انوشیروان خان عین‌الملک

انوشیروان خان عین‌الملک (درگذشته ۱۲۸۵ هجری قمری) از بزرگان دربار قاجار بود.

انوشیروان‌خان عین‌الملک
انوشیروان‌خان، اثر صنیع‌الملک
درگذشت	۱۲۸۵ هجری قمری
عنوان	اعتضاد الدوله، عین‌الملک
همسر(ها)	عزت‌الدوله
فرزندان	محمداسماعیل‌خان عیسی‌خان
والدین	سلیمان‌خان اعتضاد الدوله و ملک‌زاده خانم

او فرزند سلیمان‌خان اعتضاد الدوله و ملک‌زاده خانم بود. پدر و مادر او هر دو نوه‌های فتحعلی‌شاه بودند و پدرش دایی ناصرالدین‌شاه به شمار می‌آمد. از این رو انوشیروان خان از کودکی به حلقه‌ی کوچکی از اطرافیان و دوستان ناصرالدین شاه تعلق داشت و از نزدیک‌ترین افراد به او شمرده می‌شد. ناصرالدین‌شاه پس از اینکه به حکومت رسید، انوشیروان خان را به مناصب مهمی منصوب ساخت.

او از سال ۱۲۷۲ قمری، خوانسالار، یا رئیس آشپزخانه سلطنتی بود. در سال ۱۲۷۹ قمری به حکومت مازندران و گیلان منصوب شد، اما به دلیل مشغله‌ی زیادی که شغل خوانسالاری به همراه داشت، از همان ابتدا برادر ناتنیش محمدعلی خان را به نیابت از خود به محل حکومت فرستاد. تنها یک سال بعد به عنوان رئیس ایل قاجار برگزیده شد و لقب ایلخانی دریافت کرد.

در سال ۱۲۸۲ قمری با حفظ تمام سمت‌های قبلی، فرماندهی قشون گیلان و مازندران و گرگان را نیز دریافت کرد و در سال ۱۲۸۳ قمری به لقب اعتضاد الدوله ملقب شد. این عنوان ابتدا به جد اعلای او امیرسلیمان خان تعلق داشت و سپس به پدربزرگ و پدر او داده شده بود و به این ترتیب او چهارمین نسل از خانواده بود که این لقب را دریافت می‌کرد.

انوشیروان خان با ملک‌زاده خانم عزت‌الدوله، خواهر ناصرالدین شاه ازدواج کرد. عزت‌الدوله که نخست همسر میرزا تقی‌خان امیرکبیر بود، پس از قتل او مجبور به ازدواج با میرزا کاظم نظام‌الملک، پسر میرزا آقاخان نوری (جانشین امیرکبیر) شد. پس از عزل میرزا آقاخان، عزت‌الدوله به دستور مادرش مهدعلیا از نظام‌الملک جدا شده و با انوشیروان خان ازدواج کرد، در حالی که خود به این ازدواج مایل نبود. او و انوشیروان خان صاحب سه پسر شدند، به نام‌های محمداسماعیل خان سپهبد (پدر انوشیروان سپهبدی که در دوره پهلوی به وزارت خارجه رسید)، عیسی‌خان اعتمادالدوله و موسی‌خان عین‌الملک.

انوشیروان خان پیش از عزت‌الدوله همسرانی داشت و از آنان صاحب چند دختر بود. دختر ارشد او امیرزاده خانم با «سید صدرالدین» عموی محسن صدر (از نخست‌وزیران ایران در دوره پهلوی) ازدواج کرد و دو پسر و یک دختر به دنیا آورد. پسر اول سید شجاع‌الدین خان ملقب به ارفع‎‌السلطان وارد خدمت نظام شد و به درجه سرتیپی رسید. او از نزدیکان سالارالدوله پسر مظفرالدین‌شاه بود و بدون اولاد در تهران درگذشت. پسر دوم ملقب به «حاج آقا» به تحصیلات دینی اشتغال داشت و در سال ۱۳۰۶ قمری در بیست سالگی درگذشت. فرزند سوم این ازدواج دختری به نام شاهزاده بیگم بود که با عبدالله سلطان از طایفه قلعه‌ای‌های محلات ازدواج کرد و براثر اختلاف طوایف در جوانی به دست شوهرش به قتل رسید. امیرزاده خانم در هنگام وضع حمل فرزند چهارم درگذشت و نوزاد نیز در حین تولد فوت شد. سید صدرالدین پس از او «مرحمت خانم» (درگذشت در ۱۳۱۴ قمری) دختر دیگر عین‌الملک را به همسری گرفت. مرحمت‌خانم چندین فرزند داشت که در کودکی از دنیا رفتند. تنها فرزند او که به سن بزرگسالی رسید، «سید عمادالدین صدر» بود که با خواهر محسن صدر ازدواج کرد و دختری به نام «فاطمه صدر» پیدا کرد که به ازدواج سید ابوالقاسم پسر بزرگ سید محسن صدر درآمد. حسین اسلامبولچی، مبتکر، مخترع و نویسنده ایرانی‌تبار اهل ایالات متحده آمریکا، نوه فاطمه و «سید ابوالقاسم صدر» است.

انوشیروان خان در وبای سال ۱۲۸۵ قمری از دنیا رفت. مقبره او در صحن عتیق حرم معصومه در قم در راهروی مابین صحن و مسجد اعظم واقع است.

منابع

• انوشیروان خان عین‌الملک