گل محمدی

گونه‌ای از رز
(تغییرمسیر از گل‌گلاب)

گل محمدی (نام علمی: Rosa damascena)، نام نوعی گل رز است که یک رقم دورگه از ترکیب گل‌های رز گالیکا و نسترن شیرازی است و بر پایهٔ بررسی‌های دی‌ان‌ای آن، اشتراک ژنتیکی زیادی با گل رز قزاقی دارد و احتمالاً در گذشته از گرده‌های آن در تولید این رقم استفاده شده‌است و گل ملی کشور ایران است.[۱][۲]

گل گلاب
رده‌بندی علمی
فرمانرو: گیاهان
(طبقه‌بندی‌نشده): گیاهان گلدار
(طبقه‌بندی‌نشده): دولپه‌ای‌های نو
(طبقه‌بندی‌نشده): رزیدها
راسته: گل‌سرخ‌سانان
تیره: تیره گل‌سرخ
سرده: Rosa
گونه: R.  × damascena
نام دوبخشی
Rosa × damascena

از برخی نمونه‌های این گل، گلاب می‌گیرند. این گونه از رز مقاومت بالایی در مقابل کم‌آبی دارد. این گیاه مانند سایر رزها، درختچه‌ای برگ‌ریز است که ارتفاع آن به ۲٫۲ متر نیز می‌رسد و شاخه‌های آن با خارهای تیز و محکمی حفاظت می‌شوند. گل گلاب طیف رنگی از صورتی روشن و متوسط تا سرخ روشن دارد.

گل سرخ از دیرباز در ایران کشت شده‌است؛ ولی از آن‌جایی که عصاره و گلاب آن از دمشق به اروپا رفته‌است، اروپاییان آن را رز دمشقی می‌نامیدند. گل سرخ از تیرهٔ رزاسه و قسمت قابل‌مصرف آن گل و غنچهٔ خشک یا تازهٔ آن است.

ایران، ترکیه، هند و افغانستان کشورهایی هستند که در بخش‌های مرتبط با گلاب‌گیری، روغن‌گیری و تولید عطر از گل گلاب در حال فعالیت هستند.

پیشینه ویرایش

پیشینهٔ پرورش گل سرخ مربوط به دوران هخامنشی و در استان فارس برمی‌گردد. گفته می‌شود: گل محمدی در قرن سیزدهم توسط جنگجویی به نام رابرت دی بری، از سوریه به اروپا برده شد. شکسپیر و همچنین شاعر انگلیسی «توماس ریورز» در آثار خود از گل محمدی نام برده‌اند.[نیازمند منبع]

گیاه‌شناسی ویرایش

این نوع گل سرخ، برگ‌های مرکب از ۷ و به ندرت ۹ برگچه دندانه‌دار دارد و به نظر می‌رسد که نوعی دو رگه ثابت از Rosa gallica و Rosa canina می‌باشد. عده‌ای آن را یک دورگه ثابت از Rosa gallica و Rosa moschata ذکر نموده‌اند. گلبرگ‌های آن رنگ صورتی روشن یا سفید دارد.[نیازمند منبع]

گل محمدی درختچه‌ای دارای شاخه‌های گل‌دهنده تیغ‌دار، استوانه‌ای شکل، بدون شیار و دارای برگ‌های مرکب شانه‌ای که دارای ۵–۳ برگچه متقابل دندانه‌دار می‌باشد. رگبرگ‌های پشت برگ مشخص و بهم رفته، برگچه چرمی و بیضی شکل، نوک تیز به طول ۵–۳ سانتی‌متر و روی برگ‌ها صاف و سبز و پشت آن‌ها سبز کمرنگ و دُمبرگ‌هایش خزی و نمدی است و با کرک‌های غده‌ای پوشیده شده و تا انتهای جام گل کشیده شده‌است.[نیازمند منبع]

گل‌ها به شکل صورتی خوش‌رنگ با ۳۲ گلبرگ صورتی مشابه و یکدست که در اوایل صبح شروع به ظاهر شدن می‌نمایند. کاسبرگ‌ها به تعداد ۵ عدد که حداقل سه تای آن‌ها دارای زوائد بزرگی در لبه‌ها هستند. پرچم‌ها زرد رنگ به تعداد ۱۰۰ عدد در ترکیب گل وجود دارند. میوه آن پس از ریزش گلبرگ‌ها گوشتی گرد یا تخم‌مرغی به طول ۱٫۵ سانتی‌متر که در داخل برجستگی کوزه‌ای شکل زیر گلبرگ‌ها قرار دارند.

زمان شکوفایی گل‌ها در اوایل اردیبهشت تا اوایل تیرماه است. در هر منطقه مدت زمان شکوفایی گل‌ها ۳۰–۲۰ روز طول می‌کشد. دوام گل حداکثر یک روز بوده و بعد از آن رنگ صورتی خوشرنگ گلبرگ‌ها به سفید می‌گراید و با اندک نسیمی گلبرگ‌ها پرپر شده و می‌ریزند.[۳]

کاربردها ویرایش

 
گلبرگ‌های خشک‌شدهٔ گل‌محمدی جهت تهیهٔ محصولاتی چون مربا

محصول عمدهٔ گل محمدی، گلاب، اسانس و گلبرگ خشک‌شدهٔ آن است که از آن‌ها در صنایع دارویی، عطرسازی، فراورده‌های بهداشتی و آرایشی و صنایع غذایی استفاده می‌شود. برای تهیهٔ مربا و در صنایع تولید و تهیهٔ بستنی و گلقند نیز از گل محمدی استفاده می‌شود.

از گلاب و پودر گلبرگ‌های خشک‌شدهٔ این گل، به‌عنوان یک ادویه به‌ویژه در آشپزی خاورمیانه و هند استفاده می‌شود.

عنبر گل به‌عنوان یکی از فراورده‌های صنعت گلاب‌گیری، مایع سیاهی است که در پایان عملیات تقطیر همراه با تفالهٔ گل‌ها در دیگ به جای می‌ماند و در طب سنتی کاربرد دارد.

محل کشت ویرایش

مناطق مورد کشت گل محمدی، اغلب مناطق کوهپایه‌ای و اقلیم‌های خشک و نیمه‌خشک با تابستان‌های معتدل و خشک و زمستان‌های سرد است.[نیازمند منبع]کاشت این گیاه در زمین‌های نیمه سنگین و دارای بافت متوسط و حتی در کوهپایه‌های دارای سنگریزه زیاد و سنگلاخی موفق بوده‌است، ولی بهترین بافت خاک، خاک لومی حاصلخیز و عمیق می‌باشد. در مناطق کوهپایه ای که در آن‌ها امکان کشت بسیاری از گیاهان زراعی محدود است، این گیاه می‌تواند به عنوان یک گیاه راهبردی و اقتصادی مورد توجه قرار گیرد.[۳]

گل محمدی اغلب در مناطق کوهپایه‌ای با شرایط آب و هوایی خشک و نیمه خشک و تابستان‌های معتدل و خشک کشت می‌شود. این گیاه به شرایط معتدل و خشک برای رشد و شکوفایی نیاز دارد. در حال حاضر، در کشور ایران کشت گل محمدی در ۱۴ استان انجام می‌شود. استان‌های کرمان، فارس (مختص به منطقه میمند)، اصفهان (کاشان) و آذربایجان شرقی به عنوان مهم‌ترین مناطق کشت این گیاه شناخته می‌شوند و در بقیه استان‌ها نیز کشت این گیاه به صورت پراکنده انجام می‌شود.

گل محمدی در ایران ویرایش

ایران حدود ۴۷۰۰ هکتار سطح زیر کشت گل محمدی دارد. گل محمدی در ایران فقط یک بار در سال برداشت می‌شود، اما به دلیل چهار فصل بودن هوای ایران، می‌توان زمینهٔ پرورش چنین گل‌هایی را در اکثر نقاط ایران فراهم کرد و از لحاظ علمی نیز امکان اصلاحِ عطر و اسانس آن گل‌ها وجود دارد. این گل در دمای ۱۵ تا ۲۱ درجه هوایی بهترین رشد را دارد. اما اگر اختلاف درجه حرارت هوا در شب و روز ۵ تا ۱۰ درجه باشد، گل‌ها خوشبوتر خواهد بود.[۴]

 
برداشت دسته‌جمعی گل محمدی برای گلاب‌گیری در مزارع استان همدان در بهار ۱۴۰۱[۵]

بعضی از کشورها برخی ارقام بومی گل محمدی ایرانی را برای خود برده‌اند و آن را اصلاح و به نام خود ثبت کرده‌اند؛ که از جملهٔ آن‌ها می‌توان، به کشور بلغارستان و افغانستان اشاره کرد.[۴]

نگارخانه ویرایش

منابع ویرایش

  1. Huxley, A., ed. (1992). New RHS Dictionary of Gardening. Macmillan.
  2. Harkness, P. (2003). The Rose: An Illustrated History. Firefly
  3. ۳٫۰ ۳٫۱ «آشنایی با گل محمدی». جهاد کشاورزی. بایگانی‌شده از اصلی در ۲۸ اوت ۲۰۲۲. دریافت‌شده در ۲۸ اوت ۲۰۲۲.
  4. ۴٫۰ ۴٫۱ «گل و گلاب قمصر وارداتی نشود!». پایگاه خبری تحلیلی بصیرت. ۲۰۱۸-۱۲-۰۳. دریافت‌شده در ۲۰۱۸-۱۲-۰۳.
  5. «برداشت گل محمدی از مزارع استان همدان». خبرگزاری تسنیم. دریافت‌شده در ۲۰۲۲-۰۶-۰۳.