پان‌عربیسم

یک ایدئولوژی بر پایه وحدت مردمان عرب

پان عربیسم (به عربی: الوحدة العربیة) یک ایدئولوژی است، که از اتحاد همه مردم عرب در یک دولت ملی واحد، متشکل از کشورهای عربی غرب آسیا و شمال آفریقا از اقیانوس اطلس تا دریای عرب، که نمایان‌گر جهان عرب است، حمایت می‌کند.[۱][۲] این ایده ارتباط نزدیکی با ملی‌گرایی عربی دارد و بر این عقیده تأکید دارد که عرب‌ها یک ملت واحد را تشکیل می‌دهند. این ایده در اواخر قرن نوزدهم در میان مناطق عرب‌نشین امپراتوری عثمانی شکل گرفت و محبوبیت آن در دهه‌های ۱۹۵۰ و ۱۹۶۰ به اوج خود رسید. طرفداران پان عربیسم اغلب از اصول سوسیالیستی حمایت کرده و به شدت با دخالت سیاسی جهان غرب در جهان عرب مخالفت کرده‌اند. همچنین با تشکیل اتحادها و تاحدودی همکاری اقتصادی، به دنبال تقویت کشورهای عربی در برابر نیروهای خارجی بودند.[۳]

نقشه جهان عرب
پرچم پان عربیسم
جمال عبدالناصر، رئیس‌جمهور مصر، اولین مبلغ بین‌المللی پان‌عربیسم بود.

سرآغاز این ایدئولوژی به رفتارهای ضد دولت عثمانی، توسط شریف حسین پیش از جنگ جهانی اول که به تحریک بریتانیا صورت می‌گرفت بازمی‌گردد، که در سال‌های ۱۹۱۵ تا ۱۹۱۶ میلادی، منجر به معاهده بین دولت بریتانیا و شریف حسین گردید. شریف حسین که به‌دنبال استقلال از امپراتوری عثمانی و تشکیل دولت مستقل عربی در منطقه بود طی این معاهده قول پشتیبانی بریتانیا از دولت نو پدید عربی در صورت شورش عرب‌ها برضد عثمانی را گرفت. در حالی که بریتانیا در سال ۱۹۱۶ طی توافق‌نامه سایکس پیکو با فرانسه بدون توجه به معاهده خود با شریف حسین نقشه تقسیم خاورمیانه بین دو کشور را توافق کردند و در سال ۱۹۱۸ پس از سقوط عثمانی، بریتانیا به وعده خود با شریف حسین عمل نکرد.[نیازمند منبع]

حالت شناخته‌شدهٔ آن برای نخستین بار در دههٔ ۱۹۳۰ میلادی و توسط میشل عفلق در سوریه بنا گذاشته شد. او بنیادگذار حزب بعث بود که خط فکری آن آمیزه‌ای از مارکسیسم و ملی‌گرایی است. ایدئولوژی پان عرب که یک ایدئولوژی سکولار و ملی‌گرا می‌باشد، آنچنانکه برخی اعضای برجسته آن مسیحی می‌باشند؛ مثلاً طارق عزیز، وزیرخارجه عراق در دولت صدام حسین یکی از پان عرب‌های مسیحی برجسته بود. این حرکت متهم به تضعیف اقوام دیگر منطقه، مانند ترک‌ها و ایرانی‌ها (شامل اقوام ایرانی کرد ساکن خارج از مرزهای فعلی ایران) می‌باشد.[نیازمند منبع] طی سال‌های نیمه دوم سده بیستم پان عربیسم کوشید تا کشورهای گوناگون عربی را یکپارچه کند. مهم‌ترین این کوشش‌ها به تشکیل کشور جمهوری متحده عربی انجامید که میان سال‌های ۱۹۵۸ و ۱۹۶۱ از یکی شدن سوریه و مصر به وجود آمده بود.

در دهه ۱۹۶۰ پرچم‌دار اصلی پان عربیسم جمال عبدالناصر، رئیس‌جمهور مصر بود؛ ولی به‌واسطه شکست کشورهای عربی در جنگ شش روزه با اسرائیل و به‌واسطه عدم رشد کافی اقتصادی این ایده ضربات سنگینی را متحمل شد. البته صلح با اسرائیل هم ضربه مهلکی بر چهره پان عرب‌ها وارد کرد و آن‌ها در در انظار عمومی رسوا ساخت. نمود امروزی اندیشه‌های پان عربی، جهان عرب در اتحادیه عرب و شورای همکاری خلیج فارس خود را نشان می‌دهد. این دو سازمان تلاشی برای نزدیک‌سازی کشورهای عربی به یکدیگر است.

در زمان محمدرضا شاه پهلوی

ویرایش

در زمانی که محمدرضا شاه علناً روابط ایران با اسرائیل را تأیید کرد، جمال عبدالناصر مناسبات سیاسی خود را با ایران قطع کرد و به تبلیغ علیه شاه پرداخت. سوریه و عراق و سایر کشورهای عربی از «جنبش آزادی‌بخش» خوزستان پشتیبانی کردند. سپس اعراب نام خلیج فارس را خلیج عربی و خوزستان را نیز عربستان نامیدند.[۴]

صدام حسین

ویرایش
 
تصویری از صدام حسین در حالی که جنگ ایران و عراق را قادسیه صدام می‌خواند.

صدام حسین، به دنبال برانگیختن اختلافات قومی، با حمایت «جبهه آزادی عربستان» در خوزستان و «جبهه آزادی ایران» در بلوچستان درآمد.[۵]

ایدئولوژی پان‌عربی حزب بعث، خوزستان متعلق به ملت عرب می‌دانست و مدعی بود که باید به دست عرب‌ها برگردد.[۶]

صدام حسین ادعای بی‌اساسی در مورد مالکیت جزایر سه‌گانه ایران برای خود کرد. در سپتامبر ۱۹۸۰، عراق، نقشه‌ای جعلی و تحریک‌کننده را چاپ که در در آن، مالکیت جزایر سه‌گانه، از طرف ملت‌های عرب، به او داده شده‌است؛ یعنی ایرانیان، مشروعیت حقوق عراق را به رسمیت شناخته‌اند.[۶]

صدام حسین، با حمایت آشکار مالی از تجزیه‌طلب‌های شورشی در خوزستان، دادن وعده همیاری به آنها جهت آزادی عربستان (نامی که توسط رژیم صدام حسین بر استان قدیمی ایران گذاشته شد) متهم شد. بنابر بر گفته فرمانده کل خوزستان، دریادار احمد مدنی، ایران به شورشیان، حمایت تسلیحاتی می‌کرد.[۶]

صدام حسین با برجسته‌سازی چهره عربی اسلام، مثل تأکید بر تبار عربی محمد، زبان عربی قرآن و جایگاه شهرهای مقدس اسلام در کشورهای عربی، به مقابله پیام حکومت ایران به مردم عراق شد. بعدها، با تأکید برتری اعراب بر ایرانیان، او جنگ خود علیه ایران را جنگ قادسیه دوم خواند.[۶]

پانویس

ویرایش
  1. Rubin, Barry (1991). "Pan-Arab Nationalism: The Ideological Dream as Compelling Force". Journal of Contemporary History. 26 (3/4): 535–551. ISSN 0022-0094.
  2. "pan-Arabism". Oxford Reference (به انگلیسی). Retrieved 2023-09-02.
  3. "Arab Unity." The Continuum Political Encyclopedia of the Middle East. Ed. Avraham Sela. New York: Continuum, 2002. pp. 160–166.
  4. شوکراس (۱۳۸۱). آخرین سفر شاه. ص. ۹۹.
  5. Mohsen M. Milani,"IRAQ vi. PAHLAVI PERIOD, 1921-79" in Encyclopædia Iranica, Vol. XIII, Fasc. 6, pp. 564-572
  6. ۶٫۰ ۶٫۱ ۶٫۲ ۶٫۳ Saskia M. Gieling,"IRAQ vii. IRAN-IRAQ WAR" in Encyclopædia Iranica, Vol. XIII, Fasc. 6, pp. 572-581

منابع

ویرایش

پیوند به بیرون

ویرایش