عبدالعزیزخان
عبدالعزیزخان (۱۶۱۴–۱۶۸۳ م)، پسر ندر محمد خان، فرمانروای ازبک بخارا (خان بخارا) در قرن هفدهم، پنجمین خان سلسله جانی (هشترخانی) بود که از ۱۶۴۵ تا ۱۶۸۱ میلادی سلطنت نمود.[۲] عبدالعزیزخان، مفتی و یکی از برجسته‌ترین فرمانروایان سلسله جانیان بود.[۳] او فقه را نزد آخوند ملامحمد شریف بخاری[یادداشت ۱] آموخت و از وی اجازه فتوا گرفت. ادیب نیز بود و اغلب نامه‌ها و فرمانها را خود انشا می‌کرد. با مرگ عبدالعزیز خان، سلسله جانیان رو به زوال نهاد.[۴]
| عبدالعزیزخان ازبک | |
|---|---|
| خان | |
 مدرسه عبدالعزیزخان در بخارا | |
| سلطنت | از ۱۰۵۵ تا ۱۰۹۱ ق. / ۱۶۴۵ تا ۱۶۸۱ م.[۱] |
| پیشین | ندر محمد خان |
| جانشین | سبحان قلی‌خان |
| زاده | ۱۶۱۴ بخارا |
| درگذشته | ۱۶۸۳ مکه |
| دودمان | جانی (هشترخانی) |
| پدر | عرب‌محمدخان |
پیش از فرمانروایی ویرایش
ندرمحمدخان، پدر عبدالعزیز، حکومت کوتاه و لرزانی در بخارا داشت. ندرمحمدخان پس از رسیدن به سلطنت در بخارا، امرا و درباریان بلخ را برکشید، زیرا به امرای ازبک بخارا اعتماد نداشت و همین امر باعث اختلاف شد. پسرش عبدالعزیز، حاکم سمرقند، خواهان حکومت بلخ بود.[۵] در ۱۰۵۵ ق. (۱۶۴۵ م) ازبکان در تاشکند شورش کردند و ندرمحمدخان، عبدالعزیز، پسرش، را برای سرکوبی آنان فرستاد. اما عبدالعزیز به شورشیان پیوست. سبحان قلی و قاسم سلطان، دو پسر دیگر ندرمحمدخان هم بر پدر شوریدند و در بخارا به عبدالعزیز پیوستند. ندرمحمدخان از شاه جهان، امپراتور بابری هند کمک خواست و شاه‌جهان، با استفاده از فرصت، سپاهی برای تصرف بلخ فرستاد. در نبردی که میان خسرو سلطان (پسر ندرمحمدخان) و سپاهیان بابری درگرفت، خسرو سلطان شکست خورد و اسیر شد و بلخ به تصرف بابریان درآمد. ندرمحمدخان به ایران گریخت و به دربار شاه عباس دوم در اصفهان پناه برد. ندرمحمدخان اندکی بعد به بلخ بازگشت اما در ۱۰۵۷، به سبب آشوب‌های داخلی و نابسامانی اوضاع اقتصادی و ناسازگاری عبدالعزیز با او، تصمیم گرفت از طریق ایران، عازم مکه شود ولی در ۱۰۶۱ در سمنان درگذشت.[۶] شاه عباس دوم پس از اقدام به مراسم فاتحه، نامه‌ای در تعزیت به عبد العزیز خان نوشت و نامه را همراه شاه نظر بیک و بازماندگان ندر محمد خان و اموال و ماترک متوفی که بیش از صد هزار تومان بود به ترکستان فرستاد.[۷] پس از این حادثه، عبد العزیز خان بر سریر سلطنت ازبکان نشست و ظاهراً بعد از عقد قرارداد بین طرفین، روابط ایرانیان و ازبکان همیشه دوستانه بوده‌است.[۸]
فرمانروایی ویرایش
عبدالعزیزخان که در ۱۰۵۵ حکومت بخارا را در دست گرفت و به تدریج، طی دو سال، هم آشوب‌های داخلی را سرکوب کرد و هم هندیان را از قلمرو خویش بیرون نمود.[۹] در انتهای این دوسال، موفق شد که پدرش و سپاهیان ایرانی همراه او را هم بیرون کند. ابوالغازی بهادرخان، خان خیوه و خوارزم در ۱۰۶۶ ق. / ۱۶۵۶ م؛ و در ۱۰۷۳ ق. / ۱۶۶۲–۱۶۶۳ م. دو بار برای غارت به بخارا تاخت؛ و خانات قزاق هم حملاتی به بخارا نمودند. طی دوران عبدالعزیزخان، یلنکتوش بهادر، حاکم سمرقند (از ۱۶۰۵ تا ۱۶۵۶ م) نفوذ زیادی در حکومت داشت به نحوی که حتی هنگام لشکرکشی مشترک عبدالعزیزخان و یلنکتوش بهادر ضد شاه جهان، این دو خان دست از مشاجره با یکدیگر برنمی‌داشتند.[۱۰]
پایان حکومت ویرایش
بنا به تاریخ قبچاق خانی، طی چهارسالی که بین عبدالعزیز خان و برادرش سبحان قلی‌خان، حاکم بلخ، مشاجره وجود داشت، حملات خانهای خوارزم و قزاق، فرارود و بلخ را به آستانه ویرانی رسانده بود. در ۱۰۹۱ ق / ۱۶۸۱ م، عبدالعزیزخان به نفع برادرش سبحان قلی‌خان از سلطنت کناره‌گیری نمود و خود به قصد رفتن به حج به ایران آمد. شاه سلیمان اول صفوی از وی استقبال و او را با احترام روانه مکه کرد. عبدالعزیزخان، به سبب کهولت، در میانه راه درگذشت و در گورستان بقیع دفن شد.[۱۱]
سیاست خارجی ویرایش
در ۱۶۶۹ م، سفارتی را به ریاست ملا فرخ به روسیه فرستاد که به حضور تزار الکسیس اول رسیدند و تزار هم در پاسخ سال بعد، سفارتی به ریاست براداران پازوخین (به روسی: Пазухиными) به بخارا فرستاد.[۱۲]
فرهنگ ویرایش
مدرسه عبدالعزیز خان در زمان این فرمانروا در بخارا ساخته شد و مدرسه معروف طلاکاری در سمرقند هم در زمان او ساخته شده‌است. کتابخانه شخصی او حاوی کتاب‌های خطی زیبایی می‌باشد.
- مدرسه طلاکاری
-
محراب -
-
محراب طلاکاری شده -
-
سردر -
حیاط
.jpg)
جستارهای وابسته ویرایش
یادداشت‌ها ویرایش
- ↑ آخوند ملامحمد شریف بخاری پسر محمد حسینی علوی صِدّیقی مشهور به شریف بخاری و ملاشریف، محدّث و مفسّر قرآن در ماوراءالنهر در نیمه دوم قرن یازدهم ونیز «اعلم العلما» ی بخارا. او بیشتر به جهت شرح مشکاه المصابیح، مجموعه ای از احادیث ـ که حسین بغوی (متوفی ۵۱۶) گردآوری و خطیب تبریزی (قرن هشتم) آن را تنقیح کرده بود ـ شهرت دارد. محمّد بدیع سمرقندی زادگاه او را «شهر سبز» ذکر کرده و محمد امین بخاری (گ ۱۶۲ ر) تاریخ تولد اورا ۱۰۲۶ و تاریخ وفاتش را اول صفر ۱۱۰۹ آورده‌است.مدخل بخاری، آخوند ملامحمد شریف در دانشنامه جهان اسلام
پی‌نوشت ویرایش
- ↑ فهیمی، «جانیان»، دانشنامه جهان اسلام.
- ↑ ویکی روسی، Абдулазиз-хан (عبدالعزیزخان).
- ↑ فهیمی، «جانیان»، دانشنامه جهان اسلام.
- ↑ فهیمی، «جانیان»، دانشنامه جهان اسلام.
- ↑ فهیمی، «جانیان»، دانشنامه جهان اسلام.
- ↑ فهیمی، «جانیان»، دانشنامه جهان اسلام.
- ↑ نوایی، اسناد و مکاتبات سیاسی ایران از ۱۰۳۸ تا ۱۱۰۵ ق.، ٩١.
- ↑ نوایی، اسناد و مکاتبات سیاسی ایران از ۱۰۳۸ تا ۱۱۰۵ ق.، ٩١.
- ↑ ویکی روسی، Абдулазиз-хан (عبدالعزیزخان).
- ↑ ویکی روسی، Абдулазиз-хан (عبدالعزیزخان).
- ↑ فهیمی، «جانیان»، دانشنامه جهان اسلام.
- ↑ ویکی روسی، Абдулазиз-хан (عبدالعزیزخان).
منابع ویرایش
- مشارکت‌کنندگان ویکی‌پدیا. «Абдулазиз-хан (عبدالعزیزخان)». در [[ویکی‌پدیای (روسی)|دانشنامهٔ ویکی‌پدیای (روسی)]]، بازبینی‌شده در ۴ مهر ۱۳۹۶.
- فهیمی، مهین (۱۳۹۳). «جانیان». در حداد عادل، غلامعلی. دانشنامه جهان اسلام. ج. ۹. تهران: بنیاد دائرةالمعارف اسلامی. شابک ۹۶۴-۴۴۷-۰۱۰-۹. دریافت‌شده در ۱۶ مرداد ۱۳۹۶.
- نوایی، عبدالحسین (۱۳۶۰). اسناد و مکاتبات سیاسی ایران از ۱۰۳۸ تا ۱۱۰۵ ق. همراه با یادداشت‌های تفصیلی. تهران: بنیاد فرهنگ ایران.
