زَنجان (تلفظراهنما·اطلاعات) یا زَنگان[۷] مرکز استان زنجان و شهرستان زنجان است که در شمال غربی ایران واقع شده است؛ و براساس آمار منتشر شده دارای ۵۹۰٬۰۰۰ نفر جمعیت در سال ۱۳۹۵ خورشیدی، بیستمین شهر کشور از لحاظ جمعیت محسوب می‌شود.[۸][۹] این شهر پاک‌ترین هوا را در کشور از نظر شاخص آلودگی هوا به خود اختصاص داده است.[۱۰]
شهر زنجان با موقعیت ویژه جغرافیایی و برخورداری از جاذبه‌های تاریخی- مذهبی و طبیعی به عنوان یکی از شهرهای مهم ایران و به عنوان نماد مذهبی منطقه شمال غرب کشور شناخته می‌شود.[۱۱]و به عنوان پایتخت شور و شعور حسینی در ایران، لقب گرفته است.[۱۲][۱۳]
زنجان با برخورداری از تاریخ و تمدن پربار، آثار تاریخی و مذهبی فراوانی را در خود جای داده است که از آن جمله می‌توان به بازار زنجان که طولانی‌ترین بازار ایران می‌باشد اشاره کرد که قدمت آن به دوره قاجار می‌رسد.[۱۱][۱۴]
زنجان با پیشینیه فرهنگی و تاریخی کهن خود، مهد بسیاری از بزرگان و اندیشمندان تاریخ ایران می‌باشد. شیخ شهاب الدین سهروردی معروف به شیخ اشراق، فیلسوف و صاحب مکتب اشراق از فیلسوفان و اندیشمندان این دیار می‌باشد و به پاس بزرگداشت ایشان، روز ۸ مرداد ماه در تقویم ایران با نام روز زنجان نامگذاری شده است.[۱۶][۱۷]
این شهر از نظر صنایع دستی و هنر صنعتکاران از شهرهای مهم و شاخص ایران محسوب می‌شود. و زنجان پایتخت صنایع دستی فلزی ایران به‌شمار می‌آید، از جمله صنایع مهم شهر می‌توان به ملیله کاری، چارق دوزی، چاقوسازی و مسگری اشاره کرد.[۱۴][۱۸]
نام زنجان عربی‌شده واژه زنگان است. مردم منطقه هنوز هم تلفظ زنگان را به کار می‌برند. شهر زنجان در دره زنجان‌چای از شاخه‌های قزل‌اوزن قرار گرفته و سر راه جاده و راهآهنتهران به تبریز می‌باشد.
در مورد وجه تسمیه شهر زنجان تاکنون نظرات گوناگونی ازسوی پژوهشگران و نویسندگان ارائه شده است.
به استناد متون کتیبه‌های آشوری، منطقه ای که شهر زنجان در آن واقع شده، در قرن نهم قبل از میلاد آندیا نام داشته است و ممکن است این اقوام با لولوبیان و گوتیان که در اطراف زاگرس می‌زیسته‌اند، ارتباط داشته باشند.[۱۹]
در کتاب فرهنگ و هنر در دار الخمسه به قلم حسین عباسی‌نیا بیان شده است؛ بطلمیوس در کتاب جغرافیای خود از شهری به نام آکاترانیا اسم می‌برد و ادامه نیز دانشمندی به نام آندریاس با آوردن سند و مدرک آکاترانیا را منطبق بر زنجان می‌داند.[۲۰]
در کتاب مرآت البلدان نوشته محمدحسن خان اعتمادالسلطنه آورده شده است که این شهر را مدی می‌نامیدند و به سکنه آن مد می‌گفتند و احتمال دارد اهالی اولیه این ناحیه از اولاد مادی ابن یافث ابن نوح نبی بوده‌اند و لذا آنها را منسوب به مادی و ایشان را مدی می‌خوانده‌اند.[۲۰]
ولادیمیر مینورسکی در مقالهٔ زنجان دائرة المعارف اسلام، یادآور می‌شود که منابع و نوشته‌های تاریخی، اشارات چندانی به تاریخ و تحولات شهر زنجان نداشته‌اند.[۲۱] و تنها منبع محققان در این زمینه اشارات مختصر و ناقصی در چند سفرنامه و کتاب تاریخی می‌باشد.[۲۱]کتاب البلدان (ابن واضح یعقوبی) متوفی ۲۷۳ق از قدیمی‌ترین نوشته‌های تاریخی می‌باشد که از زنجان نام برده است و از زنجان به عنوان شهری در مسیر جاده دینور به تبریز یاد کرده است.[۲۱]
حمداﷲ مستوفی (مورخ و جغرافیدان سده هشتم و نویسنده کتاب نزهت‌القلوب) تنها مورخ و جغرافیدانی است که به تفصیل به زنجان اشاراتی کرده است و زنجان را بخشی از اقلیم چهارم معرفی می‌کند.[۱۹]حمدالله مستوفی بنیاد شهر زنجان را از اردشیر بابکان، سردودمان ساسانیان دانسته و نام نخستین این شهر را شهین ذکر کرده است. هرچند مآخذ و منبع مستوفی در مورد کلمه شهین که به زنگان اطلاق می‌گردیده مبهم است و تاکنون هیچ منبع موثق دیگری در این ارتباط اظهار نظر ننموده است. در لغتنامهٔ دهخدا هم در سرواژه شهین چنین نوشته: «شهین نام شهر زنگان است و معرب آن زنجان باشد و گویند این شهر را اردشیر بابکان بنا کرده است.».[۲۲] شهری بود بزرگ در میان ری و آذربایجان، و وجه تسمیه آن، مخفف زندگان یعنی اهل کتاب زند است، و زندیگان زنگان شده و دال او محذوف گردیده.[۲۳]
اسم دیگر شهرستان زنجان (خمسه) است. اطلاق این کلمه به منطقه در منابع و متون جغرافیایی از اواخر دوران قاجار ظاهر شده و در مورد وجه تسمیه آن دو نظر می‌تواند مطرح باشد. نظر نخستین ناظر بر استقرار طوایفی از ایلات پنجگانه در این منطقه است؛ و محتملا وجود منطقه ای به نام (خمسه) در استان فارس که بر مبنای استقرار پنج ایل نامگذاری شده بسود این نظریه است. در فرهنگ آنندراج ذیل کلمه زنگان چنین آمده " چون پنج بلوک بود آن را خمسه گویند، پنج بلوک شامل زنجانرود، ابهررود، خرارود، سجاسرود و ایجرود است.[۲۰]
دائرةالمعارف مصاحب بر این اساس ذیل کلمه (خمسه) می‌نویسد: خمسه مخفف ولایات خمسه در جنوب آذربایجان و غرب قزوین کرسی آن زنجان و از شهرهای معروفش سلطانیه پنج بلوک عمده ای که این ناحیه به مناسبت آنها خمسه خوانده شده است عبارت بودند از ابهر رود، زنجانرود، ایجرود، سجاس رود که حالیکه همگی جزو شهرستان زنجانند.[۲۵]
پیشینه
انحصار تجارت ابریشم توسط حکومت ساسانی و نیز توجه خاص ساسانیان به شهرها به عنوان مرکز مبادلات تجاری و با توجه به موقعیت ویژه چهارراهی زنجان، آن را به شهری با اهمیت و مورد توجه حکومت ساسانی تبدیل نمود.[۲۶] یعقوبی اشاره می‌کند که در زمان خسرو اول، امپراتوری ساسانی به چهار بخش خراسان، خورباران، نیم روز و آذربایگان تقسیم می‌شد و زنجان جزو پانزده شهرستانی بود که باهم بخش آذربایگان را تشکیل می‌دادند.[۲۶]
در دوره اسلامی، فتح زنجان توسط اعراب مسلمان در زمان خلافت عثمان و توسط سردار عرببرا بن عازب انجام گرفت، در این دوره، این شهر، شهری آباد و پرنعمت توصیف شده است.[۲۷] زنجان به لحاظ وجود مقاومت‌های مردمی و منطقه‌ای در مقابل سپاهیان اسلام از شهرهای دشوارگشا بوده است،
در کتاب صورة الارض آمده: ابهر و زنجان دو شهر کوچک استوار و پرآب و درخت و کشت‌اند و زنجان بزرگتر از ابهر است.[۲۸]
در مسالک و ممالک اصطخری آمده: ابهر و زنگان دو شهر کوچکند. نعمت و درخت و کشاورزی بسیار دارند زنگان بزرگتر از ابهر است. لیکن مردم زنگان با غفلت باشند.[۲۹]
زنجان در دوره امپراتوری سلجوقیان از اعتبار و شهرت بیشتری برخوردار بوده است، زیرا مهم‌ترین مرحله شهرسازی وشهرنشینی در ایران از قرون میانی در امپراتوری سلجوقیان آغاز می‌شود و آرامش سیاسی و رونق اقتصادی، زمینه‌ساز یکی از استوارترین دوره‌های حیات شهری شده بود. در نتیجه، شاه راه تجاری غرب به شرق و مرکز ایران که در بخشی از مسیر خود از زنجان عبور می‌کرد، زنجان این دوره، شهری بزرگ و آباد بوده و بیشترین جمعیت شهری را تا این دوره داشته است.[۱۹]
زنجان برای بار دوم در پاییز سال ۶۲۸ هجری قمری طی لشکرکشی سپاه مغول آسیب فراوان دید.[۲۷] از قراین و شواهد تاریخی چنین برمی‌آید که هدف سپاهیان مغول، تنها تخریب قلعه و بارو و استحکامات شهر بوده است تا سلطان خوارزمشاه نتواند برای مقاومت به زنجان عقب‌نشینی کند.[۱۹] با وجود آسیب‌های فراوان جنگ‌های بین سپاهیان مغول و خوارزمشاهیان، ولی در ادامه ایلخانان مغول به ویژه سلطان محمد خدابنده که مذهب تشیع را پذیرفته بود به زنجان توجه فراوان نشان داد و در توسعه و آبادانی این ناحیه کوشید و زمینه تبدیل آن به یک مرکز اسلامی و به یکی از مراکز مهم سیاست و تجارت گردید[۲۷] انتخاب سلطانیه به پایتختی در دوران ایلخانی و گسترش و توسعه شهر مزبور در ایام حکومت غازان‌خان و خدابنده و اولجایتو در اواخر قرن هفتم هجری قمری، به علت نزدیکی این دو شهر، به مرور باعث متروکه شدن شهر زنجان گردید. تا قبل اولجایتو و ایلخانان مردم منطقه سنی مذهب بودند و از تشیع اطلاعاتی در دسترس نیست، ولی آنچه مسلم است در زمان اولجایتو ایلخانی و با کوشش‌های علامه حلی به مرور تشیع در منطقه زنجان گسترش یافت.[۳۰]
سلطانیه پس از افول حکومت ایلخانی به قول دونالد ویلبر «به علت قرار نداشتن شهر در راستای راه‌های تجارتی و عدم وجود جاذبه‌های شهری در آن، سریعتر از آنچه که آباد شده بود، تخریب و متروک گردید». که خود دلیل قاطعی برای توسعه دوباره شهر زنجان بوده است. شهر سلطانیه از اوایل سده دهم تا اوایل سده سیزدهم، در پی افول اقتصادی و متروک شدن، اهمیت گذشته خود را از دست داد و به یک روستا تبدیل می‌شود که گاه جزو ولایت عراق عجم و گاه جزو آذربایجان بود.[۳۱]
زنجان مجدداً توسعه یافته و از طالع بد برای بار سوم در نیمه دوم قرن هشتم هجری قمری با یورش امیر تیمورگورکانی مواجه و پس از قتل‌عام اهالی به‌طور کلی با خاک یکسان شد. شاردن جهانگرد فرانسوی که از شهر زنجان بازدید نموده می‌نویسد: «هنوز در حوالی یک مایل و بیشتر، آثار و بازمانده‌های ویرانه‌ای مشاهده می‌شود». شاردن از وجود صنعت گرانی در این شهر سخن می‌گوید که توسط امیر تیمور گورکانی به سمرقند منتقل شدند.[۳۲]
کلاویخو سفیر پادشاه اسپانیا در دربار میرانشاه از نوادگان تیمور در نیمهٔ اول قرن نهم هجری در سفرنامهٔ خود، قسمت اعظم شهر زنجان را غیر مسکون و مخروبه ذکر نموده و حصار شهر را غیرقابل تعمیر دانسته و می‌نویسد: «در شب هنگام به محلی رسیدیم که به زنجان معروف است و بیشتر قسمت‌های این شهر غیر مسکون است اما گویی که در گذشته این شهر یکی از بزرگ‌ترین شهرهای ایران بوده است. این شهر در دشتی در میان دو کوه بلند که لخت و خالی از جنگل هستند قرار دارد. ما دیدیم که حصار شهر دیگر قابل تعمیر نیست اما در داخل حصار هنوز خانه‌ها و مساجد بسیاری همچنان استوار و پابرجا بودند و در خیابان‌های آن نهرهایی می‌گذشت اما همه اینها اینک خشک و بی‌آب هستند.»
موارد دیگری از این مقولات بیانگر این حقیقت است که شهر زنجان تا اواخر قرن نهم هجری قمری غیر مسکون و مخروبه بوده است.
در دوران صفویه که آرامش نسبی در منطقه حاکم شده بود، شهر تجدید بنا شده و مجدداً تکاپوی حیات در آن آغاز گردیده است. و زنجان علی‌رغم ویرانی ناشی از جنگ‌ها و لشگرکشی‌های دوره تیموریان رشد و بالندگی دوباره خود را از دوره صفویه آغاز کرد.[۳۳] با ظهور سلسله صفویه در سال ۹۰۷ هجری قمری، مذهب رسمی حکومت صفویه «تشیع اثنی عشری» اعلام گردید. روی کار آمدن حکومت شیعی صفویان باعث تداوم و گسترش عزاداری و تعزیه‌خوانی‌ها گردید.[۳۳]
تهران ۱۹۴۳ م
زنجان در عصر قاجار به دلیل وجود پنج بلوک در آن خمسه نامیده می‌شود.[۱۹] در این دوره بر اهمیت شهر زنجان افزوده می‌شود، در دوره فتحعلی شاه قاجار در پی تغییرات اداری ناحیه‌ای تازه با مرکزیت زنجان و با نام خمسه ایجاد می‌شود. این ولایت با جدا کردن برخی نواحی اطراف از مرکز و افزودن آن به زنجان شکل می‌گیرد.[۳۴]
ادوارد براون شرق‌شناس انگلیسی که به سال ۱۸۸۷ از ایران دیدن نموده در کتاب خود به نام (یک سال در میان ایرانیان)
دربارهٔ زنجان چنین نگاشته: روز دیگر به شهر بزرگ زنجان که مخصوصاً بر اثر جنگ سال ۱۸۵۰ میلادی و دفاع بابی‌ها از خودشان در آن شهر معروف شده است رسیدیم.[۳۵]
زنجان در جنگ جهانی دوم از اهمیت فوق‌العاده‌ای برای متفقین برخوردار بود درنتیجه حریم هوایی زنجان در ۳ شهریور ۱۳۲۰شمسی شکسته شد و هواپیماهای جنگی شوروی شهر زنجان و شماری دیگر از شهرهای شمالی ایران را بمباران کردند.[۳۶][۳۷] زنجان از چند جهت برای نیروهای متفقین اهمیت داشت، زنجان محل تلاقی دو گروه اصلی نیروهای شوروی بود که از سمت رشت و تبریز به سمت ایران اعزام می‌شدند و آذوقه آنها نیز از زنجان تأمین می‌شد. دلیل دوم زنجان دروازه آذربایجان محسوب می‌شد و به دلیل داشتن جاده و راه‌آهن سریع‌ترین و مطمئن‌ترین راه برای رساندن کمک‌های متفقین به شوروی محسوب می‌شد.[۳۸][۳۹]
جغرافیا و موقعیت طبیعی
موقعیت جغرافیایی
این شهر در مدار ۴۷ درجه و ۴۷ دقیقه طول شرقی و ۳۷ درجه و ۸ دقیقه عرض شمالی قرار گرفته است. شهر زنجان در فاصله ۳۳۰ کیلومتری تهران و در حد فاصل مسیر ارتباطی تهران به تبریز قرار دارد و از شهرهای مهم شمال غرب کشور محسوب می‌شود که وجود محور خط آهن تهران - تبریز و جاده ترانزیتی تهران - تبریز، که ایران را به ترکیه و اروپا متصل می‌کند.[۴۰]
زنجان با ارتفاع متوسط ۱۶۶۳ متر از سطح دریاهای آزاد، بین دو رشته کوه موازی که از شمال و جنوب شهر می‌گذرند، واقع شده است.[۴۱][۴۲]
اقتصاد
بازار بزرگ زنجان به عنوان مرکز اقتصادی شهر در محدوده جنوبی شهر زنجان با جهت شرقی-غربی به طول بیش ازیک کیلومتر قرار گرفته است و در حال حاضر، این مجموعه تجاری یازده هکتار مساحت را به خود اختصاص داده است و دارای ۱۵سرای مختلف می‌باشد.[۴۳] احداث بازار زنجان درسال ۱۲۰۵هجری قمری در دوران حکومت آغامحمدخان قاجار آغاز گردید و به سال ۱۲۱۳هجری قمری مقارن با حکومت فتحعلی شاه قاجار پایان یافت.[۴۳]
زنجان به عنوان قطب صنعت نساجی در ایران شناخته می‌شود و حدود ۱۴ درصد جمعیت شاغل استان در این صنعت فعال هستند.[۴۴][۴۵] با توجه اینکه ۹۰ درصد کارخانجات حوزه روی و بزرگ‌ترین معدن روی ایران، در استان زنجان می‌باشد، زنجان تبدیل به قطب روی کشور شده است،[۴۶] همچنین این شهر در حوزه مس و صنایع وابسته از دیرباز فعال بوده است و می‌تواند با جذب سرمایه‌گذاری‌ها و سیاست گذاری مناسب در این زمینه به قطب مس در ایران تبدیل شود.[۴۶]ترانسفورماتور، روی، مصالح ساختمانی، مواد غذایی و نساجی از عمده محصولات صادراتی هستد که از استان زنجان به کشور همسایه و خارجی صادر می‌شود.[۴۶]
زنجان به عنوان نخستین خاستگاه ملیله کاری با قدمتی بیش از هزار سال در صنایع دستی از شهرهای شاخص کشور در زمینه صنایع دستی می‌باشد.[۴۷] رونق این هنر دستی از دوره سلجوقی آغاز و در دوره صفویه به اوج خود رسیده است. در دوره حکومت رضاخان و پهلوی‌ها، با مهاجرت بسیاری از هنرمندان زنجانی به استان‌های تهران و اصفهان به مرور زمان ملیله کاری در این شهرها نیز رواج و گسترش یافت.[۴۷]
شهر زنجان به عنوان پاک‌ترین شهر ایران رکورد کم‌ترین آلودگی هوا را به خود اختصاص داده است.[۴۸] همچنین این شهر به عنوان سردترین مرکز استان در کشور ثبت شده است.[۴۹]
میانگین کمینه و بیشینه دمایی و میانگین بارش ماهانه[۵۰]
شهر طی دوره‌های تاریخی بعدی کاملاً متروکه و خالی از سکنه شده بود. ولی درطی قرون چهارم و پنجم هجری قمری، زنجان به علت داشتن چراگاه‌های وسیع و رودخانه‌های پرآب مورد توجه ایل‌ها مختلف و قبیله‌های پرجمعیت ترک قرار گرفت که به مرور ساکن این مناطق شدند.[۵۶] منطقه زنجان یا خمسه قدیم از قرون میانه ایران تا به امروز به عنوان یکی از سکـونتگاه اصلی ایل افشار و تیره‌های مختلف آن شناخته می‌شود.[۵۷] ایل‌های افشار یکی از ایل‌های تشکیل دهنده سپاهیانی بودند که توانستند اقتدار شاه اسماعیل اول صفوی را در ایران استوار کنند و سران و امیران مختلف طایفه‌های افشار درجنگ‌های پادشاهان صفوی با عثمانی‌ها و ازبکها و نیز در لشکرکشی‌های سپاه نادرشاه نقش بزرگ و مهمی ایفا کردند.[۵۷]
دین اغلب مردم زنجان اسلام است و اهالی زنجان پیرو مکتب شیعه به‌شمار می‌روند. هر ساله دسته عزاداری حسینیه اعظم زنجان از خیابان فردوسی تا بلوار آزادی که فاصله چند کیلومتری است در هشتم محرم با قدمت بیش از یکصد ساله برگزار می‌شود که از نمادهای عزاداری شماری از مردم زنجان است، که علاوه بر زنجان از سایر شهرهای داخلی و خارجی با جمعیت زیادی واقعه عاشورا را گرامی می‌دارند.[۶۴]حسینیه اعظم زنجان یکی از بزرگ‌ترین مراکز مذهبی جهان تشیع[۶۵] که روز هشتم محرم هر سال دسته عزاداری بزرگی را برگزار می‌کند که قدمتش به دوران قاجاریه می‌رسد. این دسته دومین قربانگاه جهان اسلام پس از منا در عربستان و نخستین قربانگاه جهان تشیع در زنجان به‌شمار می‌رود.[۶۶] جمعیت دسته عزاداری حسینیه اعظم را بین ۵۰۰ هزار[۶۶] تا یک میلیون نفر دانسته‌اند[۶۷] این اجتماع به عنوان دهمین میراث معنوی کشور ثبت گردیده است.[۶۵] در صداوسیما، از دسته حسینیه اعظم زنجان به عنوان بزرگ‌ترین دسته عزاداری جهان نام می‌برند.[۶۸]
در حرکت دسته عزاداری حسینیه اعظم زنجان علاوه برشماری از مردم زنجان افراد عالی‌رتبه کشوری و لشکری و مهمانان خارجی حضور می‌یابند و همه ساله نذورات این حسینیه بیش از یک میلیارد تومان جمع‌آوری می‌شود که بیشترین نذری که تقدیم حسینیه می‌شود احشام زنده و ذبح شده مقابل دسته عزاداری است، از زنجان با عنوان پایتخت شور و شعور حسینی نیز یاد می‌شود از سال ۸۳ خورشیدی که دسته عزاداری به صورت زنده و مستقیم از صدا و سیما پخش می‌شود. شهرهای دیگر مانند اردبیل از عزاداری زنجانی‌ها الگو برداری کردند.[۶۹]
توسعه شهری و محلات
در دوران آقا محمد خان قاجار با توسعهٔ نسبی شهر در حد قلعهٔ فعلی که خود از مسیل‌های طبیعی الهام گرفته، مجموعه بازار به مثابهٔ قطب واحد اقتصادی، خدماتی و فرهنگی منسجم‌ترین عنصر شهری را به وجود آورده است و با عنایت به پدیده‌های مختلف اجتماعی، اقتصادی، فرهنگی و عملکردی، و… به‌طوری‌که در زندگی روزمره شهری نقش اساسی داشته باشد، محله‌بندی شهر صورت گرفته است. در این دوره به‌طور کلی شهر به سه منطقه تقسیم شده، نخست منطقه مرکزی شهر با جای گرفتن مراکز حکومتی، اداری و مذهبی در آن موجودیت یافته و فاقد اسم خاصی بوده است. اراضی و محدثات واقع در شرق محدوده مرکزی در مجموعه بازار تحت عنوان یوخاری‌باش و افراد ساکن در این منطقه در کلیات با همین عنوان مشخص شده و از نظر اقتصادی (در اوایل دوران قاجار) از ظرفیت بالایی برخوردار بوده‌اند. اراضی و محدثات واقع در غرب محدوده مرکزی به نام اشاقه‌باش موسوم شده است. محلات از نام بانی مساجد و تکایا الهام گرفته یا با انتساب به صنف خاصی نامگذاری شده‌اند. محلات قدیمی دارای عناصر شهری منسجم‌تری بوده و به عنوان مراکز محله‌ای نقش اساسی را در زندگی عمومی ایفا می‌کند. این محلات از نظر فیزیکی دارای الگوی خاصی است، بدین ترتیب که به عناصری از قبیل مسجد، تکیه، حمام، مراکز خرید روزانه، مراکز خدماتی، آب انبار، فضای مشاعی جهت انجام مراسم مذهبی، سنتی و تجمع‌های عمومی و بالاخره محل بازی‌های کودکانه مجهزند. به‌طوری‌که این مراکز تا امروز با حفظ عملکردهای نخستین در تکاپوی حیات در محلات نقش اساسی دارند. نمونه‌های بارز آن محلات دود قلی، مسجد یری پایین، نصرالله خان، محله زینبیه و محله قهرمان می‌باشند و تقریباً سایر محلات دارای چنین خصیصه بارز و روشن‌اند که با گسترش تدریجی شهر نسبت به مرکزیت کهن‌دژ و سپس مجموعه بازار با انسجام معقول و منطقی جای گرفته‌اند. به‌طور کلی ۱۸ محله در داخل قلعه و ۹ محله در خارج از قلعه تا اواخر دوران پهلوی ضمن گسترش تدریجی مستقر شده‌اند.
آثار و بقایای نخستین استقرار شهر که در اصطلاح کهن‌دژ نامیده می‌شود تا سال ۱۳۰۰ خورشیدی پابرجا بوده و در جریان ساختمان (خیابان فرهنگ) تسطیح شده است. قبرستان شهر در حد جنوب شرقی محل استقرار و در داخل حد طبیعی سیلاب شرق شهر منطبق بر (خیابان امام) فعلی تا (فدائیان اسلام) بوده است.
در احیاء مجدد و گسترش آن، در اوایل دوران اسلامی، شهر اندکی به طرف غرب استقرار نخستین، در ساحل چپ سیلاب قدیمی که امروزه منطبق بر خیابان استانداری است کشیده شد، برجستگی کهن‌دژ این دوره در محله فعلی (نصرالله خان) بوده که در سال ۱۳۴۰ تسطیح و محل آن به دبیرستان‌های دخترانه تبدیل شده است..
روند گسترش تا اواخر دوران قاجار بسیار بطئی و در سطح قلعه به میزان ۱۸۵ هکتار بوده است. از حد فاصل اواخر دوران قاجار تا اواخر دوران پهلوی با افزایش محلات خارج از قلعه، وسعت شهر به میزان تقریبی ۴۸۰ هکتار گسترش یافته است. شهر فعلی در مساحتی معادل ۱۲۵۷ هکتار مستقر شده که به استناد ضوابط طرح جامع مصوب پیش‌بینی شده در سال ۱۳۷۵ وسعت آن به میزان ۴۴۵۰ هکتار افزایش می‌یابد.
نخستین مدرسه جدید زنجان، در سال ۱۲۸۵ خ. به دستور وزیر همایون غفاری، حاکم وقت زنجان و توسط علی‌محمد فره‌وشی (مترجم همایون) تأسیس شد. محل مدرسه در دارالحکومه شهر بود و بیشتر فرزندان اعیان و اشراف در آن مشغول به تحصیل بودند. معلمان مدرسه از میان طلاب علوم دینی انتخاب شده بودند و روش‌های نوین تدریس به آنان آموزش داده شده بود. مدرسه یکسال پس از رفتن وزیر همایون منحل شد. در سال ۱۳۲۷ هـ. ق آقا میرزا احمد زنجانی مدرسه‌ای تأسیس کرد. در سال ۱۲۹۲ خ. مترجم همایون بار دیگر به زنجان بازگشت و با کمک اسعدالدوله ذوالفقاری، «مدرسه اسعدیه» را تأسیس کرد. در روزگار تصدی مترجم همایون بر اداره فرهنگ زنجان (۱۲۹۵ تا ۱۳۰۱ خ) مدارس متعددی دایر شد که از آن میان «مدرسه توفیقی» همچنان پابرجاست.[۷۰]
نخستین دبستان دخترانه زنجان موسوم به «دبستان بنات» در سال ۱۳۰۰ خ. توسط عالیه سنجیده تأسیس شد و نخستین دبیرستان دخترانه به نام «دبیرستان آزرم» در سال ۱۳۱۴ شمسی به دست بانو مصداقی دایر گشت.[۷۰]
بر اساس آمارهای ارائه شده، هم‌اکنون این استان دارای ۲۲۱۱ مدرسه است که ۸۳۷۵ کلاس درس در آنها دایر می‌باشد و همچنین تعداد کل دانش آموزان برابر ۱۷۴۰۵۳ نفر بوده که از این تعداد ۸۲۳۰۷نفر دانش آموز دختر و ۹۱۷۴۶ نفر دانش‌آموزان پسر را شامل می‌شود.[۷۱]
نخستین کتابخانهٔ زنجان به دستور سلطان محمد خدابنده در سلطانیه تأسیس شد. این کتابخانه حاوی نسخه‌های ارزشمندی به زبان عربی بود که در قطع بزرگ با حروف سیاه و طلایی نگارش یافته بودند.[۷۲] به احتمال زیاد عرفاً و فقهای نامدار زنجان در قرون بعدی، صاحب کتابخانه‌های نفیس شخصی بوده‌اند که اکنون نشانی از آن در دست نیست.[۷۲] امیر محسن زنجانی (فوت ۱۱۴۸ هـ. ق) صاحب کتابخانه معتبر و نفیسی بوده است که در حمله افغان‌ها به ایران دچار آتش‌سوزی و نابودی گردیده است.
کتابخانه شیخ فضل‌الله شیخ‌الاسلام زنجانی (قرن ۱۳ هـ. ق) حاوی نسخه‌هایی از قرن ۱۱ هـ. ق بوده و میرزا ابوعبدالله زنجانی (علامه زنجانی) کتابخانه‌ای شامل پنجاه هزار جلد کتب و رسائل فلسفی داشته{تعدادی از کتاب‌ها در کتابخانه شخصی فرزندانشان لطف اله ضیایی ومحمد صادق ضیایی} که از جمله آثار موجود در آن سعدالسعود تألیف ابن طاووس (فوت ۶۶۴ هـ. ق) به خط خود مؤلف بوده است. در این کتابخانه هشت رساله نیز به خط بابا افضل کاشانی (قرن ۷ هـ. ق) موجود بوده است.
«کتابخانه سهروردی»، نخستین کتابخانه عمومی زنجان به سبک جدید، در سال ۱۳۴۱ هـ. ق (۱۳۰۱ خورشیدی) تأسیس شد که تا سال ۱۳۷۰ خورشیدی دارای مجموعه‌ای در حدود ۱۹۰۰۰ جلد کتاب بود. از کتابخانه‌های دیگر شهر می‌توان به کتابخانه مسجد سید اشاره کرد که توسط آیت‌الله سید عزالدین محمد حسینی زنجانی برای استفاده طلاب علوم دینی بنا شده و شامل تعدادی نسخ نفیس خطی است.[۷۲]
فرودگاه
این فرودگاه از سال ۱۳۹۰ شروع به فعالیت کرده است. فعلاً پروازهای فرودگاه زنجان به مقصد مشهد صورت می‌پذیرد. از خردادماه سال ۹۲، پروژه توسعه باند فرودگاه زنجان آغاز شده است. با توجه به مصوبه دولت مبنی بر تبدیل فرودگاه زنجان به مرز هوایی در اردیبهشت ۹۱ نیز نخستین پرواز خارجی به مقصد عربستان انجام شد. با توجه به علاقه مردم، قرار است سفرهای خارجی به مقصد ترکیه و جمهوری آذربایجان نیز از فرودگاه زنجان برقرار گردد.
مرسوم‌ترین سوغاتی زنجان چاقو و چاروق (نوعی کفش زنانه ایران باستان) و فرش زنجان (با طرحی معروف به ریز ماهی) و ملیله‌کاری است.
صنایع دستی زنجان عبارتند از:
گردن بند و دست بندهای دست‌ساز هم به عنوان سوغاتی کم‌یابی از این استان شناخته می‌شود.
نشریات
اولین نشریه زنجان به دست میرزا عیسی قانونخواه (ناصرالمله) با عنوان پروین خمسه منتشر شد. این نشریه سه روز در هفته با قطع بزرگ در چهار صفحه منتشر می‌شد. سه صفحه به اعلانات ثبتی و یک صفحه به سرمقاله و اخبار خارجی و داخلی اختصاص داده شده بود. انتشار این نشریه پس از شش سال در ۱۳۱۵ با فوت ناصرالمله پایان یافت. پس وقفه‌ای یک دهه‌ای در انتشار مطبوعات محلی، هفته‌نامه آذر به مدیریت منوچهر سعیدوزیری آغاز به کار کرد. این نشریه که هم‌زمان با قدرت گرفتن فرقه دموکرات آذربایجان انتشار می‌یافت، خود را ارگان کمیته ولایت زنجان و زیر مجموعه فرقه دموکرات معرفی می‌کرد. آذر پس از یک سال انتشار پیش از آزادسازی زنجان توسط ارتش ملی، تعطیل شد. در اواخر دهه بیست نشریات متعددی در زنجان انتشار می‌یافتند که اغلب حامی سیاست‌های محمد مصدق بودند و به همین سبب جز یکی، انتشار باقی آنها پس از کودتای ۲۸ مرداد متوقف شد.[۷۳]
روزنامه پروین خمسه، اولین روزنامه محلی زنجان
پس از انقلاب اسلامی، چندین عنوان نشریه در زنجان به چاپ رسید که از آن میان می‌توان به هفته‌نامه پیام زنجان اشاره کرد که از سال ۱۳۶۷ انتشار می‌یابد و پرسابقه‌ترین نشریه زنجان محسوب می‌شود و نیز از هفته‌نامه امید زنجان نام برد که اولین نشریه محلی زنجان بود که توانست مخاطبانی در استان‌ها دیگر از جمله تهران و آذربایجان بیابد.[۷۳]
در این میان، هفته‌نامه بهار زنجان به صاحب امتیازی و مدیرمسئولی رحمت‌اله بیگدلی - عضو هیئت علمی دانشگاه آزاد اسلامی زنجان و اکنون عضو شورای مرکزی حزب اعتماد ملی - به دو زبان ترکی و فارسی در استان زنجان منتشر می‌شد که از پرمخاطب‌ترین نشریات استان بود. این هفته‌نامه به دلیل انتشار عین کلمات موهن منصور ارضی علیه مشایی در مهرماه ۸۹ توقیف و سپس به دلیل آنچه «انتشار مطالب خلاف عفت عمومی و توهین به مقامات کشور» اعلام شد، همچنین به دلیل اصرار بر تخلفات به استناد تبصره ۲ ماده ۶ و تبصره ماده ۱۱ قانون مطبوعات، لغو مجوز گردید. مدیرمسئول این نشریه هم‌زمان با روی کار آمدن دولت حسن روحانی، مجوز هفته‌نامه «بهار رحمت» را دریافت کرد که در انتشار مرتب آن توفیقی نداشت.
در سال ۱۳۹۰ پانزده نشریه (سه روزنامه و دوازده هفته‌نامه و ماه نامه) در زنجان منتشر می‌شده است که برخی از آنها عبارتند از:[۷۴]
در طول این سال‌ها، نشریات زنجان بستر مناسبی برای رشد فعالان مطبوعات این استان بوده است، از جمله این افراد باید به رضا میرکریمی اشاره کرد که فعالیت هنری خود را به عنوان گرافیست در هفته‌نامه پیام زنجان آغاز کرد.[۷۳]
↑ ۱۴٫۰۱۴٫۱۱۴٫۲یگانگی، سید کامران، شهیدی وردوق، سعید، & طاقه، علی. (1402). بررسی عوامل استراتژیک جذب گردشگر، مطالعه موردی: استان زنجان. آمایش و توسعه, 3(1), 67-84. doi: 10.22034/jpd.2024.2020031.1049
↑بیگدلی، حامد، باقری، محمد، اسدی، فرخ، و زارع، لیلا. (1397). بررسی تاریخ شفاهی شهر سلطانیه " بررسی آثار معماری شهر تاریخی سلطانیه بر اساس متون تاریخی و تاریخ شفاهی. معماری‌شناسی، 1(5)، 0-0. SID. https://sid.ir/paper/516891/fa
↑ ۲۱٫۰۲۱٫۱۲۱٫۲پورمحمدی محمدرضا، حیدری محمدجواد، and لطفی فاطمه. "زنجان از دیروز تا امروز (تحلیلی تاریخی بر رشد کالبدی و پویش شهرنشینی در شهر زنجان)." (2011): 135-157.
↑{{چراغی، رامین، قائدرحمتی، صفر، مشکینی، قادرمرزی، & حامد. (2021). تبیین نقش ظرفیت نهادی در رقابت‌پذیری شهرهای میانی ایران (موردمطالعه: شهرهای سنندج و زنجان). پژوهشهای جغرافیای انسانی، 53(2), 427-451.}}
↑زیاری، کرامت اله، یوسفی، رشید، & مشکینی. (2023). شناسایی عوامل تأثیر گذار بر قیمت مسکن شهر زنجان با رویکرد آینده پژوهی. پژوهشهای جغرافیای انسانی.
↑محمدی، محمدی، غفاری گیلانده، عطا، یزدانی، & محمد حسن. (2021). سنجش تأثیرپذیری شهر از نماگرهای شهر هوشمند (مطالعهٔ موردی: شهر زنجان). پژوهشهای جغرافیای انسانی, 53(2), 521-543.
↑ ۴۳٫۰۴۳٫۱حیدری، حقی، خوند، & محرمی. (2022). تحلیل راهبردی بازآفرینی ساختاری-کارکردی بازارهای سنتی در شهرهای ایران (مورد مطالعه: سراهای بازار تاریخی شهر زنجان). پژوهشهای جغرافیای انسانی, 54(3), 851-866
↑ ۵۷٫۰۵۷٫۱عرب خانی، رسول، و اسماعیلی، حسن. (1399). مناسبات افشارهای خمسه و حکومت قاجار (مدلی از تعامل دولت مرکزی با خاندان‌های محلی حکومتگر). پژوهشهای ایرانشناسی، 10(1)، 169-188. SID. https://sid.ir/paper/405353/fa
تلفظ راهنما·اطلاعات) یا زَنگان[۷] مرکز استان زنجان و شهرستان زنجان است که در شمال غربی ایران واقع شده است؛ و براساس آمار منتشر شده دارای ۵۹۰٬۰۰۰ نفر جمعیت در سال ۱۳۹۵ خورشیدی، بیستمین شهر کشور از لحاظ جمعیت محسوب می‌شود.[۸][۹] این شهر پاک‌ترین هوا را در کشور از نظر شاخص آلودگی هوا به خود اختصاص داده است.[۱۰]
.jpg)
ایران
