مسجد رکن‌الملک

مسجد رکن‌الملک مربوط به سدهٔ ۱۳ ه‍.ق است و در خیابان فیض اصفهان، مجموعه تخت فولاد و جنب تکیه حاجی آباده‌ای واقع شده‌است. این اثر در تاریخ ۲۵ اردیبهشت ۱۳۵۷ با شمارهٔ ثبت ۱۶۰۴ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده‌است.

مسجد رکن الملک اصفهان

مسجد رکن‌الملک
نام	مسجد رکن‌الملک
کشور	ایران
استان	استان اصفهان
شهرستان	اصفهان
اطلاعات اثر
کاربری	مذهبی
دورهٔ ساخت اثر	قاجار
بانی اثر	رکن‌الملک
اطلاعات ثبتی
شمارهٔ ثبت	۱۶۰۴
تاریخ ثبت ملی	۲۵ اردیبهشت ۱۳۵۷

این مسجد توسط سلیمان‌خان رکن‌الملک ملقب به «رکن‌الملک»، نایب‌الحکومهٔ ظل السلطان، (حاکم اصفهان) در سال ۱۳۲۵ قمری بنا شده‌است. نام اولیه این مسجد «مسجدالاقصی» بوده که تدریجاً بین مردم به نام سازنده آن شناخته و معروف می‌شود. چندین ماده‌تاریخ در مورد بنای آن وجود دارد که همگی به همین سال اشاره دارند. اما در کاشی‌کاری ایوان اصلی مسجد تاریخ ۱۳۱۹ قید شده که به وضوح مشخص است. از جمله:

(بنای مسجد اقصا مبارک شد سلیمان را)

و نیز

(این صرح ممرد نیز بنیان ز سلیمان شد)

هم چنین آیت‌الله نورالله نجفی اصفهانی گفته‌است:

چون ز رکن‌الملک و الدین آن سلیمان دوم		شد بنای مسجد الاقصی هدی للمتقین
سر برون آورد نور و بهر تاریخش سرود		از سلیمان شد بنای مسجد اقصی متین

مسجد رکن‌الملک از سمت شرق به خیابان فیض، از جنوب به کوچه تکیه میرفندرسکی، از شمال به باغ والهیه و از جنوب شرق به تکیه آباده‌ای می‌رسد. بنای مسجد تماماً از آجرهای چهارگوش و به سبک قاجاری بناشده است. ساخت آن چندین سال به طول انجامیده و نقشه آن برگرفته از مسجد حکیم و مسجد سید اصفهان می‌باشد.

ساخت و ویژگی‌های بنا

رکن‌الملک این مسجد را برای اقامهٔ نماز و برگزاری دعای کمیل آیت الله العظمی حاج شیخ محمدرضا کلباسی اشتری احداث نمود و پس از استقبال پرشور مردم اصفهان، مصمّم به تکمیل این بنا گردید و با ساخت گنبد و صحن بزرگ مسجد و حجره‌های اطراف آن، ساخت مسجد را به اتمام رساند.

این مسجد تاریخی با ساختمان آجری و گنبد فیروزه‌ای مثل نگینی در تخت فولاد می‌درخشد. این مسجد دارای ۲ در و سردر ورودی منقوش به انواع نقوش گل کاشی‌کاری می‌باشد. سر در اصلی حدود ۹ متر عرض دارد که به دلیل اختلاف ارتفاع حدود ۸۰ سانتی‌متری این بنا از سطح خیابان با چند پله با فضای بیرونی ارتباط دارد. بر روی این طاق قوسی درقسمت بام سردر یک بنای چوبی قرار دارد که جایگاه مؤذن برای اعلان اذان بوده‌است.

بعد از عبور از سردر اصلی مسجد، صحن کوچک مسجد با حجره‌هایی دورتادور قرار دارد. در بخشی از این صحن کوچک، مقبره‌ای قرار دارد که در آن بزرگان خاندان کلباسی به خاک سپرده‌شده‌اند. در ضلع جنوب این صحن سر دری قرار دارد که ورودی آب‌انبار معروف مسجد است. سنگی که بر دیوار آب‌انبار نصب‌شده و با خط نستعلیق برجسته طی اشعاری ماده‌تاریخ اتمام آب‌انبار را سال ۱۳۲۱ هجری قمری ذکر کرده‌است. در انتهای صحن کوچک سردری زیبا مشاهده می‌شود که کتیبه‌ای به قلم سیدهاشم طوبی اشعاری به سال ۱۳۲۰ هجری قمری نوشته شده‌است. دو تصویر نقاشی شده از رکن‌الملک در دو طرف آن به چشم می‌خورند.

بعد از عبور از سردر یک دالانی صحن کوچک را به صحن بزرگ‌تر مسجد متصل می‌نماید. در همین دالان حجره‌ای وجود دارد که محل آرامگاه میرزا سلیمان خان رکن‌الملک شیرازی به همراه همسرش می‌باشد که با اشعار ایشان زینت داده‌شده و ضریحی چوبی بر مزار وی ساخته‌شده‌است. سردر مقبره مرحوم رکن‌الملک، ماده‌تاریخ درگذشت وی بر روی کاشی معرق در سال ۱۳۹۱ قمری تزئین شده‌است.

با ورود به صحن باشکوه مسجد، گنبد بزرگ فیروزه‌ای و صحنی چهارایوانه در برابر چشم بیننده ظاهر می‌شود که حوضی زیبا در میان آن قرارگرفته است و در دو طرف آن رواق‌ها قرار دارند دورتادور این فضا را کتیبه‌هایی از اشعار میرزا سلیمان خان رکن‌الملک در ترکیبی با اسماء الهی آراسته‌است. بزرگ‌ترین ایوان مسجد با نقوش زیبای اسلیمی در ضلع جنوبی مسجد قرارگرفته است. در سال‌های اخیر محراب زیبایی در سمت رأس آن ساخته‌شده‌است.

ازجمله ویژگی‌های این مسجد، برخورداری از شبستان زمستانی و نمازخانه زیر گنبد تابستانی است. شبستان زمستانی، در سمت غرب صحن مسجد و به خاطر گرم‌تر نگه‌داشتن شبستان در فصل زمستان حدود پنجاه سانتی‌متر از سطح مسجد پایین‌تر قرارگرفته است. شبستان تابستانی مسجد با گنبد مرکزی و گنبد خانه‌های جانبی نیز در ضلع جنوبی قرارگرفته و گنبد اصلی بر فراز چهارستون سنگی حجاری‌شده بر روی شبستان استوارشده است. در این شبستان دو محراب بسیار زیبا به چشم می‌خورد که با کاشی‌های هفت‌رنگ آراسته‌شده‌اند. یکی از محراب‌ها قدیمی و مربوط به دوره قاجار و دیگری در سال ۱۳۸۸ شمسی بر اساس معماری قاجاری توسط آیت‌الله حاج شیخ احمد کلباسی اشتری به بنای مسجد افزوده‌شده‌است.

ماجرای ساخت مسجد رکن الملک

در یکی از سال‌های خشک‌سالی که مردم اصفهان در تنگنای بی‌آبی و قحطی قرار گرفته بودند، میرزا سلیمان خان رکن‌الملک، از آیةالله آقاشیخ محمد تقی نجفی می‌خواهد تا نماز درخواست باران خوانده و از خدا رفع این گرفتاری را بخواهد. پس از فراهم شدن مقدمات برای انجام نماز باران، شیخ محمدتقی آقا نجفی از آیةالله میرزا عبدالرحیم کلباسی که عالمی فاضل و خطیبی ماهر و عارفی کثیرالبکا بود و نفسی‌گیرا و تأثیری بسزا داشت، درخواست کرد که بر منبر برود و مردم را موعظه کند و با توسل، زمینه را آماده کند تا نماز باران در کمال خشوع و بندگی به جای آورده شود. آقا میرزا عبدالرحیم به آقا نجفی گفت: اجازه بدهید که این موعظه و خطابه را پسرم میرزا رضا انجام دهد و او به منبر برود. اما آقا نجفی پاسخ داد: جلسه به این مهمی را نمی‌توان به دست نوجوانی هیجده ساله سپرد. سرانجام آقا میرزا عبدالرحیم کلباسی بالای منبر رفته و پس از کمی موعظه، ادامه این منبر را به پسرش میرزا رضا کلباسی واگذار کرد. میرزا رضای جوان همچون پدر بزرگوارش کثیرالبکاء و سخنوری توانا بود، جلسه را به صحرای محشر تبدیل کرد و زلزله و تکانی عجیب به مجلس داد، به گونه‌ای که صدای ضجّه و ناله و گریه مرد و زن و کوچک و بزرگ بلند شد و مجلس از هر جهت برای ادای نماز باران مهیا گردید. آیةالله حاج شیخ محمدتقی نجفی معروف به آقا نجفی که این التجاء و توسل بی‌نظیر را دید، به شدت تحت تأثیر قرار گرفت و پس از اقامه نماز استسقاء، همان‌جا به رکن‌الملک فرمود: شما مسجدی در تخت فولاد بسازید، که ایشان (آقا میرزا رضا) در آن، دعای کمیل بخواند و به وعظ و خطابه بپردازد. بدین ترتیب بنای مسجد رکن‌الملک جهت اقامه نماز و مراسم دعای کمیل حاج شیخ محمدرضا کلباسی گذاشته شد و این مراسم معنوی تاکنون که بیش از یک قرن از تأسیس مسجد گذشته، هر سحر شب جمعه با حضور خیل مشتاقان ادامه دارد.

مراحل ساخت

دوره اول: ساخت تکیه آباده‌ای توسط مرحوم رکن‌الملک (۱۲۷۷ ش)

دوره دوم: ساخت مسجد شامل شبستان (۱۲۷۸ ش)

دوره سوم: احداث آب‌انبار (۱۲۸۲ ش)

دوره چهارم: ساخت گنبدخانه، اتاق مسافران و خانه امام جماعت (۱۲۸۵ ش)

دوره پنجم:این دوره شامل تعمیرات و تغییرات این مجموعه و تأسیس مجتمع فرهنگی دینی رکن‌الملک تحت تولیت آیت الله حاج شیخ احمد کلباسی نواده علامه محمدابراهیم کلباسی می‌باشد:

اضافه کردن خانه امام جماعت به شبستان (۱۳۷۵ ش) احداث کتابخانه عمومی و سالن امام خمینی ره (مجاور شبستان) (۱۳۸۰ ش) ساخت حوزه علمیه رکن‌الملک - واحد خواهران (۱۳۸۱ ش) تبدیل اتاق‌های مسافران به حجره و آب‌انبار به کلاس درس طلاب (۱۳۸۲ش) تأسیس حوزه علمیه رکن‌الملک (واحد برادران) و ساخت حجره‌های جدید بر روی پشت بام مسجد (۱۳۸۷ ش) تعمیر و تکمیل باغ والهیه و احداث حوزه علمیه مالک اشتر (۱۳۹۱ ش) احداث کتابخانه تخصصی حوزوی آیت الله العظمی کلباسی اشتری (۱۳۹۵ ش) مشهدی محمد والی زاده، نواده آقا محمدکاظم واله اصفهانی عمارت باغ موروثی خود را جهت سکونت حاج شیخ محمدرضا کلباسی و امامان جماعت از فرزندان او وقف کرد.

افراد مهم مدفون

از جمله افراد مهم مدفون در این مسجد، میرزاسلیمان خان رکن‌الملک، آیات عظام حاج شیخ اسماعیل کلباسی، حاج شیخ فخرالدین کلباسی و حاج شیخ صدرالدین کلباسی هستند.

جستارهای وابسته

• فهرست آثار ملی ایران
• سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری