اخلاص در اسلام

اخلاص به معنی پیراستگی از آمیزه‌ها و انگیزه‌های دنیوی است و ضد آن ریا و سمعه است. در زمینه اسلامی اخلاص نسبت به دین سنجیده می‌شود؛ یعنی ایمان به یگانگی خدا در ذات و صفات و افعال است و ضد آن شرک در الوهیت است، اخلاص در دین به این معناست که دین خدا از تثلیث و شرک و تشبیه و هر امر غیر خدایی پاک باشد که همان توحید است و گاهی اخلاص با عمل سنجیده می‌شود که ضد آن «ریا» در اعمال و عبادت‌ها است. خدای تعالی از پیامبران الهی به عنوان بندگان «مُخلِص» یاد کرده‌است.

گرچه در قرآن تمام عبادات و شئون زندگی انسان باید به انگیزه خشنودی خداوند باشد و پیامبران خدا هم انسان را به بندگی خالصانه در تمام شئون حیات دعوت کرده‌اند، ولی در قرآن تأکید و تصریح بیشتری به اخلاص در برخی اعمال شده‌است؛ از جمله در عباداتی مانند نماز، زکات، مناسک حج، خمس و جهاد در راه خدا که به‌طور گسترده بندگان را به عبادت خالصانه دعوت کرده‌است. همچنین دربارهٔ انفاق و اطعام و هرنوع هزینه‌های مالی شرط پذیرش آن را مبری بودن از ریا و انگیزه‌های دنیوی ذکر کرده‌است، نجوا و سخن پنهانی در بین مردم اگرچه نکوهیده‌است، ولی به انگیزه اصلاح بین مردم و در صدقه و هر کار پسندیده که با نیت خالص برای خشنودی خدا باشد، ستایش شده‌است و صبر و توبه و بازگشت به خدا را در صورتی سبب آمرزش و سعادت شمرده‌است که بدون ریا و خالص برای خدا باشد. قرآن ضمن دعوت به عبادت و دعای خالص، کسانی که در سختی و اضطرار خدا را می‌خوانند و بعد از نجات از سختی‌ها به خدا شرک می‌ورزند، نکوهش کرده‌است.

مفهوم‌شناسی

در بیان لغت شناسان اخلاص از ماده «خلص» به معنای «پیراستگی از آمیزه‌ها» است، همچنین اخلاص در اصطلاح قرآنی به معنای اعتقاد به یگانگی خدا و تبری و بیزاری از هر چیز غیر خدایی» است. از این رو، به سوره قل هو الله أحد سورۂ اخلاص گفته‌اند.

ضد اخلاص ریا و سمعه است «ریا» مشتق از «رؤیت» به معنای «دیدن» است و در اصطلاح به معنای «طلب منزلت و مقام در قلوب مردم با ارائه اعمال نیک» است. به تعبیر خواجه نصیر طوسی ریا آن بود که غرض دیگر با آن درآمیزد؛ مانند حب جاه و مال یا طلب نیکنامی یا طمع ثواب آخرت.

«سمعه» از ریشة مسمعه نیز به معنای رساندن عمل به گوش دیگران به انگیزه طلب منزلت در دل «مردم» است.

مراتب اخلاص

اخلاص در اعتقاد

از مراتب اخلاص، اخلاص در اعتقاد و توحید در عبادت است. وظیفه بندگی و تسلیم در برابر خدا اقتضا دارد که همه بندگان خدا را با نیت خالص پرستش کنند و در عبادت و طاعت به خدا شرک نورزند. آنچنان که در سوره بینه آمده‌است: (وما أمروا إلا لیعبدوا الله مخلصین له الدین) و به آنها دستوری داده نشده بود، جز اینکه خدا را بپرستند. در حالی که دین خود را برای او خالص کنند.

اخلاص در عبادت

انجام عبادت خالصانه برای خدا از دستورهای خداوند به بندگان است، چنان‌که در سوره سبأ آمده‌است: (قل إنما أعظکم بواحدة أن تقوموا لله)، «قیام» یعنی برخاستن است و در آیه منظور انجام عبادت‌ها و تکالیف الهی است و قید «الله» به این معنی است که قیام باید خالص برای خدا باشد.

اخلاص در نماز، زکات، مناسک حج، خمس و جهاد از متعلقات اخلاص در عبادت است که در قرآن بر آن تأکید وتصریح شده‌است.

اخلاص در فضایل ایمانی و اعمال اجتماعی

انفاق، اطعام، دعا، توبه، صبر، بیعت، هجرت،شهادت برخی از فضایل اخلاقی و اعمال عبادی و اجتماعی است که خدای تعالی به صدق نیت و اخلاص در آن تصریح کرده‌است.