پیمان ایران-روسیه (۱۷۱۷)

پیمان ایران-روسیه در پایان ماه ژوئیه ۱۷۱۷ میان روسیه تزاری و ایران صفوی امضاء شد. این پیمان میان سفیر روسیه، آرتمی وولینسکی و وزیر اعظم صفوی فتحعلی خان داغستانی تسهیل شد. تزار آن موقع روسیه، پتر یکم پیمان را در ژٰوئیه ۱۷۱۹ و شاه سلطان حسین در سال ۱۷۲۰ آن را تصویب کردند. این پیمان نخستین توافق دوجانبه در روابط ایران و روسیه بود.

با این وجود، هنگامی که این پیمان تصویب شد ایران در آشوب و ناآرامی بود پس شرایط آن «به‌طور گسترده‌ای نادیده گرفته شدند.» تاریخدان رودی ماتی اشاره می‌کند که: «ناآرامی‌های گسترده در ایران که به دنبال پیمان رخ دادند پیاده‌سازی پیمان را بکلی ناممکن کرد.» چندین سال پس از آن در سال ۱۷۲۲، زمانی که حکومت صفویان به پایانی‌ترین پایه فروپاشی رسیده بود، روسیه از مرگ بازرگانان روسی در تاراج شماخی به عنوان یک بهانه جنگ برای جنگ ایران و روسیه استفاده کرد.

پیش‌زمینه

شاه سلطان حسین

در ابتدای سده ۱۸ میلادی، قلمروی ایران صفوی که زمانی کامیاب و موفق بود رو به زوال رفت که منجر به شورش‌های مختلفی در بخش‌های مختلف کشور شد. شاه سلطان حسین که پادشاهی ضعیف بود، علی‌رغم تمایل شخصی او به انسانیت، انعطاف‌پذیری و آرامش بیشتری نسبت به رئیس ملای خود داشت، اما با توصیه‌های مشاوران خود در مورد تصمیمات مهم دولتی گمراه شد. او به عنوان یک «پادشاه ثابت» حکم‌رانی می‌کرد و ترجیح می‌داد از پایتخت اصفهان زیاد دور نباشد. او که بیشتر اوقات خود را در حرم‌سرا می‌گذراند، به زودی بازیچه دست علمای دربار خود، به ویژه محمدباقر مجلسی شد.

بسیاری از اهداف سیاسی حاکم روسی پتر یکم جاه‌طلب به سوی ایران بود.یکی از این اهداف داشتن کنترل کامل برروی صادرات ابریشم ایران بود. حاکمان روس پیش از پتر تلاش کرده بودند که ایران را راضی به صادر ابریشم به اروپا از طریق روسیه کنند.هرچند که حکم‌های رسمی توسط مقامات رسمی روسیه برای سود بردن از بازرگانان ارمنی تصویب شده بودند اما بی تاثیر بودند.بازرگانان ارمنی همچنان ترجیح می‌دادند ابریشم را از طریق امپراتوری عثمانی به اروپا صادر کنند. در ۱۷۱۱، پتر یکم تلاش کرد برای بازرگانان ایران صفوی امتیازهای بیشتری تصویب کند اما مانند تلاش‌های پیشین شکست خورد.

شرایط

شرایط پیمان موارد زیر بودند:

• روسیه مجاز به انجام تجارت در تمام نقاط امپراتوری صفوی بود.
• ایران امنیت شهروندان روسیه درون مرزهای امپراتوری صفوی از دزدها و راهزنان را تضمین کرد.
• بازرگانان روسی مجاز به خرید ابریشم در مازندران و گیلان بودند.
• ایران تضمین کرد که از کاروان‌های تجاری روسی در راه نیازآباد و شماخی حفاظت کند زیرا باور بر این بود که این راه ناامن است.
• روسیه مجاز به ساخت کنسول‌گری در اصفهان (و بعدا در گیلان) شد.

منابع

• Atkin, Muriel (1980). Russia and Iran, 1780–1828. University of Minnesota Press. ISBN 978-0-8166-5697-4.
• Axworthy, Michael (2010). The Sword of Persia: Nader Shah, from Tribal Warrior to Conquering Tyrant. I.B. Tauris. ISBN 978-0-85772-193-8.
• Lockhart, Laurence (1958). The Fall of the Safavī Dynasty and the Afghan Occupation of Persia. Cambridge University Press.
• Matthee, Rudolph P. (1999). The Politics of Trade in Safavid Iran: Silk for Silver, 1600–1730. Cambridge: Cambridge University Press. p. 120. ISBN 978-0-521-64131-9.
• Matthee, Rudolph P. (2005). The Pursuit of Pleasure: Drugs and Stimulants in Iranian History, 1500–1900. Princeton University Press. ISBN 978-0-691-11855-0.
• Matthee, Rudi (2012). Persia in Crisis: Safavid Decline and the Fall of Isfahan. London: I.B.Tauris. pp. 1–371. ISBN 978-1-84511-745-0.
• Kazemzadeh, Firuz (1991). "Iranian relations with Russia and the Soviet Union, to 1921". In Avery, Peter; Hambly, Gavin; Melville, Charles (eds.). The Cambridge History of Iran. Vol. 7. Cambridge University Press. ISBN 978-0-521-20095-0.
• Rashtiani, Goodarz (2018). "Iranian–Russian Relations in the Eighteenth Century". In Axworthy, Michael (ed.). Crisis, Collapse, Militarism and Civil War: The History and Historiography of 18th Century Iran. Oxford University Press. ISBN 978-0190250331.
• Sicker, Martin (2001). The Islamic World in Decline: From the Treaty of Karlowitz to the Disintegration of the Ottoman Empire. Greenwood Publishing Group. ISBN 978-0-275-96891-5.