محقق کرکی

علی بن حسین بن عبدالعالی (۱۵۳۱–۱۴۶۱م) (۹۴۰–۸۷۰ق)مشهور به محقق ثانی و محقّق کَرَکیِ جبل عاملی، از فقها و مراجع تقلید شیعه و از علمای عصر صفوی بود که از جبل عامل مهاجرت کرد و ابتدا به عراق رفت و سپس در پی دعوت شاه اسماعیل صفوی برای تبلیغ و ترویج تشیع، به ایران آمد. شاه تهماسب اول او را به عنوان نایب امام زمان صاحب حقیقی دولت خواند و لذا او اختیارات واقعی را در دست گرفت. او یک مجتهد و اصولی صِرف بود و روش او را بسیاری از علمای شیعه نپسندیدند.

تولد

محقق کرکی در سال ۸۷۰ هجری قمری در روستای کرکِ نوحِ جبل عامل (در لبنان) به دنیا آمد.

تحصیلات

کرکی در وطن خود، نزد محمد بن محمد بن خاتون، شمس‌الدین محمد جزینی، شمس‌الدین محمد احمد صهیونی و علی بن هلال جزایری دانش آموخت. سپس به مصر رفت و پس از سال ۹۰۹ ه‍.ق به عراق هجرت کرد؛ و در سال (۹۱۶ ه‍.ق) وارد ایران شد. او در شهرهای خراسان، اصفهان، قزوین و عراق اقدامات مهم و مؤثری به نفع آیین تشیع به سامان رسانید؛ به طوری که می‌توان گفت اساس و پایه مذهب شیعه را او در کشور به پا داشت.

هجرت به ایران

محقّق کَرکی هر چند به دعوت شاه اسماعیل به ایران آمد ولی در زمان او توفیق چندانی به دست نیاورد، و محقّق کرکی در زمان او فرصت زیادی برای دست‌یابی در اداره امور کشور نیافت. اما در زمان شاه تهماسب، او از شاه تهماسب یک فرمان کتبی گرفت که شاه آن را به دست خودش با املای شیخ کرکی نوشته بود، و در میان سران قزلباش پخش کرد. متن این حکم چنین بود: هرکه مخالفت خاتمُ المجتهدین، وارث علوم سید المرسلین، نائب الأئمة المعصومین [شیخ کرکی] بکند، و در مقام متابعت نباشد، بیشائبه ملعون ومردود [است]، و به سیاسات عظیمه و تأدیب بلیغه مؤاخذه خواهد شد. ما در این دوره با دو اصطلاح مواجه‌ایم که یکی «مخالفین» و دیگری «معانِدین» است. گرچه این دو اصطلاح در مواردی به‌جای هم به‌کار رفته‌اند، ولی اصطلاح نخست برای سردستگان تبرائیان رقیبِ شیخ کرکی و اصطلاح دوم برای سنیان و شیعیان زیدی و اسماعیلی به‌کار می‌رفته‌است. این هر دو اصطلاح توسط شیخ کرکی ابداع شدند تا همهٔ کسانی که با مهاجران از روستاهای لبنان همسو نبودند با چوب «مخالف» یا «معاند» تکفیر شده از میان برداشته شوند. شیخ کرکی پس از نویساندن حکمنامهٔ شاه تهماسب، فتوائی شرعی صادر کرد که در هیچ‌کدام از شهرهای ایران نباید «مخالفان» و «معاندان» زندگی کنند. این فرمان شرعی برای بیرون راندن همگانیِ ایرانیان سنی مانده و شیعیان اسماعیلی و زیدی از شهرهای خودشان بود. صاحب قصص العلماء در این باره چنین نوشته‌است: او امر کرد که مخالفان و سنیان را [از شهرها] بیرون کنند تا مبادا که موافقین را گمراه نمایند.

اعمال ولایت فقیه

پس از مرگ شاه اسماعیل، محقّق کَرکی به عنوان نائب امام مهدی در همهٔ شئون اقتصادی، سیاسی و دینی دولت شیعی جدید صاحب اختیار مطلق شد تا آنجا که شخص شاه تهماسب نیز نائب او به‌شمار می‌آمد و او را به مقام شیخ الاسلامی نائل کرد.

کَرکی به شیوه شهید اوّل از سوی خود نمایندگان ویژه‌ای به نواحی مختلف فرستاد. قرار گرفتن در این جایگاه نوین به وی امکان داد که در امور مذهبی به اجتهادهای نو دست بزند تا آنجا که نویسندگان غیر شیعی به خاطر فتاوی کَرکی در امور مختلف او را «مخترع الشّیعه» لقب داده‌اند.

شاه تهماسب امور کشور را به اختیار او درآورد و توقیع به تمام شهرهای قلمرو خود فرستاد تا از فرمان او اطاعت کنند و بدانند که پایه مملکت و کشورداری به عهده اوست، زیرا نائب امام است و امور محوّل به امام زیر نظر او اداره خواهد شد. شاه تهماسب در یکی از دیدارهایش با وی گفته بود: «فرمانروا تو هستی و من یکی از کارگزاران تو می‌باشم».

پس از محقّق کَرکی سایر علمای جبل عاملی پشت در پشت به مقام خاتم المجتهدین (مجتهد الزّمانی) منصوب شدند ولی هیچ‌یک به اندازه محقّق کَرکی از قدرت و نفوذ زیاد در حکومت برخوردار نشدند. از چهره‌های برجسته جبل عاملی پس از محقّق کَرکی می‌توان به شیخ بهایی و علامه مجلسی اشاره نمود.

شاه تهماسب صفوی بنابر نقلی که مرحوم سید نعمت اله جزایری درابتدای کتاب شرح عوالی اللئالی دارد خطاب به محقق کرکی گفت:

تو شایسته‌تری برای حکومت چون تو نایب امام زمان (ع) هستی و من کارگزار تو هستم و دستورات تو را اجرا می‌کنم. (کتاب صفویه از ظهور تا زوال، ص ۳۷۵ و ۳۷۶)

وفات

وی در روز عید غدیرِ سال ۹۴۰ قمری در نجف وفات یافت یا به قولی توسط مخالفان شیعه مسموم شد.پیکر وی در حرم علی بن ابی‌طالب دفن شد.

منابع

• ترویج مذهب تشیّع و چشم‌اندازهای آن در آموزش و پرورش ایران، جلال جبل عاملی (عضو هیئت علمی دانشکده روان‌شناسی و علو تربیتی دانشگاه اصفهان)

جستارهای وابسته

• محقق اول
• محقق ثالث
• رسمی شدن تشیع در ایران توسط صفویان