بحر خفیف

بحرِ خَفیف در اصطلاح عروضی، به بحر شعری مختلف‌الارکان از ترکیب و تکرار سه رکن «فاعلاتُن/ مُستفعلن/ فاعلاتن» (- ل - - /- - ل - /- ل - -) یا زحافات آنها تشکیل شده‌است. خفیف در لغت به معنی سبک و چابک در عمل و حرکت است. این بحر سه سبب خفیف را در میانه گرفته‌است. (فاعلاتن/ مستفعلن/ فاعلاتن: سبب خفیف، وتد مقرون، سبب خفیف/ دو سبب خفیف، وتد مقرون/ سبب خفیف، وتد مقرون، سبب خفیف «°|°°|°|/ °|°|°°|/ °|°°|°| – ᴗ – – /– – ᴗ – /– ᴗ – –») از بحرهایی است که سالم آن چندان متداول نیست. شکل سالم وزن آن:

فاعلاتن مستفعلن فاعلاتن (- ل - - /- - ل - /- ل - -): بحر خفیف مثمن سالم

زحافات

زحافات (تغییرات) مشهور بحر خفیف در شعر فارسی، از فاعلاتن: خَبن – خبن با حَذف – جَحف) و از مستفعلن (خَبن – ترفیل) است.

از فاعلاتن:

1. فعلاتن: مخبون
2. فعلن: مخبون محذوف
3. فع: مجحوف

از مستفعلن:

1. مفاعلن: مخبون
2. مفاعلاتن: مرفّل

اوزان

اوزان پرکاربرد بحر خفیف:

• فعلاتن مفاعلن فعلن: بحر خفیف مسدس مخبون محذوف* (پنجمین وزن پرکاربرد شعر فارسی - وزن مثنوی‌های تعلیمی)
• فعلاتن مفاعلن فعلاتن: بحر خفیف مسدس مخبون*
• فعلاتن مفاعلن فع: بحر خفیف مسدس مخبون مجحوف
• فعلاتن مفاعلن فعلاتن مفاعلن: بحر خفیف مثمن مخبون (وزن دوری است)
• فاعلاتن مفاعلاتن فاعلاتن مفاعلاتن: بحر خفیف مثمن مخبون مرفّل (وزن دوری است)

اوزان مثنوی تعلیمی

• فعلاتن مفاعلن فعلن: بحر خفیف مسدس مخبون محذوف*

این گونه وزنی مثنوی‌های تعلیمی حدیقةالحقیقه وسیرالعباد سنایی، هشت بهشت امیرخسرو دهلوی، سلسلةالذهب عبدالرحمن جامی، جام جم اوحدی مراغه ای، هفت پیکر نظامی گنجوی، شاه و درویش هلالی جتغایی وکمال نامه خواجو کرمانی و …

پانویس

* اوزان پرکاربرد

منابع

• عروض و قافیه؛ نگاهی تازه به اوزان و ضراب‌آهنگ شعر فارسی، مؤلف: حسن مددی، تهران: تیرگان، پ نخست: ۱۳۸۵.
• عروض فارسی؛ شیوه‌ای نو برای آموزش عروض و قافیه، مؤلف: عباس ماهیار، مشاور مجموعه: حسن انوری، تهران: نشر قطره، چاپ پنجم: ۱۳۷۹.