کولی

برای دیگر کاربردها، کولی (ابهام‌زدایی) را ببینید.

زن کولی، اسپانیا

زنان کولی در حال رقص. پراگ. ۲۰۰۷ میلادی

عکسی قدیمی از کولی‌های صربستان

کولی (غربتی) نام گروه‌های پراکندهٔ قومی است که در کشورهای مختلف دنیا به‌ویژه در اروپا و ترکیه (کولی‌های ترکیه) و همچنین نواحی مختلف ایران همچون شیراز، سیستان و بلوچستان ، کرمان، خراسان، و برخی دیگر از مناطق جنوبی و مرکزی ایران به سر می‌برند. کولی‌ها در سرتاسر دنیا به خواندن، رقصیدن شهرت دارند و مردمانی دوره‌گرد و خانه به‌دوش هستند که بیشتر در گذشته با اجرای برنامه‌های رقص و آواز در مسیر کوچ خود مردم را سرگرم می‌کردند، فال آن‌ها را می‌گرفتند، کف‌بینی می‌کردند و در کنار آن به کارهای دیگری همچون آهنگری و خالکوبی بر روی دست و صورت و اندام نیز می‌پرداختند. خصوصیات فردی و رفتار اجتماعی، آنان را به کاست‌های موجود در هند شبیه ساخته‌است.

تا سده هیجدهم کولی‌ها هم از لحاظ نژاد و هم از لحاظ زبانشان تا اندازه‌ای اسرارآمیز به نظر می‌رسیدند کولی‌هایی که از سرزمین هند به قسمت‌های جنوبی ایران از جمله شیراز و کرمان مهاجرت کرده بودند از نژادهای اسرارآمیز تر کولی‌ها بوده‌اند تا حدی که ازدواج بین خواهر و برادر و پدر و فرزند در بین آن‌ها معمول بوده‌است در اواسط سدهٔ هفتم کولی‌های مقیم ایران به دلیل هنجارشکنی و فساد اخلاقی‌های فراوان توسط بهرام گور و در بیابان‌های شیراز رها شدند و تا اواسط دوره قاجار منزوی و طرد شده بودن و مجدداً بدستور آقامحمدخان قاجار از زن‌های کولی‌ها برای شهوت و خوشگذرانی برای شاد نمودن مردم استفاده شداین حقیقت که عموماً گمان می‌رفت از مصر آمده‌اند (واژه gypsy انگلیسی تحریفی از کلمه Egyptian است) کافی بود تا زبان آن‌ها اسرارآمیز جلوه گر شود. اکنون روشن است که کولی‌ها (roma نام ملی و قومی است) از هند به صورت گروه گروه در پایان هزاره اول میلادی مهاجرت کرده‌اند. یکی از این گروه‌ها از طریق ایران به طرف آسیای صغیر، جنوب روسیه و کشورهای بالکان پیش رفته، تا در سده پانزدهم به اروپای غربی و در سده شانزدهم به بریتانیا رسیده‌است. ظاهراً گروه بعدی خط سیری جنوبی‌تر را یعنی از طریق ایران، سوریه، و مدیترانه به سوی آفریقا و شبه جزیره ایبری در پیش گرفته‌است. تا قرن بیستم گروه‌هایی از کولی‌ها با گرایش به نوعی زندگی کم و بیش چادرنشینی در همه کشورهای اروپایی و در بسیاری از بخش‌های دیگر جهان حضور داشتند؛ و زبان رُمانی، که اصلاً گونه‌ای ویژه از زبان هندو آریایی نو می‌باشد، اساساً با دو یا سه دوجین لهجه تشخیص داده شده‌است.

غربت‌های شیراز تا اواسط دوره قاجار، در شیراز و کرمان طوایفی به نام سوزمانی زندگی می‌کردند که برخی از آن‌ها کوچ و در روستاهای خانقین و حاج‌قره سکونت کردند. این طایفه‌ها جز رقص و کامروائی کاری بلد نبودند. زنان آن‌ها با رقاصی کسب درآمد می‌کردند و اگر کسی برای محفلی رقاص می‌خواست برای آن زن پیغام می‌فرستاد و او همراه با عده‌ای زن و مرد، متشکل از پدرخوانده و برادرهایش جمع می‌شدند و دو به دو می‌رقصیدند و بقیه هم ساز می‌زدند. مردها هم اگر خواندن بلد بودند، همراه با ساززدن می‌خواندند و پولی که درازای رقص می‌گرفتند، میان همه اعضای خانواده پخش می‌شد. زن سوزمانی به شوهر خود به صورت نوکر نگاه می‌کرد و به همین دلیل هنگامی تن به ازدواج می‌داد که جوانی را از سر گذرانده باشد. او با پرورش گوسفند و دیگر چهارپایان زندگی خود را اداره می‌کرد و مرد هم برای معاش روزانه‌اش با او ازدواج می‌کرد.

یکی از شغل‌های زن سوزمانی، آرایش کردن دختران جوان بود. این دخترها تا مدتی برای بهره‌برداری مالی به دست مردانی سپرده می‌شدند و مراقب بودند که از جوانی و زیبائی آن‌ها نهایت بهره‌گیری مالی بشود. پس از مدت کوتاهی، اگر آن زن و مرد رغبت داشتند در کنار هم بمانند، باز مدتی به زمان قرارداد اضافه می‌شد و اگر رغبت نداشتند، از هم جدا می‌شدند و سرپرستان دختر، او را مثل کالایی معمولی به بازار فروش می‌بردند.

خان‌های بزرگ منطقه هم این زن‌ها را نگه می‌داشتند و این کار را عیب نمی‌شمردند. زن سوزمانی لباسی با بالاتنه کوتاه و نصفه و نیمتنه‌ای به هسوزمانی اهل نماز و روزه بودند. این روزها هم در بسیاری نقاط ایران، به شوخی به زنانی که رفتار سبک داشته باشند، سوزمانی می‌گویند.

محتویات

نام

واژه کولی را از ریشه کابلی یا کاولی دانسته‌اند. و به آن لولی هم گفته می‌شود. اولین اشاره به این نام، مربوط به دورهٔ ساسانیان است؛ در این دوره بهرام گور دستور داد تا هزاران موسیقی‌دان را از هندوستان به ایران بیاورند. نام این نوازندگان هم به صورت کولی، کاولی یا کابلی (اشاره به این که از سمت کابل آمده‌اند) و هم به صورت لوری یا لولی آمده‌است و ریشهٔ تاریخی‌شان به دوران هخامنشیان باز می‌گردد که در آن بسیاری از موسیقی‌دانان این تمدن در منطقهٔ هندوستان ساکن بودند.

این مردم در ایران به نام‌های «لولی» و «غربت» شناخته می‌شدند و امروزه در مناطق مختلف ایران با نام‌های متفاوت شناخته می‌شوند.

• در خراسان: غرشمار یا قرشمال و غربتی
• در کردستان: دوم و قَرَچ (قه‌ره‌چ)
• در کرمانشاه: سوزمانی، کاولی، قره چی
• در زبان لکی: سوزمانی(زن بدکار کولی)، کاوولی، قرهَچی
  • در آذربایجان:قاراچی
• در لرستان: کاولیkaweli یا لوتی
• در مازندران و گرگان: گودار (گدار) یا جوکی
• در خوزستان: کولی و غربتی
• در قم: کولی و غربتی
• در جنوب فارس: لولو و گاگُلَك
• در کهگیلویه: غربتی
• در شیراز: کولو [Kulu]، غربتو و لولی
• در استان فارس و تهران: غربال بند
• در کرمان: لولی و سوری
• در سیستان: چلی
• در بلوچستان: لوری
• در ایلام: کاولی، خراط، سوزمانی
• در بوشهر: کولی و غربتی

همچنین با توجه به اینکه پیشه آهنگری حرفه بسیاری از کولیان ایران است در برخی بخش‌های ایران یه ایشان چلنگر هم گفته می‌شود. در عراق «غربت» و «کولی» و در هندوستان به آن‌ها «کاولی» می‌گویند و در ایران با حذف «الف»، کولی نامیده می‌شوند. لغت «قرشمال» که در خراسان رایج است به معنی «غیرشمار» یا «بی‌شمار» یا «در شمار غریبه‌ها» به کار می‌رود. «قراچی» به معنی سیاه‌چادر به خاطر سیاهی پوست کولی‌ها و در واقع همان سیاه ترکیست. در عربی به آن‌ها «غجر» می‌گویند که تصحیف کلمه «کوچر» است.

امروز کولی‌ها در کشورهای اروپایی بدین گونه نامیده می‌شوند:

• انگلیسی‌ها آن‌ها را «جیپسی» می‌خوانند زیرا سابقاً می‌پنداشتند که این طایفه قبطیانی هستند که از مصر آمده‌اند.
• فرانسوی‌ها کولی‌ها را «بوهمین» می‌نامند زیرا سابقاً خیال می‌کردند که از اهالی بوهم هستند که به فرانسه وارد شده‌اند.
• هلندی‌ها آن‌ها را «هایدن» به معنی کافر و بت‌پرست، آلمانی‌ها «زیگونر»، اسپانیایی‌ها «خیتانوس»، پرتقالی‌ها «سیگانا»، ایتالیایی‌ها «زینگاری» و «زینگوری» می‌نامند.

در غالب نقاط اروپا نام این طایفه صورت‌های تحریف شده‌ای از «زنگاری» یا «زنگالی» است که به باور زبان‌شناسان در اصل نبسودانی می‌باشد و در این صورت احتمال می‌رود این تیره با «چندال» یا نجس‌های هند ارتباطی داشته باشد.

پیشینه

از آنچه که منابع قدیمی بازگو می‌کنند چنین برمی آید که بهرام گور برای شاد داشت مردم و اینکه آنان از رامشگران بی‌بهره نباشند چندین هزار تن رامشگر را از هند به ایران آورده‌است. تعداد این کولی‌ها را فردوسی دوازده هزار نفر، ثعالبی چهار هزار نفر و نظامی شش هزار نفر ذکر کرده‌است.

حمزهٔ اصفهانی این ماجرا را چنین بازگو می‌نماید: «بهرام گور فرمان داد که مردمان نیمی از روز را کار کنند و نیم دیگر را به آسایش و خوردن و خوش‌گذرانی بپردازند و بی‌خُنیاگران و کولیان شراب ننوشند. بدین سان خُنیاگران گران ارجدار شدند و مُزد هر دستی از آنان به صد درهم رسید. بهرام، روزی گروهی از مردم را دید که خوش‌گذرانی نمی‌کردند. گفت: مگر من شما را از پرهیزِ خوشدلی و پایکوبی بازنداشتم؟ آن مردم در پیش او به خاک افتاده و گفتند: رامشگران خواستیم به زیاده از سد درهم، ولی نیافتیم. فرمان داد تا دوات و خامه (قلم) و صحیفه آوردند و به پادشاه هند نامه نوشت و از وی رامشگران و خُنیاگران خواست. وی دوازده هزار تن فرستاد. بهرام آنان را به شهرها و پیرامون کشور خود بپراکند، و شمار آنان به تناسل بیشتر شد.

حمدالله مستوفی این داستان را این‌گونه می‌گوید: «در زمان بهرام کار مطربان بالا گرفت، چنان‌که مطربی روزی به صد درم قانع نمی‌شد. بهرام گور از هندوستان دو هزار لوطی جهت مطربی بیاورد و نسل ایشان هنوز در ایران مطربی کنند.»

فردوسی در اینباره می‌گوید که بهرام هر کدام از ایشان را گندم و گاو و خر داد تا کشاورزی کنند و تودهٔ مردم را رایگان رامشگری کنند؛ ولی آنان که اهل کار برزیگری نبودند، گندم و گاو را خوردند و تنها خر برایشان ماند و بهرام چون چنین دید، گفت که بار و بنه بر خر نهید و رود و بربط برگیرید و دوره گردی کنید و خوش باشید و تودهٔ مردم را نیز خوشدل نمایید. این تیره در شاهنامه و چند بن مایهٔ دیگر لولی یا نامیده شده‌اند و نیای مردمی به‌شمار می‌آیند که امروزه در ایران و سراسر جهان پراکنده‌اند.

در منابع دیگری آمده‌است که کولی‌ها در عهد ولید بن عبدالملک، خلیفه اموی به ایران و بین‌النهرین آمدند. این کولی‌ها از حوالی رود سند سفلی، به طرف فرات یا دجله آمدند و به محض این که مستقر شدند، به دزدی و راهزنی و قتل پرداختند و راه بصره و بغداد را بستند و قیمت خواربار، بالا رفت و مردم در فشار قرار گرفتند. خلفا ناچار بودند پیوسته سربازانی را برای سرکوبی آن‌ها بفرستند. سرداران مأمون از این مردم شکست خوردند و معتصم، سرلشکری عرب به نام عجیف را که مورد اعتمادش بود مأمور سرکوبی کولی‌ها کرد و بالاخره در سال ۲۲۰ ه‍. ق توانست راه‌های ارتباطی آن‌ها را ببندد و آن‌ها را وادار به تسلیم کند. مردم بغداد که از این پیروزی بسیار شاد شده بودند، با دیدن کولی‌ها که وادارشان کرده بودند با لباس‌های مخصوص خود در قایق‌هایی بنشینند و ساز بزنند و آواز بخوانند، شاهد انتقال آن‌ها به خانقین و سپس به مرزهای سوریه بودند. کولی‌ها هر جا رفتند گاومیش‌هایشان را هم بردند و می‌توان گفت که تکثیر گاومیش در خاور نزدیک و اروپا به دست کولی‌ها بوده‌است.

در منابع تاریخی مربوط به دوره افشار نیز اطلاعاتی در اینباره وجود دارد. تاریخ نادرشاهی از هنرمندانی سخن به میان می‌آورد که همراه با غنایم نادرشاه از هند آورده شدند. کتاب یادشده در اینباره می‌نویسد: «نادرشاه صد تن از خواجه‌سرایان، صد و سی نویسنده، هزار و دویست آهنگر، سیصد بنا، صد سنگتراش و دویست و بیست درودگر به قندهار فرستاد و نقشه شهر جهان‌آباد را برداشتند و برای سرگرمی سپاهیان چندین دسته از خنیاگران و نوازندگان و بازیگران را نیز از هند به ایران آوردند.»

نقشه مسیر مهاجرت کولی‌ها از ایران به شمال آفریقا و سپس به تمام نواحی اروپا

نیز در عالم آرای نادری آمده‌است: «این هنرمندان که به میل خود در ایران می‌زیسته‌اند، ضمناً وظیفه‌دار آموزش و فنون خویش به عملهٔ طرب ایران بوده‌اند»

همچنین در کتاب جهانگشای نادری آمده‌است: «جمعی از اربابان طرب هندی که در سلک مطربان سرکار انتظام داشته‌اند، چون جمعی را قانون سازندگی و فنون نوازندگی به طریق هند آموخته و در رقص و رامشگری ماهر ساخته بودند، لذا ایشان را نیز مرخص ساخته و فرستادند.»

تعدادی از سفرنامه‌های مربوط به دوران معاصر نیز اطلاعات چندی را دربارهٔ کولی‌ها در اختیار می‌نهند. رابینو درسفرنامه خود که به سال ۱۸۳۹ میلادی نگاشته شد، راجع به اقوام ساکن در شمال ایران از برخی خانوارهای گودر، بنکشی، کراچی یا کولی‌ها یاد می‌کند که هندی الاصل هستند. همچنین چی پی تیت انگلیسی در یادداشت‌های سفر به ایران که به سال ۱۸۷۴ میلادی نگاشت از خانوارهای کولی در سیستان یاد کرده و آراء نه چندان مستدلی را در مورد اصل و نسب و حرفه آنان ارائه می‌نماید.

وضعیت کنونی

امروزه کولی‌ها در تعدادی از کشورهای آسیایی همچون ایران و ترکیه و تقریباً تمام کشورهای اروپایی هستند و مشکلات و مسائل اجتماعی بسیاری را سبب می‌شوند و البته سختی‌های زیادی را نیز متحمل شده‌اند. بیشتر دولت‌ها سعی کرده‌اند که آن‌ها را محدود کنند. زندگی آن‌ها با زندگی متداول اروپا کاملاً متفاوت است. امروزه بسیاری از آن‌ها دیگر کوچ نمی‌کنند ولی نحوه زندگی خود را تغییر نداده‌اند.

گفته می‌شود که بیش از دو میلیون کولی در روسیه زندگی می‌کنند. آن‌ها توانسته‌اند به سهم خود بر فرهنگ روس تأثیر بگذارند. در روسیه به کولی‌ها «تسیگان» گفته می‌شود. البته امروزه کمتر شاهد برپایی گروه‌های رقص و آواز تسیگان‌ها هستیم. کولیان کم و بیش در همه جای گیتی به ویژه سرزمین‌های اروپایی پراکنده‌اند.

اگرچه امروزه کولی‌ها تقریباً در مجموعهٔ فرهنگ، اعتقادات و آداب و رسوم مناطق حل شده‌اند، ولی هنوز برخی از آیین‌ها و آداب قومی مانند مراسم ازدواج، طلاق، نوع مناسبات خانواده و برخی از شئون اجتماعی گذشته خود را حفظ نموده‌اند.

کولی‌ها در ایران

نوازندگان کولی ایرانی در سوانتی (در گرجستان امروزی). از کتاب Savage Svânetia (سوانتی وحشی). نوشته کلایو فیبیپس-ولی (Clive Phillips-Wolley). ۱۸۸۳.

تأثیر و تأثر فرهنگی و هنری قوم کولی‌ها در ایران بارز است. آن‌ها در مقاطعی خاص از تاریخ ایران در حفظ، احیاء و اشاعهٔ تعدادی از هنرهای ملی و بومی نقش مهمی ایفا نموده‌اند. ایفای چنین نقشی که از موقعیت حرفه‌ای آنان ناشی می‌شده در تداوم برخی هنرها از جمله موسیقی، رقص و نمایش تأثیر قابل به جای گذاشته و در پاسداری از آن سهم بسزایی داشته‌است.

روزگاری کولی‌ها در کرمان و فارس بیشتر بودند، ولی بعدها در عراق و آذربایجان و کردستان نیز ساکن شدند. سرجان ملکم در حاشیه تاریخ ایران می‌نویسد که دائماً در آذربایجان با «اوبه»های کوچکی از کولی‌ها برخورد داشته و عادات این قوم مثل کولی‌های آواره انگلستان بوده‌است. مردم ایران به آن‌ها «قاراچی» می‌گفتند که در زبان ترکی به معنی «آدمهای سیاه‌باز یا سیاه‌کار» بود، که احتمالاً برگرفته از مراسم آن‌ها یا شغل آهنگری فصلی آنان بوده‌است.

زبان

ریشه اصلی زبان کولی‌ها سنسکریت و برخی زبان‌های بومی هند همچون گویش بنگالی و گجراتی است که به مرور با زبان فارسی و گویش‌ها و لهجه‌های محلی ایران آمیخته شد. آنان هنوز هم در محاوره‌های درون قومی خود از همین زبان استفاده می‌کنند.

لوتی‌ها و گورونی‌های لرستان

در لرستان کولی‌ها را با نام لوتی [luti]، گورونی[guroni] و نیز کاولی[kaweli] می‌شناسند. اما معمولاً اسامی لوتی و گورونی کاربرد بیشتری دارند.

کولی‌های لرستان در دو گروه لوتی‌ها و گورنی‌ها شناخته می‌شوند، لوتی‌ها در کنار ایلات و عشایر لرستان استقرار داشته و ضمن نواختن موسیقی در داوِت [dawet] (عروسی) و چَمَر[čæmær] (مجلس ختم) و با ساخت انواع وسایل کشاورزی از جمله غربال، داس، انواع آشیر (وسیله باد دادن خرمن جهت جدا کردن دانه از کاه) و نیز سلاح‌های گرم دست‌ساز با عشایر وارد مبادله اقتصادی نیز می‌شدند. علاوه بر آن به کشاورزی بسیار محدودی در زمین‌های نامرغوب پر شیب که حق مالکیتی نسبت به آن نداشته نیز مشغول بودهاند؛ که در جریان اصلاحات ارضی، زمین‌های یاد شده ملی و مرتع اعلام شده و از کشاورزی در آن‌ها جلوگیری شد. گورنی‌ها سابقه حضور خود در لرستان را به حدود هفتاد سال پیش برمی‌گردانند. آن‌ها از کرمانشاه به این منطقه نقل مکان کردهاند، انتقال درابتدا به صورت دورهگردی بودهاست که پس از آن در کنار برخی از طوایف ساکن شده و به کار خراطی و ساخت ابزار آلات کشاورزی مشغول شدهاند. همکاری در امور زراعی با طوایف دیگر که این کارها معمولاً در مقابل دستمزد که اغلب به صورت کالا پرداخت می‌شد از دیگر فعالیت‌های کولی‌ها بودهاست.

امروزه در شهر خرم‌آباد کولی‌ها درمحله‌های حاشیه‌ای شهر زندگی می‌کنند. آن‌ها در این محله‌ها در راسته‌هایی مشخص و در کنار یکدیگر ساکن می‌باشند. محله کورش و محله باجگیران که هر دو از نظر موقعیت شهری در حاشیه و از نظر ارزش مادی زمین در سطح پایینی هستند، دو منطقه اصلی سکونت کولی‌ها است. در این محله‌ها معمولاً کولی‌ها در نامناسب‌ترین نقاط محله مانند دره کورش در حاشیه جویباری فصلی یا قسمت پرشیب محله باجگیران که به خاطر خاک سفیدش به گِلسفید مشهور است قرار دارند. این مکان‌ها فاقد راه دسترسی مناسب و امکانات شهری هستند و این ویژگی‌ها سبب بروز مسائل اجتماعی مانند اعتیاد، فقر، روسپی‌گری و … در میان ساکنین این مناطق شده است.

کولی‌ها علاوه بر خاستگاه قومی متفاوت دارای زبان خاص خود می‌باشند. آن‌ها به زبان خود نام رمزی را نسبت می‌دهند. منظور از این نام ناشناختگی آن برای افراد خارج از گروه و رمزبودگی این زبان برای افراد خودی جهت انتقال مفاهیم و پیام‌های خاص گفته شده‌است. امان الهی بهاروند و نوربک (۱۹۷۵) با مقایسه چندین واژه از زبان لوتی‌ها و زبان لری و زبان فارسی با این نتیجه می‌رسند که ارتباط نزدیکی میان این زبان‌ها وجود ندارد. آن‌ها در ادامه با مقایسه این واژه‌ها و چند واژه از زبان کولی‌های ایران به نزدیکی بین این زبان و زبان هندی می‌رسند.

فارسی	لری	لوتی
پدر	بوه (باوه)	بایین
مادر	دا (دالکه)	دایین
برادر	برار و گگه	بیروین
ارباب	اررُ (اررویی)	مانه سیوی
خانه	مال (قِلا) حونه	کُرم
انسان	ئائم (آدم)	مانِس
گراز	وه راز (جیره، تاوئه)	نِرقین
گاو	گاو	تیِرن
اسب	اسپ	لارا
گوسفند	چَپَش	وایگِل
بز	بز	لوتاوین
بیمار	به مارگی	نیمجا
شهر	شَر	قلیتژا
نان	نو	مِنا

گورونی‌ها زبان خاص خود را رمزی می‌نامند و آن را برای ارتباط با افراد خودی به کار می‌گیرند. آن‌ها علاوه بر زبان خاص خود با زبان لری نیز آشنایی دارند. در واقع داد و ستد، رجوع کولی‌ها به دیگران برای دریافت کمک (به صورت نقدی و غیر نقدی) با استفاده از زبان لری امکان‌پذیر است. از آن گذشته زبان لری در حوزه‌های خاصی به عنوان زبان معیار مطرح می‌باشند و کولی‌ها به عنوان اقلیتی وابسته چاره‌ای جز فراگرفتن و تکلم به زبان‌های معیار لرستان از جمله لری، بختیاری، سیلاخوری، بالاگریوه‌ای و… در مناطق مختلف نداشته‌اند.

در زبان کولی‌ها نیز تمایز میان خود و دیگری (میان کولی‌ها و افراد غیر کولی) در قالب زبان دیده می‌شود. کولی‌ها برای انسان واژه مانس[manes] را به کار می‌برند و به افراد خودی مانس خوکیم[manesexokim] به معنی شخصی از خودمان و برای افراد غیر کولی همان واژه مانس[manes] به صورت عام و در پارهای از موارد واژه سور[sor] را به کار می‌برند، آن‌ها واژه سور[sor] را به لرها نیز اطلاق می‌کنند. به خدمت گرفتن واژگان متفاوت از سوی کولی‌ها و مردم عادی برای نامیدن خود و دیگری نشان تلاش زبان برای نمایش ذهنیتها در مورد چگونگی رابطه بین خود و دیگری است.

سوزمانی‌های کردستان

تا اواسط دوره قاجار، در سنندج و کرمانشاه، طوایفی به نام سوزمانی زندگی می‌کردند که برخی از آن‌ها کوچ و در روستاهای خانقین و حاج‌قره سکونت کردند. این طایفه‌ها جز رقص و کامروائی کاری بلد نبودند. زنان آن‌ها با رقاصی کسب درآمد می‌کردند و اگر کسی برای محفلی رقاص می‌خواست برای آن زن پیغام می‌فرستاد و او همراه با عده‌ای زن و مرد، متشکل از پدرخوانده و برادرهایش جمع می‌شدند و دو به دو می‌رقصیدند و بقیه هم ساز می‌زدند. مردها هم اگر خواندن بلد بودند، همراه با ساززدن می‌خواندند و پولی که درازای رقص می‌گرفتند، میان همه اعضای خانواده پخش می‌شد. در میان زنان سوزمانی، فحشا رواج داشت و پدری از دخترش و شوهری از زنش ممانعت نمی‌کرد، به شرط آن که این روابط در میان اعضای قبیله اتفاق نمی‌افتاد و فقط در جهت کسب درآمد با مردهای بیرون از قبیله بود. اگر چنین اتفاقی در قبیله می‌افتاد، آن دو را وادار به ازدواج می‌کردند و اگر تن نمی‌دادند، آن‌ها را می‌کشتند.

زن سوزمانی به شوهر خود به صورت نوکر نگاه می‌کرد و به همین دلیل هنگامی تن به ازدواج می‌داد که جوانی را از سر گذرانده باشد. او با پرورش گوسفند و دیگر چهارپایان زندگی خود را اداره می‌کرد و مرد هم برای معاش روزانه‌اش با او ازدواج می‌کرد.

یکی از شغل‌های زن سوزمانی، آرایش کردن دختران جوان بود. این دخترها تا مدتی برای بهره‌برداری مالی به دست مردانی سپرده می‌شدند و مراقب بودند که از جوانی و زیبائی آن‌ها نهایت بهره‌گیری مالی بشود. پس از مدت کوتاهی، اگر آن زن و مرد رغبت داشتند در کنار هم بمانند، باز مدتی به زمان قرارداد اضافه می‌شد و اگر رغبت نداشتند، از هم جدا می‌شدند و سرپرستان دختر، او را مثل کالایی معمولی به بازار فروش می‌بردند.

خان‌های بزرگ منطقه هم این زن‌ها را نگه می‌داشتند و این کار را عیب نمی‌شمردند. زن سوزمانی لباسی با بالاتنه کوتاه و نصفه و نیمتنه‌ای به همان اندازه داشت و شلیته پرچین می‌پوشید. آن‌ها در رقص مهارت شگفت‌آور و عجیبی داشتند. سوزمانی‌ها دائماً کوچ می‌کردند.

مردان و زنان پیر سوزمانی اهل نماز و روزه بودند. این روزها هم در بسیاری نقاط ایران، به شوخی به زنانی که رفتار سبک داشته باشند، سوزمانی می‌گویند.

غربت‌های استان مرکزی

در منطقه‌ای که به نام عراق عجم نامیده می‌شد، در همدان، ساوه و آشتیان گروهی از کولی‌ها به نام «غربت» سکونت داشتند. این کولی‌ها چادرنشین بودند و خود را «ایل فیوج» می‌نامیدند. آن‌ها برای گرفتن شناسنامه، ناچار شدند به کشاورزی بپردازند و در یک جا ساکن شوند. البته پنج ماه از سال را به این شکل می‌گذراندند و هفت ماه را دوره می‌گشتند. غربت‌ها دختر به اهل غیر قبیله نمی‌دادند، ولی از آن‌ها دختر می‌گرفتند.

قره‌چی‌های آذربایجان

ژنرال سایکس در مورد کولی‌های ایران و آذربایجان نوشته‌است: «در تابستان ۱۹۰۰ برای تحقیق دربارهٔ کولی‌های جنوب شرقی ایران و تکمیل اطلاعات سینگلر به آنجا رفتم. تعیین نژاد و محل کولی‌های ایران بسیار دشوار است، چون در هر ناحیه‌ای نامی دارند، ولی کلاً آن‌ها را «فیوج» می‌نامند که ظاهراً کلمه‌ای عربی است. کولی‌های ایران با کولی‌های انگلستان تفاوت زیادی دارند و کارشان تهیه چرخ چوبی نخ‌ریسی و چوب وافور و فروش آنهاست. گاهی هم اسب و شتر و الاغ معامله می‌کنند و کلاً اخلاق پسندیده‌ای ندارند. مردهای آن‌ها با سایر مردان ایران فرقی ندارند، ولی طرز لباس پوشیدن زن‌ها به کلی با زنان دیگر فرق می‌کند و به همین دلیل به آن‌ها غربتی می‌گویند. فعلاً در ایران بیست هزار خانوار یا صد هزار کولی و در آذربایجان پنج هزار خانوار زندگی می‌کنند.»

در آذربایجان کولی‌ها را «قره‌چی» و «قراچی» یا «قاراچی» می‌نامیدند و در شهرها و روستاها پراکنده بودند. آن‌ها برخلاف عادت همیشگی‌شان از آوارگی دست برداشته و ساکن شده بودند، به‌طوری‌که در تبریز کوچه‌ای به نام «قره‌چیلر کوچه‌سی» (کوچه قره‌چی‌ها) وجود داشت که ساکنان آن، همه کولی بودند. این محل خوشنام نبود و اشخاص محترم به آن حدود نزدیک نمی‌شدند. «قره‌چی»ها غالباً به رقاصی و مطربی و کف‌بینی و بخت‌گشایی و غربیل‌سازی و سبدبافی مشغول بودند. مطربهای تبریز غالباً به این محله تعلق داشتند و در جشن‌ها و عروسی‌ها، زنها یا پسران جوان کولی با لباس مردانه، به رقص و آواز و اجرای نمایش می‌پرداختند. فحشا در میان زنان این محله بشدت رواج داشت.

زن‌ها برای گدایی و کف‌بینی، دسته‌دسته به محله‌های دیگر شهر می‌رفتند و ضمن دزدیدن اشیای کوچک و فریب دادن زنهای ساده‌لوح، کودکان آن‌ها را نیز می‌دزدیدند، به همین دلیل در میان مردم تبریز در مورد دزدی «قره‌چی»ها داستانهای زیادی بر سر زبان‌ها بود و مادرها برای ترساندن کودکان خردسال به جای «لولو» و چیزهای ترسناک دیگر، بچه‌ها را از «قره‌چی» می‌ترساندند.

قره‌چی‌ها به ترکی حرف می‌زدند، اما در میان خود گویش عجیب و مخصوصی داشتند. این گویش شباهت عجیبی با سانسکریت و زبان‌های هند و پاکستان داشت. سر ویلیام اوزلی که در سال‌های ۱۸۱۰ و ۱۸۱۲، هنگامی که عباس میرزا ولیعهد تبریز بود، در راه سفر خود به هند و ایران، سری هم به آذربایجان زد، بسیاری از لغاتی را که «قره‌چی»ها استفاده می‌کردند، ثبت کرد. او دربارهٔ «قره‌چی»ها می‌نویسد:

روزی در منزل کمپبل در آذربایجان بودم که چند نفر به نام «قره‌چی» که شباهت عجیبی به جیپسی‌های خودمان داشتند به آنجا آمدند که با زبان خاصی حرف می‌زد. می‌گویند که این طایفه مذهبی ندارند و همه عمر خود را به لهو و لعب و خوشگذرانی می‌گذرانند، به همین دلیل هم به جای خانه، زیر چادر زندگی می‌کنند و معاش خود را از دزدی‌هایی که از تخم‌مرغ و مرغ و لباس و وسایل مردم می‌کنند، می‌گذرانند و با مهارت عجیبی، کف‌بینی و پیشگویی می‌کنند. مردی که من با او ملاقات کردم صراحتاً گفت که بسیاری از افراد قبیله‌اش دین و ایمان ندارند و هیچ عبادتی نمی‌کنند، ولی خودش از این که مسلمان بود، خدا را شکر می‌کرد. در آن هنگام چند پیک از استانبول رسیدند و بلافاصله متوجه شدند که او جزو قبیله‌ای است که در کشور عثمانی به آن‌ها «چنیگانی» یا «چنگانه» می‌گویند. آن‌ها هم معتقد بودند که مردان چنین قبایلی غالباً خائن و زنهایشان بی‌عفّت هستند. آشپز کمپبل که مدتی را در انگلستان سپری کرده بود، گفت که اینها مثل جیپسی‌های ما هستند. من بسیار مشتاق بودم که چند لغت آن‌ها را بنویسم و ثبت کنم. در میان آن‌ها پسرک جوانی بود که با آن که سواد نداشت، اما کمک زیادی به من کرد.»

جستارهای وابسته

• کولی‌های ترکیه
• کولی‌های خراسان
• رقص فلامنکو (به کولی‌های جنوب اسپانیا تعلق دارد)
• زبان زرگری (آبیک)
• محله غربت

منابع

• کولی و زندگی او. یحیی ذکاء. انتشارات هنرهای زیبای کشور. تهران، ۱۳۳۷
• لولیان، زرین کوب. عبدالحسین. نه شرقی نه غربی انسانی. ۱۳۵۳
• نمایش و موسیقی در ایران، تحقیق و تألیف جهانگیر نصری اشرفی، تهران: انتشارات اَروَن، ۱۳۸۳
• منظمی، درویش رضا (۱۳۸۰). «گذری بر موسیقی دوران باستان». هنرهای زیبا (۹): &#۸۲۰۶, ۷۶-۷۸.