تجارتخانه جهانیان
تجارتخانه جهانیان که نخستین تجارتخانه خانواده جهانیان بود را خسرو شاه‌جهان و برادرانش در ۱۲۷۴ خورشیدی در یزد تأسیس و به‌تدریج در تهران، اصفهان، شیراز، کرمان، بندرعباس و رفسنجان شعبی دایر کردند که در بمبئی و لندن نیز نمایندگی داشت. تجارتخانه جهانیان از موفق‌ترین تجارتخانه‌های دوران قاجار بود که به واسطه تشکیلات منظم و مناسبات تجاری با کشورهای خارجی چون هند، انگلیس، چین، سوئد و امریکا، به ویژه در زمینه صادرات پنبه، موفقیت شایانی به‌دست آورد [۱] [۲] [۳]
خانواده جهانیان ویرایش
جهانیان، خانواده‌ای بزرگ از تاجران زرتشتی در اواخر دوره قاجار و اوایل دوره پهلوی می باشند. نیای این خاندان شاه‌جهان نام داشت و از همین‌رو، فرزندان او، پرویز، خسرو، رستم، بهرام و گودرز، نام جهانیان را برای خانواده خود برگزیدند. خود شاه‌جهان وضع مالی مناسبی نداشت اما پسران او با مسافرت به هند و کار برای زرتشتیان آنجا، ثروتی اندوختند و در بازگشت به ایران تجارتخانه‌های مهمی دایر کردند. [۴]
فعالیتهای اقتصادی خانواده جهانیان ویرایش
خانواده جهانیان غیر از فعالیتهای تجاری به امور صرافی و بانکداری نیز می‌پرداختند، به گونه‌ای که نخستین چک تضمینی غیر دولتی در ایران از سوی این مؤسسه رایج گردید. [۵] از فعالیتهای این تجارتخانه، قبول سپرده در مقابل بیجک صندوق، جا به جایی پول در داخل کشور، خرید و فروش ارز و حواله‌های خارجی، قبول مالیات‌های دولت به مرکز و تسهیل امور خزانهٔ دولت در مقابل دستمزد بود. ادارات و شعبات تجارتخانه جهانیان، همه جا مورد اطمینان مردم بود، به‌طوری که رسید صندوق آنها مانند اسکناس دست به دست می‌گشت و رواج کامل داشت.[۶]
دیگر فعالیتهای اقتصادی این خانواده عبارت بود از:
- تأسیس بانک جهانیان در ۱۲۷۹ خورشیدی در شیراز دایر کردن شعبه هایی در تهران و سایر شهرهای جنوبی کشور [۷]
- تأسیس نخستین شرکت گوشت
- حفر قنوات و آبادانی زمینهای شهرهای مرکزی ایران از جمله یزد، رفسنجان و کرمان؛
- مشارکت در تأسیس نخستین شرکت سهامی تلفن [۸]
- مراودات اقتصادی اعم از جنسی، پولی و استقراضی با حکومت: از جمله مظفرالدین‌شاه بارها برای سفرهای خارجی و راه‌اندازی امور از آنها پول قرض کرد. [۹]
رکود فعالیتهای تجاری ویرایش
به رغم پیشرفت سریع و چشمگیر خانواده جهانیان در امور اقتصادی، خیلی زود تجارتخانه‌های آنان دچار ورشکستگی شد. دلایل متعددی برای این رکود عنوان شده که مهم‌ترین آنها بدین شرح است:
- تهدید منافع بیگانگان در ایران به دلیل اطمینان عامه مردم به فعالیتهای بانکی تجارتخانه جهانیان و در نتیجه از رونق افتادن بانکهای روسی و انگلیسی در ایران که منجر به واکنش و زمینه‌سازی آنان برای سقوط این تجارتخانه گردید
- فعالیتهای سیاسی خانواده جهانیان که در جریان جنبش مشروطه‌خواهی به حمایت مالی از آن پرداختند. [۱۰] [۱۱]
- به‌زعم مورخان زردشتی، جهانیان در امر حمایت از مشروطه‌خواهی تا آنجا پیش رفتند که تأمین کننده سلاح و مهمات مجاهدان بودند. [۱۲]
- قتل دو تن از مدیران تجارتخانه (پرویز شاه‌جهان مدیر تجارتخانه یزد و فریدون خسرو اهرستانی مدیر تجارتخانه تهران) و تبعید خسرو شاه‌جهان، مدیرکل تجارتخانه جهانیان، به خارج از کشور. [۱۳] [۱۴] [۱۵]
در نتیجه مسائل مذکور، رشته امور از هم گسیخت و بانکهای خارجی با استفاده از فرصت پیش آمده از طریق دادن اعتبار زیاد و قطع ناگهانی آن موجب ورشکستگی کامل تجارتخانه در ۱۳۳۰ شدند. [۱۶]
پانویس ویرایش
- ↑ لطف‌اللّه احتشامی، «تجارت در سرای مخلص بازار قدیمی اصفهان در دوره قاجاریه (۱۳۲۵)»، گنجینه اسناد ، سال ۱۰، دفتر ۱ و ۲ (بهار و تابستان ۱۳۷۹)، ص ۴۸
- ↑ اسنادی از زرتشتیان معاصر ایران ( ۱۲۵۸ـ ۱۳۳۸ ش )، به‌کوشش تورج امینی، تهران: سازمان اسناد ملی ایران، ۱۳۸۰ ش، ص ۵۰۹، پانویس
- ↑ رشید شهمردان، فرزانگان زرتشتی، تهران [۱۳۴۰ ش]، ص ۴۶۷)
- ↑ (پرویز ورزا و کتایون کیان، مصاحبه مورخ ۲۶ تیر ۱۳۸۱)
- ↑ لطف‌اللّه احتشامی، «تجارت در سرای مخلص بازار قدیمی اصفهان در دوره قاجاریه (۱۳۲۵)»، گنجینه اسناد ، سال ۱۰، دفتر ۱ و ۲ مهر، ص ۱۳
- ↑ رشید شهمردان، فرزانگان زرتشتی، تهران [۱۳۴۰ ش]، ص ۴۶۹)
- ↑ رشید شهمردان، فرزانگان زرتشتی، تهران [۱۳۴۰ ش])
- ↑ مهدی بازرگان، خاطرات بازرگان: شصت سال خدمت و مقاومت ، گفتگو با غلامرضا نجاتی، تهران ۱۳۷۵ـ ۱۳۷۷ ش، ج ۱، ص ۱۲
- ↑ حسن تقی‌زاده، مقالات تقی‌زاده، چاپ ایرج افشار، تهران ۱۳۴۹ـ ۱۳۵۸ ش، ج ۱، ص ۳۱۷، ۳۲۳
- ↑ علی‌بن محمدناصر ظهیرالدوله، خاطرات و اسناد ظهیرالدوله ، چاپ ایرج افشار، تهران ۱۳۵۱ ش، ص ۴۵۸
- ↑ «مخارج تحصن در سفارت عثمانی»، ص ۴۵۲
- ↑ جهانگیر اشیدری، تاریخ پهلوی و زرتشتیان،ج 1، [تهران] ۱۳۵۵ ش، ج ۱، ص ۲۴۷
- ↑ بانک ملی ایران، تاریخچه سی ساله بانک ملی ایران: ۱۳۰۷ـ ۱۳۳۷ ، تهران ۱۳۳۸ ش، ص ۵۱
- ↑ «قضیه موحشه»، ندای وطن، ش ۱۲، ۱۳ محرّم ۱۳۲۵، ص ۲ـ ۳
- ↑ محمدبن علی ناظم‌الاسلام کرمانی، تاریخ بیداری ایرانیان، چاپ علی‌اکبر سعیدی سیرجانی، تهران ۱۳۷۶ـ ۱۳۷۷ ش، بخش ۲، ج ۴، ص ۸۵
- ↑ بانک ملی ایران، تاریخچه سی ساله بانک ملی ایران: ۱۳۰۷ـ ۱۳۳۷ ، تهران ۱۳۳۸ ش، ص ۵۱