گنبد کاووس

با برج گنبد قابوس اشتباه نشود.

گُنبَدِ کاووس یا گنبد قابوس مرکز شهرستان گنبد کاووس که بزرگترین شهر استان گلستان ایران است. جمعیت آن بر اساس سرشماری سال ۱۳۹۵، در حدود ۱۵۵۹۱۰ نفر بوده‌است. این شهر به خاطر دارا بودن بلندترین برج آجری دنیا با همین نام که در قرن یازدهم میلادی بنا شده‌است، معروف است.

گنبدکاووس
کشور	ایران
استان	گلستان
شهرستان	گنبد کاووس
بخش	مرکزی
نام(های) پیشین	گرگان، جرجان (معرب گرگان) و هیرکان باستانی
سال شهرشدن	۱۳۰۵
مردم
جمعیت	۱۵۱٬۹۱۰ نفر (۱۳۹۵)
رشد جمعیت	۵٪+ (۵سال)
جغرافیای طبیعی
مساحت	۵۵/۴ کیلومتر مربع
ارتفاع	۵۲ متر
آب‌وهوا
میانگین بارش سالانه	۵۰۰ میلی‌متر
اطلاعات شهری
شهردار	سید علی اصغر موسوی
ره‌آورد	فرش
پیش‌شمارهٔ تلفن	۰۱۷
وبگاه	شهرداری گنبد کاووس
شناسهٔ ملی خودرو	ایران ۶۹ ب، و، هـ
کد آماری	۱۱۸۶
گنبدکاووس روی نقشه ایران ۳۷٫۱۵°شمالی ۵۵٫۱۰°شرقی / 37.15; 55.10

این شهر در سدهٔ اخیر مرکز ترکمن‌صحرا محسوب شده‌است.

تاریخچه

مقالهٔ اصلی: جرجان

در محل فعلی شهر گنبد کاووس، در دوران کهن، شهری به نام هیرکان و سپس گرگان «جرجان» قرار داشته که به دلیل قرار داشتن در جاده ابریشم از اهمیت بسیاری در بازرگانی برخوردار بوده‌است. در دوران رضاشاه پهلوی در کنار خرابه‌های گرگان باستان شهری جدید، با قواعد مدرن شهرسازی بنا شد که گنبد کاووس نام گرفت. در طول دوران‌های متمادی، هنگام حکمرانی سلسله آل زیار این شهر پایتخت ایران بوده‌است.

از جمله علما و دانشمندانی که در این‌جا بودند می‌توان به شیخ فخرالدین اسعد گرگانی (سراینده ویس ورامین) و ابوعلی سینا دانشمند و فیلسوف و پزشک ایرانی که مدت‌ها در آنجا ماند، اشاره کرد. همچنین دولت مردانی چون امیر عنصرالمعالی کیکاووس بن سکندربن وشمگیر با کتاب معروف قابوس نامه که برای فرزندش گیلان شاه نگاشت. شاعر ترکمن مختومقلی فراغی و سید نظر آخوند یلمه، از دانش آموختگان بخارای شریف و خیوه، نیز از مشاهیر ترکمن گنبد کاووس در دوره متأخر هستند. همچنین، قطب الدین راوندی در کتابش آورده شیعیان با پیشواشان حسن عسکری در جرجان دیدار کردند.

محل تلاقی دو سپاه رضاشاه در گنبد (سال ۱۳۰۴)

شهر گنبد قابوس بعدها پس از جرجان به وجود آمد و جزو ناحیه گرگان قدیم محسوب می‌شد. بعد از دورانی به دلیل زلزله شهر گنبد قابوس که نمادی از تمدن ایرانی و جهانی بود با خاک یکسان شده و در اثر حملات مغول و سپس تیمور، رو به ویرانی نهاد و بعدها کم‌کم قابوس فعلی در نزدیکی شهر قبلی روبه ترقی و توسعه نهاد و بعدها بقایای آن (شهر قبلی) در قسمت شرقیِ شهر گنبد قابوس کشف شد.

گنبد کاووس (عکس از آنه ماری شوارتسنباخ در ۱۹۳۹ میلای)

شهر کنونی به سال ۱۳۰۵ هجری شمسی، در دوران سلسله پهلوی به دستور رضاشاه بنیان نهاده شد و به سپاس از قابوس بن وشمگیر نام آن را گنبد قابوس (که اکنون به گنبد کاووس تغییر یافته‌است) نهادند. نقشه اصلی این شهر توسط کارشناسان آلمانی، مطابق با اصول شهرسازی طراحی شد.

اقلیم و آب و هوا

میانگین دما

میانگین سالانه دمای هوا در گنبد کاووس ۲۴/۰۵ درجه سانتی گراد است. میانگین حداکثر سالانه دمای هوا ۳۵/۰ و میانگین حداقل سالانه آن ۱۸/۰ درجه می‌باشد. اختلاف حداکثر و حداقل دمای سالانه ۱۷/۰ درجه است. میانگین دما در سردترین ماه یعنی ژوئن ۸/۱ درجه و در گرمترین ماه یعنی اوت ۴۰/۰ درجه سانتیگراد می‌باشد.

رطوبت نسبی هوا

میانگین سالانه رطوبت نسبی هوا در گنبد کاووس ۶۵ درصد می‌باشد. مرطوب‌ترین ماه درگنبد کاووس ماه ژانویه با ۷۵ درصد و خشک‌ترین ماه آن ژوئن با۵۴ درصد رطوبت نسبی است.

مردم

اغلب ساکنان شهر گنبد ترکمن‌های ایرانی هستند. بقیه جمعیت این شهرستان را بومیان، فارس زبانان و همچنین مهاجرانی از مناطق دیگر از جمله سیستان و بلوچستان، آذربایجان، شاهرود، سمنان و خراسان تشکیل می‌دهند. حدود ۶۰٪ مردم سنی مذهب (ترکمن و بلوچ) و حدود ۴۰ درصد شیعه (فارسی زبانان و ترک‌ها) هستند.

با این وجود دیگر اقوام مانند طبری‌ها (مانند کتولی‌ها، استرآبادی‌ها و مازندرانی‌ها)، فارسی‌زبانان (مانند سمنانی‌ها، سیستانی‌ها و خراسانی‌ها)، آذربایجانی‌ها، بلوچها و قزاق‌ها نیز در این شهر زندگی می‌کنند.

نقشهٔ زبانی استان گلستان

جمعیت

بر پایه سرشماری عمومی نفوس و مسکن در سال ۱۳۹۵ جمعیت این شهر ۱۵۱٬۹۱۰ نفر (در ۴۴٬۷۳۱ خانوار) بوده‌است.

جمعیت تاریخی
سال	جمعیت	±%
۱۳۴۵	۴۰٬۶۶۷	—
۱۳۵۵	۶۰٬۷۲۱	۴۹٫۳٪+
۱۳۶۵	۸۷٬۱۰۰	۴۳٫۴٪+
۱۳۷۰	۱۰۲٬۷۶۸	۱۸٪+
۱۳۷۵	۱۱۱٬۲۵۳	۸٫۳٪+
۱۳۸۵	۱۲۷٬۱۶۷	۱۴٫۳٪+
۱۳۹۰	۱۴۴٬۵۴۶	۱۳٫۷٪+
۱۳۹۵	۱۵۱٬۹۱۰	۵٫۱٪+

کشاورزی

گنبدکاووس دارای آب و هوای نه چندان مساعد و خاکی حاصل‌خیز به‌خصوص خاک‌های جلگه‌ای لس است. آب کشاورزی از رودها و چاه‌ها فراهم می‌شود و محصولات کشاورزی عبارتند از: گندم، جو، برنج، بنشن، و مرکبات. این شهرستان همچنین غلات تولیدی را به تهران و شهرهای بزرگ دیگر صادر می‌کند. گنبدکاووس دارای باغ‌های زیتون فراوان است.

ورزش

مسابقات اسب دوانی گنبد کاووس

درگنبدکاووس یک مجموعه مجتمع سوارکاری وجود دارد. این مجموعه در زمان احداث، به عنوان زیباترین مجموعه سوارکاری خاورمیانه شناخته می‌شد و پیشنهاد می‌شود. مسابقات اسبدوانی کورس بهاره و پاییزه ایران در آن انجام می‌گردد که شرکت‌کننده‌های زیادی از سراسر ایران و کشورهای دیگر به این شهر می‌آیند.

نئوپان گنبد و جواهری گنبد از تیم‌های قدیمی والیبال ایران هستند که در این شهر قرار دارند و تعدادی از والیبالیست‌های این شهر به تیم ملی والیبال ایران راه یافته‌اند و بعدها این تیم به نام جواهری گنبد و هاوش گنبد تغییر نام داد و در سال ۱۳۹۱ تیم جواهری گنبد نیز به آن اضافه گردید. بازیکنان این شهر به ویژه در والیبال ساحلی بسیار مطرح‌اند.

با توجه به شیوع ویروس کویید ۱۹، دیگر باشگاه‌ها نیمه بسته و بسته هستند.

افراد نوجوان بصورت بازی و مسابقه‌های کوچه ای و روستایی فوتبال، والیبال، کبدی و… انجام می‌دهند.

مراکز درمانی

• بیمارستان شهدای ۱۲ دی
• بیمارستان شهید مطهری
• بیمارستان پیامبر اعظم (ص)
• بیمارسان آیت الله طالقانی
• بیمارستان دکتر بسکی گنبد کاوس
• بیمارستان و زایشگاه خصوصی برزویه
• بیمارستان خاتم الانبیاء گنبد کاووس

مناطق دیدنی

برج گنبد قابوس برج آجری به‌جای‌مانده از دوران زیاریان. نام شهر گنبد کاووس از این برج گرفته شده‌است.

گنبد کاووس دارای مناطق گردشگری و تاریخی بسیاری از جمله زندان گنبد، برج گنبد، امامزاده یحیی بن زید، دریاچه مصنوعی گنبد کاووس، موج‌های آبی ناتمام، پارک توریستی الغدیر، بازار بزرگ روس‌ها، مجتمع سوارکاری گنبد کاووس، شهر تاریخی جرجان، سد گلستان ۱ و ۲، و سه تالاب آلماگل، آجی‌گل و آلاگل در نزدیکی بازارچه و در جوار گمرک قرار دارد، مسافرین می‌توانند ضمن صید ماهی از تالاب‌ها (در صورت ممنوعه نبودن فصلی) و خرید از بازارچه از هتل و رستوران مستقر در آن محل نیز برای بیتوته و اسکان موقت استفاده نمایند.

مراکز آموزش عالی

دانشگاه دولتی گنبد کاووس

• دانشگاه دولتی گنبد کاووس
• دانشگاه فرهنگیان شهید بهشتی گنبد کاووس
• دانشگاه آزاداسلامی گنبد کاووس
• دانشگاه پیام نور گنبد کاووس
• دانشگاه علمی و کاربردی گنبد کاووس
• مؤسسه آموزش عالی شرق گلستان
• مؤسسه آموزش عالی شمس
• مجتمع آموزش فنی و حرفه ای امیر گنبد کاووس

ثبت جهانی

برج گنبد قابوس این میراث ماندگار ایران، یکشنبه شب (۱۹ شهریور ۱۳۹۱) در مراسمی با حضور رئیس‌جمهور وقت (محمود احمدی‌نژاد) در فهرست آثار یونسکو قرار گرفت و ثبت جهانی شد.

افراد سرشناس

• مخدوم‌قلی فراغی
• سردار آزمون
• فرهاد قائمی
• امید کوکبی
• محسن یگانه
• پرهام مقصودلو
• قربان دردی تورانی
• ستار سوقی
• بای محمد دوجی
• اکبر میثاقیان
• میکائیل تاجر
• وفا هخامنش

جستارهای وابسته

• قابوس بن وشمگیر
• برج گنبد قابوس
• شهر تاریخی جرجان
• اسب ترکمن
• قالی ترکمن
• ترکمن‌های ایران

منابع

• پایگاه اینترنتی مرکز آمار ایران بازدید در تاریخ آبان ۱۳۸۹.
• مختصات و ارتفاع

پیوند به بیرون

• شهرداری گنبد کاووس