بحرِ خَفیف در اصطلاح عروضی، به بحر شعری مختلف‌الارکان از ترکیب و تکرار سه رکن «فاعلاتُن/ مُستفعلن/ فاعلاتن» (- ل - - /- - ل - /- ل - -) یا زحافات آنها تشکیل شده‌است. خفیف در لغت به معنی سبک و چابک در عمل و حرکت است. این بحر سه سبب خفیف را در میانه گرفته‌است. (فاعلاتن/ مستفعلن/ فاعلاتن: سبب خفیف، وتد مقرون، سبب خفیف/ دو سبب خفیف، وتد مقرون/ سبب خفیف، وتد مقرون، سبب خفیف «°|°°|°|/ °|°|°°|/ °|°°|°| – ᴗ – – /– – ᴗ – /– ᴗ – –») از بحرهایی است که سالم آن چندان متداول نیست. شکل سالم وزن آن:

فاعلاتن مستفعلن فاعلاتن (- ل - - /- - ل - /- ل - -): بحر خفیف مثمن سالم

زحافات

ویرایش

زحافات (تغییرات) مشهور بحر خفیف در شعر فارسی، از فاعلاتن: خَبن – خبن با حَذف – جَحف) و از مستفعلن (خَبن – ترفیل) است.

از فاعلاتن:

  1. فعلاتن: مخبون
  2. فعلن: مخبون محذوف
  3. فع: مجحوف

از مستفعلن:

  1. مفاعلن: مخبون
  2. مفاعلاتن: مرفّل

اوزان

ویرایش

اوزان پرکاربرد بحر خفیف:

  • فعلاتن مفاعلن فعلن: بحر خفیف مسدس مخبون محذوف* (پنجمین وزن پرکاربرد شعر فارسی - وزن مثنوی‌های تعلیمی)
  • فعلاتن مفاعلن فعلاتن: بحر خفیف مسدس مخبون*
  • فعلاتن مفاعلن فع: بحر خفیف مسدس مخبون مجحوف
  • فعلاتن مفاعلن فعلاتن مفاعلن: بحر خفیف مثمن مخبون (وزن دوری است)
  • فاعلاتن مفاعلاتن فاعلاتن مفاعلاتن: بحر خفیف مثمن مخبون مرفّل (وزن دوری است)

اوزان مثنوی تعلیمی

ویرایش
  • فعلاتن مفاعلن فعلن: بحر خفیف مسدس مخبون محذوف*

این گونه وزنی مثنوی‌های تعلیمی حدیقةالحقیقه وسیرالعباد سنایی، هشت بهشت امیرخسرو دهلوی، سلسلةالذهب عبدالرحمن جامی، جام جم اوحدی مراغه ای، هفت پیکر نظامی گنجوی، شاه و درویش هلالی جتغایی وکمال نامه خواجو کرمانی و …

پانویس

ویرایش

* اوزان پرکاربرد

منابع

ویرایش
  • عروض و قافیه؛ نگاهی تازه به اوزان و ضراب‌آهنگ شعر فارسی، مؤلف: حسن مددی، تهران: تیرگان، پ نخست: ۱۳۸۵.
  • عروض فارسی؛ شیوه‌ای نو برای آموزش عروض و قافیه، مؤلف: عباس ماهیار، مشاور مجموعه: حسن انوری، تهران: نشر قطره، چاپ پنجم: ۱۳۷۹.