کوماربی

کوماربی، خدایی هوری که اساطیر بسیاری در پیرامون او شکل گرفته است. مشهورترین آنان «چرخه کوماربی» است که روایتگر چالش او با تشوب بر سر پادشاهی خدایان است. اساطیر پیرامون او معمولا با روایت‌هایی چون چرخه بعل در اوگاریت مقایسه می‌شود. کوماربی همچنین در اقتباسی از آترا-هاسیس آمده که در آن جایگزین انلیل شده است.

کوماربی
پادشاه خدایان پیشین، «پدر خدایان»، خدای وفور و غلات
مرکز فرهنگی غالب	اورکش، تایته
اقامتگاه	جهان زیرین
نماد	خوشه
اطلاعات شخصی
والدین	آلالو
همسر	شالاش
فرزندان	تشوب، تاشمیشو، آرانزا (دجله)، نقره (Ušḫune)، هدامو، اولیکومی، احتمالا شاوشکا
همتایان
همتای بین‌النهرینی	انلیل
همتای سوری	داگان
همتای اوگاریتی	ال
همتای یونانی	کرونوس

نام

در خط میخی هجایی استاندارد، اسم خاص این خدا به شکل ^dKu-mar-bi نوشته می‌شد. صورتی دیگر از این نام، Kumurwe، در منابعی از نوزی گواهی شده است. در متن‌های به دست آمده در اوگاریت که به خط میخی الفباییِ محلی نوشته شده‌اند به صورت‌های kmrb (𐎋𐎎𐎗𐎁) یا kmrw (𐎋𐎎𐎗𐎆)، برگردان شده است که به ترتیب Kumarbi یا Kumarwi تلفظ می‌شوند.

نگارش لوگوگرامی

به عقیده آلفونسو آرچی، در برخی از متن‌های هوری، نام کوماربی با سومروگرام ^dNISABA نوشته شده است. از آن برای اشاره به داگان نیز استفاده شده است. به گفته آرچی، این هر دو قرارداد کتابت منشا یکسانی داشته‌اند.

شخصیت

در متن‌های هوری از کوماربی به عنوان «پدر خدایان» یاد شده است. ولکرت هاس این مساله را به عنوان نشانه‌ای تعبیر کرده است که او را خدایی خالق می‌دانستند. جایگاه او در پانتئون خدایان هوری بالا بود و لقب او ewri («ارباب») بازتاب دهنده آن است. در اسطوره‌ها، او به عنوان یک پادشاه خدایان پیر و معزول تصویر می‌شد که پسرش تشوب جایگزین او شده است؛ اگرچه چنین فرض می‌شود که روایت ساختگی و سبب‌شناسانه برای توضیح ساختار پانتئون خدایان هوری بود و نه بازتاب بی‌اهمیت شدن در مقابل خدایی دیگر. با این وجود، گفته شده است که رابطه بین آنها ممکن است در ابتدا به عنوان راهی برای هماهنگ کردن دو پانتئون محلی و در اصل متمایز ایجاد شده باشد.

ارتباط با سایر خدایان

خانواده و درباریان

فرض بر این گرفته شده است که پدر کوماربی آلالو بوده است. بیان صریحی که این ارتباط را تایید می‌کند در متن KUB 33.120 (I 19: ^dKumarbiš ^dAlaluwaš NUMUN-ŠU) آمده است. معمولا به «کوماربی، از اولاد آلالو» ترجمه شده است. شواهد دیگری که این دیدگاه را تایید می‌کند، بخش‌هایی از معاهدات است که خدایان را به عنوان شاهدان الهی خود برمی‌شمارند، در چنین مواردی معمولا خدایان به ترتیب فهرست شده‌اند. هر دوی آنها به عنوان مثال در معاهده بین پادشاه هیتی موواتالی دوم و آلاکساندو از ویلوسا ظاهر شده‌اند. اسطوره‌ای که رابطه آنها را برقرار می‌کند، آهنگ کوماربی، ظاهرا شامل دو «سلسله» خدایان است که برای پادشاهی با هم رقابت می‌کنند. با این حال، این فرض توسط همه پذیرفته نشده است. تفسیری دیگر این است که آلالو پدر آنو در نظر گرفته شود که بین آلالو و کوماربی به عنوان پادشاه خدایان سلطنت کرد و او را پدر بزرگ کوماربی دانست. با این حال، کریستین زگول که از این نظریه حمایت می‌کند، می‌پذیرد که اثبات آن دشوار است. با این وجود، او مفهوم دو سلسله جداگانه را زیر سوال می‌برد و استدلال می‌کند که هیچ نمونه دیگری اسطوره الهیاتی که شامل دو خانواده از خدایان باشد، شناخته شده نیست. با همه اینها، به گفته ویلفرد جی. لمبرت جانشینی ارباب و خدمتکار به جای اعضای یک خانواده کاملا ناشناخته نیست، و علاوه بر شرح سرنگونی آنو توسط کوماربی، نمونه‌ای دیگر از آن ممکن است بخشی از تئوگونی دونو باشد که بر شخصیتی بی‌نام متمرکز است که به نظر عنوان خدمتکار (ṣiḫru) را با خود دارد و نه عنوان فرزندِ (māru) خدایی را که خلع می‌کند.

کوماربی و سایر «پدران خدایان»

کوماربی ارتباط نزدیکی با داگون، خدای اصلی پانتئون داخلی سوریه در عصر برنز داشت. این ارتباط به حداقل سده هجدهم پیشا دوران مشترک برمی‌گردد. این نظریه مطرح شده است که شخصیت کوماربی تا حدی تحت تاثیر او بوده است، یا حتی او در ابتدا به عنوان همتای هوری این خدا رشد کرده است. در آشورشناسی تطبیق این دو خدا برای اولین بار توسط امانوئل لاروش انجام شده است. برابر کردن صریح داگون با کوماربی در فهرست خدایان وجود ندارد اما شواهد دیگری به نفع تطبیق این دو در دسترس است. از جمله این شواهد، جایگاه مشابه آنها در پانتون‌های مربوطه در نقش «پدران خدایان» است و به ویژه خدای آب و هوا، و ارتباط مشترک آنها با شلاش و انلیل. علاوه بر این، تل بیعه، مرکز آیینی داگون، در آهنگ هدامو به عنوان شهری مرتبط با کوماربی ذکر شده است. همچنین گاهی فرض می‌شود که کوماربی را می‌توان آشکارا به عنوان «داگان هوری‌ها» نام برد.

پرستش

کوماربی یکی از خدایان «پان هوری» بود. به این ترتیب، او در تمام مناطقی که هوری‌ها در آن زندگی می‌کردند، از جنوب شرقی آناتولی در غرب تا کوه‌های زاگرس در شرق، پرستش می‌شد. با این وجود، گفته شده است که اهمیت او در حوزه کالت نسبتا ناچیز بوده است و اشاره به او در متن‌های دینی نسبتا نادر است.

پذیرش هیتی‌ها

کوماربی یکی از خدایان هوری بود که در امپراتوری هیتی‌ها نیز مورد پرستش قرار گرفتند. بسیاری از متن‌های آیینی که با ذکر نام او در هاتوسا به دست آمده‌اند، پیشینه هوری دارند و احتمالا از کیزوواتنا سرچشمه گرفته‌اند.

گواهی پسین

کوماربی ظاهرا در تایتی، شهری در میتانی که توسط امپراتوری آشور (در دوران سلطنت ادد-نیراری یکم) فتح شد، اهمیت خود را در کنار دو خدای اصالتا هوری، ناباربی و سامنوها، تا دوره امپراتوری آشوری نو حفظ کرد. هر سه آنها در متن Tākultu گواهی شده‌اند.

اساطیر

کوماربی در اساطیر هوری نقشی محوری داشته است. اساطیر پیرامون او اکثرا در هاتوسا به دست آمده‌اند و اغلب آنان ترجمه‌های هیتی از این اسطوره هستند. اما همانگونه که گری بکمن اشاره کرده است مضمون‌های آن، مانند درگیری بر سر پادشاهی در آسمان، بیشتر بازتاب الهیات هوری و نه هیتی است. به گفته آلفونسو آرچی، این اساطیر در ابتدای قرن چهاردهم پیشا دوران مشترک و در دوره نفوذ فزاینده فرهنگ هوری بر هیتی، انتقال یافتند.

چرخه کوماربی

«چرخه کوماربی» دسته‌بندی علمی تعدادی از اساطیر با مرکزیت این خدای نام‌بخش است. این اسطوره، به عنوان «بی‌تردید شناخته‌شده‌ترین اثر ادبی کشف شده در آرشیوهای هیتی» توصیف شده است. متن‌ها با نشان سومری SÌR («آواز») نامیده شده‌اند، همان نشانی که برای قطعه‌های ادبی هیتی درباره قهرمانی‌های گیلگمش به کار رفته است.

درون‌مایه اصلی اسطوره‌هایی که با عنوان «چرخه کوماربی» گروه‌بندی شده‌اند، تلاش‌های کوماربی برای خلع کردن تشوب است. متن‌های جداگانه اغلب او را به عنوان حیله‌گر (ḫattant-)، توصیف می‌کنند و او را در حال طراحی نقشه‌های جدید برای شکست خدای آب و هوا نشان می‌دهند.

پنج اسطوره‌ای که معمولا بخشی از این چرخه در نظر گرفته می‌شوند عبارتند از: آهنگ کوماربی (CTH 344)، آهنگ لاما (CTH 343)، آهنگ نقره (CTH 364)، آهنگ هدامو (CTH 348) و آهنگ اولیکومی (CTH 345). ترتیب آنها که در بخش‌های زیر استفاده می‌شود، متداول‌ترین ترتیب پذیرفته شده را منعکس می‌کند. با این حال، تعداد کلی متن‌هایی ممکن است در اصل این چرخه را تشکیل داده باشند، مشخص نیست.

آهنگ کوماربی (آهنگ پیدایش)

به شکلی همگانی بر این مساله توافق شده که آهنگ کوماربی سرآغاز چرخه کوماربی است. شناخته‌شده‌ترین نسخه متن، لوح KUB 33.120 است که به خوبی حفظ نشده و تنها در حدود ۱۲۵ تا ۱۵۰ سطر از ۳۵۰ سطر اصلی باقی مانده است.

آهنگ لاما

آهنگ لاما که با عنوان آهنگ کال نیز شناخته می‌شود بر خدایی متمرکز است که با سومروگرام LAMMA نشان داده شده است.

آهنگ نقره

طبقه‌بندی آهنگ نقره به عنوان بخشی از چرخه توسط همه پذیرفته نشده است. متن صریحا به پادشاهی در میان خدایان یا شکست شخصیت نام‌بخش، نقره، اشاره نمی‌کند و این فرض که از نظر ساختاری شبیه به سایر اسطوره‌های متعلق به چرخه کوماربی است، در همان حال که پذیرفتنی اما بر پایه حدس است.

آهنگ هدامو

در آهنگ هدامو، کوماربی حریف جدیدی، یک هیولای دریایی حریص، را به وجود می‌آورد، با این قصد که تشوب را شکست دهد.

آهنگ اولیکومی

آهنگ اولیکومی بر تلاش کوماربی برای از بین بردن تشوب با کمک اولیکومی (غول سنگی که نامش به معنای «کومه را ویران کن!» (کومه شهر تشوب است.)) متمرکز است.

متن‌های احتمالا مرتبط

معمولا اسطوره تکه‌تکه‌ای که در لوح KBo 22.87 باق مانده است را بخشی از چرخه کوماربی در نظر می‌گیرند.

اسطوره‌های دیگر

در یکی از نسخه‌های هیتی آترا-هاسیس (KUB 8.63 + KBo 53.5) (که احتمالا از هوری اقتباس شده است) کوماربی در نقشی که به انلیل در نسخه اصلی اکدی داده شده، ظاهر شده است. مردی به نام همشا به پسرش، قهرمان داستان، از اقداماتی که این خدا در پی انجامشان است، خبر می‌دهد اما جزئیات این اقدامات باقی نمانده‌اند. همچنین، کوماربی در متنِ لووی-هوریِ آیینی و شفابخش ذکر شده که بر قهرمان طوفان متمرکز است، این متن در گذشته گاهی به عنوان بخشی از اسطوره گیلگمش طبقه‌بندی شده است. از آن دو لوح به دست آمده است (KUB 8.62 and Bo 5700).

بررسی تطبیقی

مقایسه‌هایی بین چرخه کوماربی و چرخه بعل اوگاریتی انجام شده است که آن نیز به به مبارزه برای پادشاهی در میان خدایان می‌پردازد.

منابع

• Archi, Alfonso (2004). "Translation of Gods: Kumarpi, Enlil, Dagan/NISABA, Ḫalki". Orientalia. GBPress - Gregorian Biblical Press. 73 (4): 319–336. ISSN 0030-5367. JSTOR 43078173. Retrieved 2023-02-01.
• Archi, Alfonso (2007). "Transmission of Recitative Literature by the Hittites". Altorientalische Forschungen. Walter de Gruyter GmbH. 34 (1–2). doi:10.1524/aofo.2007.34.12.189. ISSN 2196-6761. S2CID 161108305.
• Archi, Alfonso (2009). "Orality, Direct Speech and the Kumarbi Cycle". Altorientalische Forschungen. De Gruyter. 36 (2). doi:10.1524/aofo.2009.0012. ISSN 0232-8461. S2CID 162400642.
• Archi, Alfonso (2011). "The Gods of Ebla". Annual Report NINO and NIT 2010. Leiden, Istanbul: The Netherlands Institute for the Near East. Retrieved 2022-02-02.
• Archi, Alfonso (2013). "The West Hurrian Pantheon and Its Background". In Collins, B. J.; Michalowski, P. (eds.). Beyond Hatti: a tribute to Gary Beckman. Atlanta: Lockwood Press. ISBN 978-1-937040-11-6. OCLC 882106763.
• Archi, Alfonso (2015). Ebla and Its Archives. De Gruyter. doi:10.1515/9781614517887. ISBN 978-1-61451-716-0.
• Archi, Alfonso (2020). Francia, Rita; Pisaniello, Valerio; Torri, Giulia (eds.). Scritti di Alfonso Archi sulla religione degli Ittiti. Rome: Sapienza Università Editrice. doi:10.13133/9788893771665. ISBN 978-88-9377-166-5. OCLC 1257812985.
• Ayali-Darshan, Noga (2013). "Baal, Son of Dagan: In Search of Baal's Double Paternity". Journal of the American Oriental Society. American Oriental Society. 133 (4). doi:10.7817/jameroriesoci.133.4.0651. ISSN 2169-2289.
• Ayali-Darshan, Noga (2015). "The Other Version of the Story of the Storm-god's Combat with the Sea in the Light of Egyptian, Ugaritic, and Hurro-Hittite Texts". Journal of Ancient Near Eastern Religions. Brill. 15 (1): 20–51. doi:10.1163/15692124-12341268. ISSN 1569-2116.
• Baumgarten, Albert I. (2015) [1981]. The Phoenician history of Philo of Byblos: a commentary. Leiden: Brill. ISBN 978-90-04-29568-1. OCLC 930925582.
• Beckman, Gary (2005), "Pantheon A. II. Bei den Hethitern · Pantheon A. II. In Hittite tradition", Reallexikon der Assyriologie, retrieved 2023-02-01
• Beckman, Gary (2011). "Primordial Obstetrics. "The Song of Emergence" (CTH 344)". Hethitische Literatur: Überlieferungsprozesse, Textstrukturen, Ausdrucksformen und Nachwirken: Akten des Symposiums vom 18. bis 20. Februar 2010 in Bonn. Münster: Ugarit-Verlag. ISBN 978-3-86835-063-0. OCLC 768810899.
• Beckman, Gary (2019). The Hittite Gilgamesh. Atlanta, GA: Lockwood Press. ISBN 978-1-948488-07-5. OCLC 1103440509.
• Campbell, Dennis R.M.; Fischer, Sebastian (2018). "A Hurrian Ritual Against Tootache: a Reanalysis of Mari 5". Revue d'Assyriologie et d'archéologie orientale. Presses Universitaires de France, Editions Belin. 112: 31–48. doi:10.3917/assy.112.0031. ISSN 0373-6032. JSTOR 26802800. Retrieved 2023-02-07.
• Corti, Carlo (2007). "The so-called "Theogony" or "Kingship in Heaven". The name of the Song" (PDF). In Archi, Alfonso; Francia, Rita (eds.). VI Congresso Internazionale di Ittitologia: Roma, 5-9 settembre 2005. Roma: Istituto di Studi sulle Civiltà dell'Egeo e del Vicino Oriente. OCLC 644475398.
• Dijkstra, Meindert (2012). "Ishtar seduces the Sea-serpent. A New Join in the Epic of Hedammu (KUB 36, 56+95) and its meaning for the battle between Baal and Yam in Ugaritic Tradition". Ugarit-Forschungen. Band 43. Münster: Ugarit Verlag. ISBN 978-3-86835-086-9. OCLC 1101929531.
• Dijkstra, Meindert (2014). "The Hurritic Myth about Sausga of Nineveh and Hasarri (CTH 776.2)". Ugarit-Forschungen. Band 45. Münster: Ugarit Verlag. ISBN 978-3-86835-086-9. OCLC 1101929531.
• Dinçol, Belkis; Dinçol, Ali; Hawkins, J.D.; Peker, Hasan; Öztan, Aliye (2015). "Two new inscribed Storm-god stelae from Arsuz (İskenderun): ARSUZ 1 and 2". Anatolian Studies. British Institute at Ankara, Cambridge University Press. 65: 59–77. doi:10.1017/S006615461500006X. ISSN 0066-1546. JSTOR 24878378. S2CID 194053950. Retrieved 2023-02-03.
• Dongen, Erik van (2012). "The Hittite Song of Going Forth" (CTH 344): A Reconsideration of the Narrative". Die Welt des Orients. Vandenhoeck & Ruprecht (GmbH & Co. KG). 42 (1): 23–84. doi:10.13109/wdor.2012.42.1.23. ISSN 0043-2547. JSTOR 23342111. Retrieved 2023-02-07.
• Feliu, Lluís (2003). The god Dagan in Bronze Age Syria. Leiden Boston, MA: Brill. ISBN 90-04-13158-2. OCLC 52107444.
• Feliu, Lluís (2006). "Concerning the Etymology of Enlil: the An=Anum Approach". Šapal tibnim mû illakū: studies presented to Joaquín Sanmartín on the occasion of his 65th birthday. Barcelona: Editorial AUSA. ISBN 84-88810-71-7. OCLC 157130833.
• Fowler, Robert L. (2016). "ΕΚΘΟΡΕΙΝ and the Derveni Papyrus". Zeitschrift für Papyrologie und Epigraphik. Dr. Rudolf Habelt GmbH. 197: 17–27. ISSN 0084-5388. JSTOR 43909970. Retrieved 2023-02-07.
• Gilan, Amir (2021). "'Let Those Important Primeval Deities Listen'. The Social Setting of the Hurro-Hittite Song of Emergence". Gods and Mortals in Early Greek and Near Eastern Mythology. Cambridge University Press. doi:10.1017/9781108648028.003. S2CID 233595010.
• Güterbock, Hans Gustav (1948). "The Hittite Version of the Hurrian Kumarbi Myths: Oriental Forerunners of Hesiod". American Journal of Archaeology. Archaeological Institute of America. 52 (1): 123–134. doi:10.2307/500560. ISSN 0002-9114. JSTOR 500560. S2CID 193112014. Retrieved 2023-02-07.
• Güterbock, Hans Gustav (1983), "Kumarbi", Reallexikon der Assyriologie, retrieved 2023-02-01
• Haas, Volkert (2015) [1994]. Geschichte der hethitischen Religion. Handbook of Oriental Studies. Section 1: The Near and Middle East (به آلمانی). Brill. ISBN 978-90-04-29394-6. Retrieved 2023-02-02.
• Hoffner, Harry (1998). Hittite myths. Atlanta, GA: Scholars Press. ISBN 0-7885-0488-6. OCLC 39455874.
• Kloekhorst, Alwin (2016). "The Story of Wāšitta and Kumarbi". In Velhartická, Šárka (ed.). Audias fabulas veteres. Anatolian Studies in Honor of Jana Součková-Siegelová. Leiden: Brill. pp. 165–177. doi:10.1163/9789004312616_011. ISBN 978-90-04-31261-6. OCLC 950519320.
• Lambert, Wilfred G. (2013). Babylonian Creation Myths. Winona Lake, Indiana: Eisenbrauns. ISBN 978-1-57506-861-9. OCLC 861537250.
• Lauinger, Jacob (2015). Following the Man of Yamhad: settlement and territory at old Babylonian Alalah. Leiden: Brill. ISBN 978-90-04-29289-5. OCLC 908192059.
• López-Ruiz, Carolina (2006). "Some Oriental Elements in Hesiod and the Orphic Cosmogonies". Journal of Ancient Near Eastern Religions. Brill. 6 (1): 71–104. doi:10.1163/156921206780602681. ISSN 1569-2116.
• Metcalf, Christopher (2021). "Tales of Kings and Cup-Bearers in History and Myth". Gods and Mortals in Early Greek and Near Eastern Mythology. Cambridge University Press. pp. 154–168. doi:10.1017/9781108648028.011. ISBN 9781108648028. S2CID 233538697.
• Pardee, Dennis (2002). Ritual and cult at Ugarit. Atlanta: Society of Biblical Literature. ISBN 978-90-04-12657-2. OCLC 558437302.
• Polvani, Anna Maria (2008). "The god Eltara and the Theogony" (PDF). Studi micenei ed egeo-anatolici. 50 (1): 617–624. ISSN 1126-6651. Retrieved 2023-02-01.
• Pongratz-Leisten, Beate (2015). Religion and Ideology in Assyria. Studies in Ancient Near Eastern Records (SANER). De Gruyter. ISBN 978-1-61451-426-8. Retrieved 2023-02-01.
• Rahmouni, Aicha (2008). Divine epithets in the Ugaritic alphabetic texts. Leiden Boston: Brill. ISBN 978-90-474-2300-3. OCLC 304341764.
• Richter, Thomas (2010). "Ein Hurriter wird geboren... und benannt". In Becker, Jörg; Hempelmann, Ralph; Rehm, Ellen (eds.). Kulturlandschaft Syrien: Zentrum und Peripherie. Festschrift für Jan-Waalke Meyer (به آلمانی). Münster: Ugarit-Verlag. ISBN 978-3-86835-034-0. OCLC 587015618.
• Rutherford, Ian (2001). "The Song of the Sea (SA A-AB-BA SIR₃). Thoughts on KUB 45.63". Akten des IV. Internationalen Kongresses für Hethitologie: Würzburg, 4.-8. Oktober 1999. Wiesbaden: Harrassowitz. ISBN 3-447-04485-3. OCLC 49721937.
• Rutherford, Ian (2011). "Ea and the Beast. The Hittite Text and its relation to the Greek Poetry". Hethitische Literatur: Überlieferungsprozesse, Textstrukturen, Ausdrucksformen und Nachwirken: Akten des Symposiums vom 18. bis 20. Februar 2010 in Bonn. Münster: Ugarit-Verlag. ISBN 978-3-86835-063-0. OCLC 768810899.
• Rutherford, Ian (2018). "Kingship in Heaven in Anatolia, Syria and Greece. Patterns of Convergence and Divergence" (PDF). Wandering Myths. De Gruyter. pp. 3–22. doi:10.1515/9783110421453-003. ISBN 9783110421453. S2CID 134389087.
• Sallaberger, Walther (2018). "Kura, Youthful Ruler and Martial City-God of Ebla". In Matthiae, Paolo; Pinnock, Frances; D’Andrea, Marta (eds.). Ebla and Beyond. Harrassowitz. doi:10.2307/j.ctvcm4f5r. ISBN 978-3-447-19744-1.
• Schwemer, Daniel (2001). Die Wettergottgestalten Mesopotamiens und Nordsyriens im Zeitalter der Keilschriftkulturen: Materialien und Studien nach den schriftlichen Quellen (به آلمانی). Wiesbaden: Harrassowitz. ISBN 978-3-447-04456-1. OCLC 48145544.
• Schwemer, Daniel (2008). "The Storm-Gods of the Ancient Near East: Summary, Synthesis, Recent Studies: Part II". Journal of Ancient Near Eastern Religions. Brill. 8 (1): 1–44. doi:10.1163/156921208786182428. ISSN 1569-2116.
• Simons, Frank (2017). "A New Join to the Hurro-Akkadian Version of the Weidner God List from Emar (Msk 74.108a + Msk 74.158k)". Altorientalische Forschungen. De Gruyter. 44 (1). doi:10.1515/aofo-2017-0009. ISSN 2196-6761. S2CID 164771112.
• Smith, Mark S. (1994). The Ugaritic Baal Cycle. Volume I. Introduction with Text, Translations and Commentary of KTU 1.1-1.2. Leiden: Brill. ISBN 978-90-04-09995-1. OCLC 30914624.
• Taracha, Piotr (2009). Religions of Second Millennium Anatolia. Dresdner Beiträge zur Hethitologie. Vol. 27. Wiesbaden: Harrassowitz Verlag. ISBN 978-3447058858.
• Trémouille, Marie-Claude (2011), "Šarrum(m)a", Reallexikon der Assyriologie (به فرانسوی), retrieved 2023-02-02
• Trémouille, Marie-Claude (2011a), "Šauška, Šawuška A. Philologisch", Reallexikon der Assyriologie (به فرانسوی), retrieved 2023-02-07
• Tugendhaft, Aaron (2016). "Gods on clay: Ancient Near Eastern scholarly practices and the history of religions". In Grafton, Anthony; Most, Glenn W. (eds.). Canonical Texts and Scholarly Practices. Cambridge: Cambridge University Press. p. 164. doi:10.1017/cbo9781316226728.009.
• Válek, František (2021). "Foreigners and Religion at Ugarit". Studia Orientalia Electronica. 9 (2): 47–66. doi:10.23993/store.88230. ISSN 2323-5209. S2CID 245630201.
• Weeden, Mark (2018). "The Good God, the Wine-god and the Storm-god of the Vineyard". Die Welt des Orients. Vandenhoeck & Ruprecht (GmbH & Co. KG). 48 (2): 330–356. doi:10.13109/wdor.2018.48.2.330. ISSN 0043-2547. JSTOR 26606982. S2CID 166277083. Retrieved 2023-02-03.
• Wilhelm, Gernot (1989). The Hurrians. Warminster, England: Aris & Phillips. ISBN 978-0-85668-442-5. OCLC 21036268.
• Wilhelm, Gernot (1994). "Kumme und *Kumar: Zur hurritischen Ortsnamenbildung". In Calmeyer, Peter (ed.). Beiträge zur altorientalischen Archäologie und Altertumskunde: Festschrift für Barthel Hrouda zum 65. Geburtstag (به آلمانی). Wiesbaden: Harrasowitz. ISBN 9783447035033. OCLC 32285389.
• Wilhelm, Gernot (2014), "Urkeš", Reallexikon der Assyriologie (به آلمانی), retrieved 2023-02-01
• Yakubovich, Ilya (2005). "Were Hittite Kings Divinely Anointed? A Palaic Invocation to the Sun-God and Its Significance for Hittite Religion". Journal of Ancient Near Eastern Religions. Brill. 5 (1): 107–137. doi:10.1163/156921205776137972. ISSN 1569-2116.
• Yakubovich, Ilya (2010). "West Semitic god El in Anatolian Hieroglyphic transmission". Pax Hethitica: studies on the Hittites and their neighbours in honour of Itamar Singer. Wiesbaden. ISBN 978-3-447-06119-3. OCLC 646006786.
• Yener, Kutlu A. (2015). "Material Evidence of Cult and Ritual at Tell Atchana, Ancient Alalakh: Deities of the Transitional Middle-Late Bronze Period". In Ciafardoni, Paola; Giannessi, Deborah (eds.). From the treasures of Syria: essays on art and archaeology in honour of Stefania Mazzoni. Leiden. ISBN 978-90-6258-337-9. OCLC 904665386.
• Zgoll, Christian (2021). "The Hittite 'Theogony' or Song of Going Forth (CTH 344): Stratification of Mythical Traditions". Journal of Ancient Near Eastern Religions. Brill. 21 (2): 208–227. doi:10.1163/15692124-12341324. ISSN 1569-2116.