خرک

خرک یک قطعه در برخی سازهای موسیقی است که سیم‌های ساز را بالا نگه می‌دارد. خرک در سازهای زهی متداول است.

در ویولنسل، سیم‌ها در انتها به سیم‌گیر متصل هستند و توسط خرک ساز بالا نگه داشته می‌شوند.

ریشهٔ نام

تصویری از دو عدد خرک ساز سه‌تار که یکی به پلهو خوابانده شده‌است

واژهٔ «خرک» از ترکیب واژهٔ خر و پسوند تصغیر «ک» تشکیل شده‌است. با این حال، تناسب آن با «خر» مشخص نیست. احتمال دارد که چون سیم‌های ساز بر پشت آن قرار گرفته‌اند و تا حدی شبیه باربری است، به آن خرک گفته‌اند.

مشخصات و کارکرد

جنس خرک معمولاً از چوب یا استخوان است. با این حال گاهی از مواد دیگر، نظیر سُم حیوان نیز برای ساختن خرک استفاده می‌شود. خرک در تنظیم فاصلهٔ سیم‌ها از بدنه و دستهٔ ساز نقش دارد، و به توازن شدت کشیدگی سیم‌های مختلف ساز کمک می‌کند. خرک همچنین در کیفیت صدای ساز تأثیر مستقیم دارد، چنانکه تغییر خرک به تنهایی می‌تواند کیفیت صدای ساز را به طور قابل توجهی تغییر دهد.

در سازهایی که چند سیم موازی دارند (مثل تار و سه‌تار و گیتار)، معمولاً فقط یک خرک وجود دارد، و این خرک در زاویه‌ای عمود بر جهت سیم‌های ساز قرار می‌گیرد و موقعیتش ثابت است. اما این قاعده استثناهایی هم دارد. مثلاً در ساز کمانچه، خرک به نسبت سیم‌ها کج (غیر عمود) قرار داده می‌شود. همچنین، در ساز سنتور بیش از یک خرک استفاده می‌شود (اغلب بین ۹ تا ۱۲ خرک) و کوک ساز با جابه‌جا کردن خرک‌ها تغییر داده می‌شود.

جستارهای وابسته

• رودسته
• سیم‌گیر
• شیطانک

منابع

• وجدانی، بهروز (۱۳۸۶). فرهنگ جامع موسیقی ایرانی. ج. ۱. تهران: گندمان. شابک ۹۷۸-۹۶۴-۹۶۲۷۴-۴-۱.
• جزایری، رامین؛ عزیزی، حسین (۱۳۹۰). «دربارهٔ خرک تار». رامین جزایری.
• سحابی، سیاوش (۱۳۹۸). «بررسی تأثیر احتمالی پدیده‌های آکوستیکی و سایکوآکوستیکی در وضعیت خرک ساز کمانچه». همین کنفرانس بین المللی آکوستیک و ارتعاشات.
• «تفاوت تعداد خرک‌ها در سنتور چیست؟». پژوهشگاه سنتور. دریافت‌شده در ۷ مارس ۲۰۲۴.