قالی شرقی یا فرش شرقی نامی عمومی برای فرش‌های بافته شده در مناطق مختلف در «مشرق زمین» است. د

فرش شرقی می‌تواند به صورت پرزدار یا تخت بافته شود. فرش شرقی از موادی چون ابریشم، پشم و پنبه بافته می‌شود و اندازه اش از اندازه یک بالش تا اندازه اتاق‌های بسیار بزرگ متغیر است. از قرون وسطی به بعد فرش شرقی بخش مهمی از فرهنگ مشرق زمین و نیز اروپا و آمریکای شمالی شده‌است.[۱]

از لحاظ جغرافیایی فرش‌های شرقی در منطقه‌ای با عنوان «کمربند فرش» بافته می‌شودند که از مراکش در شمال آفریقا و خاورمیانه تا آسیای مرکزی و شمال هند ادامه دارد. این محدوده شامل کشورهایی مانند چین، تبت، ترکیه، ایران، در شمال، مغرب در سمت باختر، قفقاز در شمال و هند و پاکستان در جنوب می‌شود. مردم از فرهنگ‌های مختلف، کشورها و گروه‌های نژادی و مذهبی متنوع درگیر در تولید فرش شرقی هستند. با توجه به این که برخی از این کشورها جزو کشورهای اسلامی هستند ممکن است اصطلاح «فرش اسلامی»[۲] هم در این زمینه به کار رود.

در سال ۲۰۱۰ «مهارت‌های سنتی فرش بافی» در استان Fārs,[۳] و شهر کاشان[۴] و «هنر سنتی فرش بافی آذربایجان» در جمهوری آذربایجان[۵] به عنوان میراث فرهنگی ناملموس جهانی یونسکو ثبت شدند.

منشأ فرشهای گره دار ویرایش

آغاز قالی بافی ناشناخته باقی مانده چرا که در طول تاریخ فرش‌ها دوام نیاورده و تخریب شده‌اند. بافته‌های بسیار قدیمی از جنس نمد هستند و با تکنیک خاص انباشت پود در قالب نمد ساخته شده‌اند.[۶][۷]

فرش‌های تخت (بدون پرز) از تار و پود بسیار متراکم ساخته می‌شوند.

شواهد تاریخی از منابع کهن ویرایش

احتمالاً قدیمی‌ترین متون اشاره‌کننده به فرش در قالب خط میخی در لوح‌های گلی از آرشیو سلطنتی شهر ماری هستند که از هزاره دوم قبل از میلاد باقی مانده‌اند. در زبان اکدی برای فرش کلمه mardatu و برای بافندگان فرش kāşiru به کار رفته که از شغل‌های دیگر مانند گونی سازان (sabsu یا sabsinnu) متمایز می‌شوند.[۸]

مستندانی مبنی بر استفاده یونانیان از فرش در منابع قدیمی وجود دارد.

حدود ۴۰۰ سال قبل از میلاد زنوفون نویسنده یونانی در کتاب خود با نام "nabasis" به فرش اشاره کرده‌است.

پازیریک: قدیمی‌ترین فرش باقیمانده ویرایش

قدیمی‌ترین و شناخته شده‌ترین فرشی که به صورت گره دار و با دست در قالب فرش بافته شده و هنوز بقایای آن باقی‌مانده فرش پازیریک است که در دهه ۱۹۴۰ توسط باستان‌شناس سرگئی رودنکو و تیم همراه کشف شد و مربوط به قرن ۵ قبل از میلاد است.[۹] این فرش بخشی از هدایای درون یک قبر بود که توسط یخ منجمد محافظت شده بود. قبر از بقایای دوران سکاها بود و در دره Pazyryk در کوه‌های آلتایی در سیبری[۱۰] کشف شد. ریشه فرش پازیریک مورد بحث است و بسیاری از کشورها آن را به خود نسبت می‌دهند[۱۱]

قطعاتی از ترکستان، سوریه، عراق و افغانستان ویرایش

 
فرش قطعه Loulanبا استان سین کیانگ چین مورخ ۳–۴ قرن. موزه بریتانیالندن

اورل اشتاین کاشفی بود که گلیم‌هایی مربوط به حداقل سده چهارم یا پنجم میلادی در Turfan در ختن در شرق ترکستان چین، منطقه‌ای که هنوز به تولید فرش مشهور است کشف کرد.[۱۲]

قطعاتی از فرش در شمال شرقی افغانستان در ناحیه ولایت سمنگان به دست آمده که آزمایش کربن-۱۴ قدمت آن‌ها را به قرن دوم تا اوایل ساسانی می‌رساند. وجود بخش‌هایی از حیوانات مانند گوزن و موجودات بالدار، این فرش‌ها را به فرشک پازیریک شبیه می‌کند.[۱۳] این قطعات در حال حاضر در مجموعه آل صباح در دارالازهر کویت نگهداری می‌شوند.[۱۴][۱۵]

تولید ویرایش

 
زنان قشقایی در حال پشم شویی در سراب بهرام در استان فارس.
 
زن ارمنستانی در حال دوک ریسی در Noraduz ارمنستان

فرش شرقی با دست و با تارهایی از مواد طبیعی بافته می‌شوند.

مواد ویرایش

مواد مورد استفاده در فرش بافی شرقی و ترکیب آن‌ها متفاوت است. عمدتاً پشم گوسفند و بز و گاه شتر منبع اصلی نخ و مواد فرش است. ممکن است موی اسب هم به کار رود. پنبه و ابریشم دو ماده اصلی دیگر برای تولید فرش هستند.

ریسندگی ویرایش

 
S-پیچ و تاب و Z-پیچ و تاب نخ

الیاف پشم و پنبه و ابریشم یا با دست یا ابزار مکانیکی مانند چرخ نخ ریسی به شکل‌های مختلف تابیده می‌شوند.

رنگرزی ویرایش

 
به‌طور طبیعی رنگ پشم در ترکیه تولید فرش

فرایند رنگرزی شامل غوطه ور کردن نخ در رنگ مناسب است که در ادامه باید نخ‌های رنگ شده خشک شوند.

رنگهای گیاهی ویرایش

رنگهای سنتی که استفاده می‌شود برای فرش‌های شرقی، از گیاهان و حشرات طبیعی به دست می‌آیند.

ابزار ویرایش

انواع ابزارها برای ساخت فرش دستباف مورد نیاز است. یک دستگاه ریسندگی افقی یا عمودی چارچوب مورد نیاز برای برپا کردن پود فرش است (دار قالی) و ابزارهای متعدد دیگر مانند قیچی و شانه در فرشبافی کاربرد دارند.

دار افقی ویرایش

عشایر معمولاً با استفاده از یک دار افقی فرش بافی می‌کنند که در حالت ساده یک چارچوب ساده است.

دار عمودی ویرایش

دارهای عمومدی از نظر فنی پیچیده‌تر هستند و در روستاها و شهرها به کار می‌روند.

سه نوع کلی دار عمودی بافندگی وجود دارد: دار ثابت روستایی، دار تبریز یا Bunyan و دار غلتکی.

تار پود و پرز ویرایش

تار و پود اساس فرش بافی هستند. پرز هم در فرش‌های برجسته (قالی) کاربرد دارند.

تار پود پرز محل استفاده
پشم پشم پشم فرش عشایری و روستایی
پنبه پنبه پشم فرش تولیدی
ابریشم ابریشم ابریشم فرش تولیدی
پنبه پنبه ابریشم فرش تولیدی

فرش‌های بافت ایران مرکزی در شهرهایی مانند کاشان، اصفهان، قم و نائین، دارای بافت متارکم و در نتیجه وزن زیاد هستند.

گره ویرایش

گره فرش با دست بافته می‌شود. فرش آناتولی از گره ترکی استفاده می‌کند.

بیشترین فرش‌های ایران از گره فارسی استفاده می‌کنند. این که گره‌ها به چپ یا به راست بافته شده‌اند با لمس دست روی گره مشخص می‌شود.[۱۶]

گره جفتی نو دیگری از گره است که به صورت متقارن یا غیر متقارن بافته می‌شود.[۱۷]

تعداد گره ویرایش

 
پشت یک فرش قم فرش با گره پر چگالی.

تعداد و تراکم گره‌های فرش با تعداد گره در هر اینچ مربع (kpsi) یا در هر دسیمتر مربع سنجیده می‌شود.

تکمیل ویرایش

با پایان بافت فرش، لازم است پودها قیچی شوند و از دار قالی پائین آورده شود. در این حال فرش قابل استفاده است.

طراحی ویرایش

فرش‌های شرقی طرح‌های بسیار متنوعی دارند اما عناصر طراحی شرقی در آن‌ها قابل شناسایی است. هر گره فرش می‌تواند معادل یک «پیکسل» از یک تصویر باشد. بافندگان و طراحان ماهر، طرحه‌های پیچیده تری برای گره‌ها استفاده می‌کنند.

طرح مستقیم و خمیده ویرایش

فرش شرقی دارای طراحی مربعی خطی rectilinear (یا "هندسی") یا خمیده curvilinear (یا "گل") هستند. در کارگاه فرش معمولاً از طرحی که یک طراح ماهر فرش تهیه کرده برای بافت فرش استفاده می‌شود.[۱۸]

طرح زمینه و حاشیه ویرایش

طراحی فرش نیز می‌تواند با توصیف این که چگونه اشکال و عناصر در سطح فرش مرتب و سازمان یافته‌اند تشریح شود. در طراحی اسلامی نمادهای انسان و حیوانات محاز نیست. زمینه فرش‌های اسلامی از طرح تکرار بینهایت (infinite repeat) بهره می‌گیرند.[۱۹]

در فرش ایرانی ترنج الگوی اصلی و تکرار شونده در زمینه است.

 
تصویر شماتیک از گوشه مفصل در فرش شرقی

عناصر جزئی در طراحی فرش شرقی ویرایش

زمینه فرش یا بخشی از آن می‌تواند با عناصر طراحی خردتر پر شود. از میان عناصر کوچک طراحی فرش که تکرار شونده و پرکننده زمینه فرش هستند بته جقه در حاشیه فرش زیاد استفاده می‌شود. نقش بته جقه در فرش‌های اطراف کرمان، سرابند همدان و فارس زیاد به کار می‌روند. گاهی عناصر طراحی دیگر شامل نقوش باستانی مانند درخت زندگی یا گل و عناصر هندسی مانند مثلاً ستاره نیز کاربرد دارند.

عناصر طراحی مفرد نیز می‌توانند ترکیب و عناصر گروهی بزرگتر و پیچیده‌تر تشکیل دهند:[۲۰][۲۱]

  • هراتی
  • مینا خانی
  • شاه عباسی
  • بید مجنون
  • هرشنگ Harshang یا خرچنگ
  • گل حنایی
  • گول در فرش ترکمن.[۲۲]

نقوش مشترک در فرش شرقی:

 
مینیاتور فارسی توسط میر سید علی در حدود ۱۵۴۰. موزه بریتانیالندن

نمادگرایی و منشأ الگوهای فرش ویرایش

می بیتی[۲۳] (۱۹۰۸–۱۹۹۷) یک محقق برجسته در زمینه فرش در سال ۱۹۷۶ چنین نوشت:[۲۴]

فرش‌های شرقی از مناطق مختلف اغلب نقوش مشترکی دارند. تلاش شده‌است تا منشأ این نقوش پیدا شود. ماهیت این نقوش در اثر خلاقیت، سعی و خطا و اشتباهات انسانی به مرور ممکن است تغییر کرده باشد.[۲۵]

انواع موتیف Elibelinde

 
سه نمونه موتیف گلیم برای تعویذ
 
جانمازی شیروان با دست و علائم مسجد.

جعل ویرایش

فرش شرقی برای کلکسیون داران جذاب است و با قیمت بالا فروخته می‌شود.[۲۶] این نیز انگیزه‌ای برای تقلب در تولید فرش می‌شود.[۲۷] تکنیک‌هایی مانند جایگزین کردن گره‌ها یا دوباره بافی قطعات فرش می‌توانند برای تغییر یک فرش مورد استفاده قرار گیرند به طوری که فرش بزرگتر یا باارزش تر از چیزی که هست به نظر برسد.

فرش‌های مناطق ویرایش

فرش را می‌توان طبقه‌بندی شده توسط منطقه خود را از مبدأ که هر کدام نشان دهنده رشته‌های مختلف از سنت: فرش ایرانی، فرش پاکستانی، فرش‌های عربی، فرش‌های آناتولی (ترکی)، فرش‌های کردی، فرش‌های قفقازی، فرش آسیای مرکزی، فرش‌های ترکستانی یا ترکمنهای ترکستان، فرش چینی، فرش تبتی و فرش هندی.

فرش ایرانی (فارسی) ویرایش

فرش ایرانی (Persian carpet) یا قالی ایرانی (Persian rug) عنصر اصلی در فرهنگ ایرانی و هنر ایرانی است و پیشینه آن به ایران باستان برمی گردد. طبقه‌بندی فرش ایرانی بر اساس قومیت‌ها و محل بافت، عشایر، و روش‌های دیگر صورت می‌گیرد. امروزه فرش‌های عشایری، روستایی، شهری، نمایشگاهی (تابلو) و تولیدات کارخانه‌ای در ایران از هم متمایز هستند. گروه‌های قومی (به عنوان مثال کردها، با قبایل کوچرو مانند قشقایی و بختیاری، افشاری، آذری و ترکمن) فرش‌های خود را دارند. فرش‌های شهرهای مختلف مانند هریس، همدان، سنه (سنندج)، بیجار، اراک (سلطان آباد), مشهد، اصفهان، کاشان، قم و نائین و بسیاری شهرهای دیگر با نام شهر شناخته می‌شوند. جنس مواد و نوع بافت هم می‌تواند به طبقه‌بندی فرش‌های ایرانی بینجامد.

مجموعه‌های مهم ویرایش

نگارخانه ویرایش

فرش آناتولی ویرایش

فرش ایرانی ویرایش

فرش قفقازی ویرایش

فرش ترکمن ویرایش

فرش هند ویرایش

فرش‌های چینی ویرایش

جستارهای وابسته ویرایش

منابع ویرایش

  1. Denny, Walter B. (2014).
  2. Denny, Walter B. (2014).
  3. "UNESCO Representative List of the Intangible Cultural Heritage of Humanity".
  4. "UNESCO Representative List of the Intangible Cultural Heritage of Humanity".
  5. "UNESCO Representative List of the Intangible Cultural Heritage of Humanity".
  6. Emery, Irene (2009).
  7. Pinner, R. (1983).
  8. von Soden, Wolfram; Schley (transl.
  9. Rudenko, S.J. ; Thompson, M.W. (transl.) (1970).
  10. The State Hermitage Museum: The Pazyryk Carpet.
  11. The Grove Encyclopedia of Islamic Art: The debate on the origin of rugs and carpets.
  12. ۱۲٫۰ ۱۲٫۱ Spuhler, Friedrich (1987). خطای یادکرد: برچسب <ref> نامعتبر؛ نام «Spuhler Carpets Islamic Museum Berlin» چندین بار با محتوای متفاوت تعریف شده‌است. (صفحهٔ راهنما را مطالعه کنید.).
  13. Spuhler, Friedrich (2012).
  14. ۱۴٫۰ ۱۴٫۱ "Kuwait Dar al-Athar al-Islamyya rugs and textiles collection" بایگانی‌شده در ۲۵ ژوئیه ۲۰۱۵ توسط Wayback Machine. http://darmuseum.org.kw/.
  15. Spuhler, Friedrich (2013).
  16. Eilland, Murray L. Jr. ; Eilland, Murray III (1998).
  17. Eilland, Murray L. Jr. ; Eilland, Murray III (1998).
  18. Ford, P.R.J. (1981).
  19. Erdmann, Kurt (1943).
  20. Edwards, A. Cecil (1953).
  21. Ford, P.R.J. (1981).
  22. Thompson, Ian (1980).
  23. Mackie, Louise W. (1987).
  24. Beattie, May H. (1976).
  25. Opie, James (1994).
  26. Osborne, Hannah (16 June 2013).
  27. Erdmann, Kurt (1970).
  28. Özçelık, Serpil; Denny, Walter B. (2013).
  29. Dadgar, Leila (ed.) (2001).
  30. Spuhler, Friedrich (2012).
  31. Braganz, Bruce P. (2014).
  32. Pinner, Robert; Eilland, Jr. , Murray J. (1999).
  33. Evans, Ben (2014).
  34. "A Flight of Fancy".
  35. Ionescu, Stefano; Biedrońska-Słota, Beata, eds. (2013).
  36. Brizza, Maria Teresa Balboni, ed. (2008).