شماره استاندارد بین‌المللی کتاب

شناسهٔ منحصربه‌فرد کتاب
(تغییرمسیر از International Standard Book Number)

شمارهٔ استاندارد بین‌المللی کتاب یا شابک شماره‌ای متشکل از ۱۰ یا ۱۳ رقم است که به کتاب‌های منتشرشده منسوب می‌شود و هر شماره منحصر به یک کتاب (یا یک نگارش یا نوع مشخص از آن کتاب) است، اما تجدید چاپ کتاب باعث تغییر شابک نمی‌شود. شابک را در زبان‌هایی که از خط لاتین استفاده می‌کنند با سرواژهٔ ISBN (مخفف عبارت انگلیسی International Standard Book Number) نشان می‌دهند.

شمارهٔ استاندارد بین‌المللی کتاب
پرونده:EAN-13-ISBN.svg
شابک ۱۳ رقمی
کوته‌نوشتشابک یا ISBN
توصیف‌شده۱۹۷۰ (۱۹۷۰)
سازمان سرپرستسازمان بین‌المللی شابک
تعداد اعداد۱۳ (سابقاً ۱۰)
اعداد کنترلجمع وزنی
نمونه9786222519377
وبگاه
https://www.ISBN -international.org/

در سال ۱۹۶۶ استانداردی دیگر به نام شماره‌گذاری استاندارد کتاب یا اس‌بی‌ان (به انگلیسی: SBN، مخفف Standard Book Numbering) برای این منظور ایجاد شد. در سال ۱۹۶۷ استاندارد شابک برای نخستین بار به صورت ده رقمی مطرح شد و نهایتاً در سال ۱۹۷۰ توسط سازمان بین‌المللی استانداردسازی (ایزو) به عنوان استاندارد ایزو ۲۱۰۸ در سال ۱۹۷۰ به چاپ رسید. از آن زمان تا پایان سال ۲۰۰۶ شابک‌ها ده‌رقمی بودند. از سال ۲۰۰۷ برای آن که تعداد بیشتری کتاب را بتوان شماره‌گذاری کرد، شابک سیزده‌رقمی شده‌است.

تاریخچه ویرایش

شماره شناسایی کتاب‌ها در ابتدا دارای ۹ رقم بوده که کتاب‌فروشی‌های انگلیس برای فروش کتاب‌هایشان و همچنین برای جلوگیری از گردش اضافه و کنترل راحت‌ترِ موجودی، آن را به‌کار می‌بردند. بعداً این کد زیر نظر سازمان بین‌المللی استانداردسازی به ده رقم و سپس سیزده رقم افزایش یافت تا در سطح جهانی قابل کاربرد شود. این استاندارد تحت نام ایزو ۲۱۰۸ در سال ۱۹۷۰ (نه‌رقمی)، در ۱۹۹۷ (ده‌رقمی)، و پس از سال ۲۰۰۷ به‌صورت سیزده‌رقمی عرضه شده‌است.[۱]

ایران در سال ۱۳۷۲ به عضویت سازمان بین‌المللی شابک درآمد و در سال ۱۳۷۵ نیز در جلسه هیئت دولت تصویب شد که هیچ کتابی بدون شابک منتشر نشود. نمایندگی شابک در ایران توسط وزارت ارشاد به خانه کتاب داده شده‌است و این مؤسسه مسئولیت اعطای شابک به کتاب‌ها را بر عهده دارد. همچنین تاکنون سه کد شابک برای ایران اختصاص داده شده‌است که این سه عدد شامل ۹۶۴ و ۶۰۰ و ۶۲۲ می‌باشند.[۲]

ساختار شابک ویرایش

 
قسمت‌های تشکیل‌دهندهٔ یک شابک ۱۰ رقمی (بالا) و ۱۳ رقمی (پایین). شابک سیزده رقمی همچنین به صورت بارکد نشان داده شده‌است. در تصویر قسمت‌هایی از دو شابک که با هم مرتبط هستند مشخص شده‌اند. کد سه‌رقمی که با نام EAN مشخص شده، یک کد جی‌اس۱ است. رقم آخر شابک، عدد کنترل آن است که برای شابک‌های ده و سیزده‌رقمی متفاوت است.

هر ویراست از یک کتاب دارای شمارهٔ شابک خاص خود است؛ مثلاً اگر کتابی هم به صورت الکترونیکی، هم با جلد نرم و هم با جلد سخت منتشر شود هر کدام از این‌ها شابک متفاوتی دارد. شابک‌هایی که تا قبل از ۱ ژانویه ۲۰۰۷ تعیین شده باشند دارای ۱۰ رقم هستند و شابک‌های بعد از آن تاریخ دارای ۱۳ رقم. شابک‌های ده‌رقمی دارای چهار بخش هستند و شابک‌های سیزده‌رقمی دارای پنج بخش:

  1. اگر شابک سیزده‌رقمی باشد، یک پیشوند سه‌رقمی دارد که در واقع یک کد جی‌اس۱ است. پیشوندهایی که تا به حال استفاده شده‌اند عبارتند از ۹۷۸ و ۹۷۹.
  2. رقم‌های بعدی کدی هستند برای اشاره به یک منطقهٔ زبانی، یا یک کشور. به این کد «شناسهٔ گروه ثبتی» گفته می‌شود.
  3. رقم‌های بعدی کدی هستند برای انتشاراتی که کتاب را منتشر کرده‌است.
  4. رقم‌های بعدی کدی هستند برای آن ویراست به خصوص از آن کتاب خاص.
  5. رقم آخر یک عدد کنترل یا سرجمع است که به کمک آن می‌توان صحت شابک مورد نظر را بررسی کرد.

در نگارش شابک‌ها متداول است که بخش‌های بالا را با خط تیره از هم جدا کنند؛ مثلاً شابک ۹۷۸۸۱۷۵۲۵۷۶۶۵ به صورت ‎۹۷۸-۸۱-۷۵۲۵-۷۶۶-۵ نوشته می‌شود. تعیین محل خط تیره کار آسانی نیست چرا که بخش‌های مختلف شابک (به جز پیشوند سه‌رقمی در ابتدا و عدد کنترل تک‌رقمی در انتها) تعداد ارقامشان ثابت نیست.

تعیین شابک ویرایش

تعیین شابک برای هر کتاب، توسط نمایندهٔ سازمان شابک در کشور یا منطقه‌ای که کتاب در آن منتشر شده انجام می‌شود. شمارهٔ شابک بر اساس محل چاپ مشخص می‌شود، نه بر اساس زبانی که کتاب در آن منتشر شده‌است. در برخی کشورها نظیر ایالات متحده و انگلستان، سازمانی که شابک‌ها را تعیین می‌کند دولتی نیست، در نتیجه تعیین شابک برای ناشر هزینه دارد. اما در ایران این کار به عهده ناشر می‌باشد و مؤلف جهت اخذ آن بایستی به ناشرین ذیربط مراجعه کند.[۳]

شناسه گروه ثبتی ویرایش

شناسهٔ گروه ثبتی، عددی است یک تا پنج‌رقمی که مشخص‌کنندهٔ یک کشور یا یک منطقهٔ زبانی است. در شابک‌هایی که پیشوند ۹۷۸ دارند، چند شناسهٔ گروه ثبتی یک‌رقمی وجود دارند: صفر یا یک برای کشورهای انگلیسی‌زبان، ۲ برای کشورهای فرانسوی‌زبان، ۳ برای کشورهای آلمانی‌زبان، ۴ برای ژاپن، ۵ برای کشورهای روسزبان، و ۷ برای چین به کار می‌روند.

مثالی از یک شناسهٔ گروه ثبتی پنج‌رقمی عبارت است از ۹۹۹۳۶ که برای کشور بوتان به کار می‌رود. معمولاً هر چه زبانی رواج کمتری در جهان داشته باشد، شناسهٔ مربوط به آن منطقهٔ زبان تعداد ارقام بیشتری دارد.

کد ناشر ویرایش

هر منطقهٔ زبانی، برای هر ناشر یک کد تعیین می‌کند و این ناشر در زیر مجموعه‌های آن کد کتاب‌هایش را شماره‌گذاری می‌کند. در اکثر کشورها، تعیین شابک برای کتاب‌ها الزامی نیست اما بیشتر ناشران فقط کتاب‌هایی که شابک دارند را به فروش می‌رسانند. در کل مجموعهٔ شابک‌ها، بیش از ۹۰۰٬۰۰۰ ناشر تا کنون پوشش داده شده‌اند. در ایران کد ناشر سه رقمی است که بعد از یک دوره که شابک‌های آن ناشر تمدید می‌شود ان کد ناشر هم عوض می‌شود.

عدد کنترل ویرایش

عدد کنترل در انتهای شابک قرار دارد و با استفاده از آن می‌توان از درستی شابک اطمینان حاصل کرد. روش محاسبهٔ عدد کنترل برای شابک ده‌رقمی و سیزده‌رقمی تفاوت دارد. در شابک ده‌رقمی، عدد کنترل در مبنای ۱۱ است و بین ۰ تا ۹ یا X (برابر ۱۰) تغییر می‌کند. در شابک سیزده‌رقمی این رقم بر مبنای ۱۰ است و فقط بین ۰ تا ۹ تغییر می‌کند.

عدد کنترل شابک ده‌رقمی ویرایش

این عدد بین ۰ تا ۱۰ تغییر می‌کند (۱۰ با X نشان داده می‌شود). این عدد چنان انتخاب می‌شود که اگر هر یک از ارقام شابک از چپ به راست در وزنی که از ۱۰ تا ۱ به‌ترتیب برای هریک از آن‌ها در نظر گرفته می‌شود ضرب شوند، حاصل جمع این مضرب‌ها به ۱۱ بخش‌پذیر باشد. برای نمونه، شابک ‎۰-۳۰۶-۴۰۶۱۵-۲ یک شابک معتبر است چرا که حاصل جمعی که به روش یادشده محاسبه می‌شود برابر است با ۱۳۲، که به ۱۱ بخش‌پذیر است:

 

رایج‌ترین اشتباه در وارد کردن شابک‌ها آن است که یک رقم پس و پیش شود یا یکی از ارقام کلاً اشتباه نوشته شود. اثبات ریاضی وجود دارد که نشان می‌دهد که در مجموعهٔ تمام شابک‌های ده‌رقمی معتبر، هیچ کدامشان کمتر از دو رقم متفاوت با هم ندارند؛ بنابراین اگر اشتباه در یکی از ارقام رخ بدهد، محصول کار قطعاً یک شابک نامعتبر خواهد بود و این امر با استفاده از عدد کنترل قابل تشخیص خواهد بود.

عدد کنترل شابک سیزده‌رقمی ویرایش

این عدد بین ۰ تا ۹ تغییر می‌کند و چنان انتخاب می‌شود که اگر هر یک از ارقام شابک از چپ به راست، در وزنی که به‌طور یک‌درمیان ۱ یا ۳ است ضرب‌شوند، حاصل جمع این مضرب‌ها به ۱۰ بخش‌پذیر است. مضرب نخستین رقم از سمت چپ و نخستین رقم از سمت راست همواره ۱ است. برای نمونه، شابک ‎۹۷۸-۰-۳۰۶-۴۰۶۱۵-۷ یک شابک معتبر است چرا که حاصل جمعی که به روش یادشده محاسبه می‌شود برابر است با ۱۰۰ که به ۱۰ بخش‌پذیر است:

 

تبدیل شابک ده‌رقمی به سیزده‌رقمی ویرایش

این تبدیل به راحتی قابل انجام است. کافی است که پیشوند ۹۷۸ قبل از نه رقم ابتدایی شابک ده‌رقمی اضافه شود، سپس عدد کنترل برای شابک سیزده‌رقمی از نو محاسبه شود. ناشران می‌توانند از طریق سایت خانه شابک ایران نیز این تغییر را اعمال کنند و شابک ۱۳ رقمی خود را به‌دست بیاورند.

جستارهای وابسته ویرایش

پیوند به بیرون ویرایش

پانویس ویرایش

  1. وبگاه رسمی ایزو - ایزو ۲۱۰۸
  2. «شابک چیست؟».
  3. «شابک چیست؟ | چطور شابک دریافت کنیم؟».[پیوند مرده]

منابع ویرایش