|سید ظهیرالدینِ مرعشی]] است. این اثر ظاهراً قدیمترین تاریخ محلی به جا مانده در باره حکومت خاندان [[کیاییان]] در [[گیلان]] و [[دیلمستان]] است. به نوشته مؤلف ،مؤلف، کارکیا سلطان محمد دوم (حک: 851ـ883۸۵۱ـ۸۸۳) عده ایعده‌ای را مأمور گردآوری و نوشتن رویدادهای حکام گیل و دیلم پیش از حکومت سادات و روی کار آمدن [[سید امیر کیای مَلاطی]]، بنیانگذار حکومت کیاییان در گیلان (763ـ776۷۶۳ـ۷۷۶)، تا 881۸۸۱ کرد. او از سید ظهیرالدین مرعشی خواست تا آن دست نوشته هانوشته‌ها را تنظیم و تدوین کند. مرعشی تاریخ شروع کار خود را 880۸۸۰ هجری ذکر کرده و مطالبی به این نوشته هانوشته‌ها اضافه کرده استکرده‌است.
تاریخ گیلان و دیلمستان شامل مقدمه و شش باب است که هر باب چند فصل دارد. مؤلف در آغاز کتاب پس از سپاس خدا، به ضرورت علم تاریخ اشاره کرده و آن را پیش درآمد سایر علوم دانسته استدانسته‌است. سپس در مقدمه اصطلاحات رایج بین مردم گیلان و دیلمستان را شرح داده است داده‌است. این بخش از کتاب در تنها نسخه خطی موجود، وجود ندارد. مطالب شش باب کتاب به ترتیب عبارت اند از: رویدادهای این سرزمین قبل از حکومت کیاییان و نیز رسوم مردم گیلان (از این باب اثری بر جا نمانده)؛ آغاز خروج سید امیر کیای ملاطی و رخدادهای دوره حکومت او؛ شرح کشمکشهای امیران [[بیه پس|بیِه پس]] (ناحیه غربی گیلان) و [[بیه پیش|بیِه پیش]] (ناحیة شرقی گیلان) و وقایع حدود 781۷۸۱ تا 797؛۷۹۷؛ دورة حکومت [[سید رضی کیا]] (729ـ799۷۲۹ـ۷۹۹) و کارکیا [[سید محمد اول]] (829۸۲۹ ـ837ـ۸۳۷)؛ رویدادهای حکومت کارکیا ناصر کیا (837۸۳۷ ـ851ـ۸۵۱) و برادرش کارکیا امیر سید احمد و پسرش ،پسرش، کارکیا سلطان محمد دوم ،دوم، و منازعات میان مدعیان حکومتِ کیاییان مانند سید داوود کیا ؛ و شرح وقایع دوره حکومت سلطان محمد دوم. مرعشی پس از باب ششم ،ششم، وقایع 881۸۸۱ ـ894ـ۸۹۴ یعنی آخرین سالهای حکومت سلطان محمد دوم و پسرش ،پسرش، [[کارکیا میرزا علی]]، را نوشت و آن را باب هفتم نامید که شامل چند فصل است ،است، هرچند در مقدمه اش از این باب نامی نبرده است نبرده‌است.
مرعشی در تألیف کتاب هنگام استفاده از دست نوشته هایینوشته‌هایی که قبلاً جمع شده بود، اگر در مطلبی شبههشبهه‌ای ای می یافتمی‌یافت به تحقیق می پرداختمی‌پرداخت و چنانچه در جستجوی شفاهی به نتیجه نمی رسید،نمی‌رسید، از دست نوشته هاینوشته‌های سید محمدبن سید مهدی حسینی بهره می بردمی‌برد. مرعشی که از امیران دربار کیاییان ،کیاییان، و شاهد بسیاری از رویدادهای آن دوره بوده ،بوده، گاهی با نگاهی انتقادی نظر خود را بیان کرده است کرده‌است.
به رغم افتادگیهای تنها نسخه خطی موجود - که از روی نسخه اینسخه‌ای به خط سید ظهیرالدین مرعشی تحریر شده و در کتابخانه [[بودلیان]] آکسفورد موجود است - تاریخ گیلان و دیلمستان به لحاظ بیان آداب و رسوم و زندگی اجتماعی مردم [[گیلان]] و رسم الخط و نکات دستوری [[گیلکی]] اهمیت دارد. نثر این کتاب روان و ساده و آمیخته با آیات قرآنی و اشعار [[عربی]] است. این کتاب نخستین بار در 1330۱۳۳۰ شمسی به کوشش [[رابینو]] همراه با «مکاتیب خان احمدگیلانی» در [[رشت]] منتشر شد. [[منوچهر ستوده]] نیز این کتاب را تصحیح انتقادی و در 1347۱۳۴۷ شمسی در [[تهران]] منتشر کرده است کرده‌است.
==منابع==
* [[مهین فهیمی]]، [http://www.encyclopaediaislamica.com/madkhal2.php?sid=3128 تاریخ گیلان و دیلمستان]، [[دانشنامه بزرگ اسلامی]]
