اسطوره‌شناسی هندو

اساطیر هندو بدنه وسیع اساطیر و روایات سنتی مرتبط با آئین هندوئیسم است که ریشه در ادبیات سانسکریت (شامل اشعار حماسه‌ای مهاباراتا، رامایانا، پورانه‌ها و وداها) دارد. پیشینه و تنوع فرهنگ و دین هندی باعث پیدایی یکی از پیچیده‌ترین و غنی‌ترین مجموعهٔ اساطیری جهان شده‌است. قدرت دیرمان این اساطیر که ریشه‌هایش در تاریکنای زمان پنهان است، در نقش حیاتی آن‌ها، نماینده شده که هنوز در جامعهٔ نوین هند تأثیر گذارند. اساطیر هندو یکی از غنی‌ترین عناصر فرهنگ هند به شمار می‌رود. از طریق نسل‌ها، داستان‌های مختلفی در اساطیر هندو از نسلی به نسل دیگر بوسیلهٔ کلام یا از طریق متون مقدس منتقل شده‌است.

منابع

راما (راست) که بر روی شانه‌های هانومان نشسته، در حال نبرد با دیو شاه راوانا است. صحنه‌ای از رامایانا.

اساطیر هندی در حوزهٔ وسیعی از ادبیات دینی گوناگون آمده است. بسیاری از این اسطوره‌ها عملاً هزاران سال به گونهٔ شفاهی منتقل شده‌اند. کهن‌ترین بخش‌های کتاب اصلی آیین هندو عبارتند از چهار ودا که تصانیف مفصلی شامل سرودهای نیایشی و قربانی را در بر می‌گیرد. کهن‌ترین آن‌ها «ریگ ودا» است که حاوی ۱۰۲۴ سرود است و عموماً فکر می‌کنند که بین ۱۲۰۰ و ۹۰۰ پیش از میلاد سروده شده‌است، اما شامل بسیاری از اسطوره‌ها و روایاتی پیرامون ایزدان بزرگی است که بخش اعظمی از ایزدان امروزی هندو را تشکیل می‌دهند. در طول زمان، ادبیات ثانوی هندو با سرشتی تفسیری فلسفی، معروف به برهمنه‌ها که خود شامل اوپانیشادها است، به وداها منضم گردید و بسیاری از مضامین بنیادی اساطیر ودایی را گسترده کرد. تصانیف بعدی در برگیرنده شمار متعددی از تواریخ اساطیری افسانه‌ای است که عبارتند از: هجده پورانا که در طول سده‌ها از آغاز قرون وسطی به بعد سروده شده، همانند حماسه‌های بزرگ مهاباراتا و رامایانا. دیگر اسطوره‌های هندی را باید از عقاید توده‌ها و قبایل باستانی اخذ کرد که احتمالاً به طور اتفاقی وارد جریان اجتماع شده‌اند. گروه دیگری از نوشته‌های کهن، تانتراها، نیز جزو منابع مهم اساطیرند، به ویژه برای آن دسته از اساطیری که پیرامون ایزدبانوان متعدد و درنده‌خویی است مانند کالی و دورگا.

جزئیات تمدن هندی در اعصار ماقبل تاریخ و آغاز دورهٔ تاریخی هنوز نیاز به ژرف‌کاوی دارد. از آنجایی که اسنادی نمانده است، از تاریخ باستانی هند آگاهی کمی وجود دارد. تنها دانسته‌هایی که وجود دارد این است که یک تمدن شهری که پیوندی دورادور با بین‌النهرین داشت، در شمال غربی هند در نواحی درهٔ سند وجود داشت تا آنکه در حدود ۱۷۵۰ پیش از میلاد آشکارا رو به اضمحلال نهاد و نظام جدید اجتماعی در این زمان کم‌کم شکل گرفت. هر چند بسیاری از عناصر اساطیر هندی باید در میان گروه‌های قومی بی‌شمار دیگر که در هند زیسته‌اند، ریشه داشته باشد، اما بخش عظیمی از جریان اصلی ایزدان هندی و اسطوره‌های وابسته به آن‌ها ظاهراً برگرفته از فرهنگ ودایی است که به هند و اروپاییان منسوب است.

کیهان‌شناسی

زمانی که سرود حماسی مهاباراتا نوشته شد (۳۰۰ پیش از میلاد - ۳۰۰ پس از میلاد)، ایزدانی که فقط نقش جزئی در وداها داشتند، محبوب‌تر شدند. سه ایزد برتر که با عنوان تریمورتی یا «اتحاد سگانی هندو» شناخته شدند عبارتند از: برهما خالق، ویشنو نگاه‌دارنده و شیوا ویرانگر. هرچند از ویشنو گهگاه تنها در ریگ‌ودا یاد شده‌است، اما او به زودی یکی از مهم‌ترین خدایان در ایزدستان هندی به شمار رفت. در حالی که برهما اغلب به عنوان آفرینندهٔ کیهان و شیوا به عنوان نابودگر آن پنداشته می‌شود، ویشنو مسئول نگهداری جهان و همه مخلوقات زنده است، همچون خورشید که گاهی ویشنو را با آن یکی می‌پندارند. شهرت آن‌ها در طی قرون وسطی به اوج خود رسید و داستان‌های کهن در مجموعه متون مقدس پورانه‌ها گردآوری شد که دستاوردها و ماجراجویی‌ها را در طیف بسیار گسترده ثبت نمود.

جستارهای وابسته

• آیین کهن آریایی‌ها
• ایزدان هندوئیسم
• تاریخ هند