سنگ آتشفشانی
سنگ آتشفشانی[۱] (اغلب در متون علمی به اختصار آن‌ها را آتشفشانی‌ها می‌نامند) نوعی سنگ است که از گدازه خروجی از آتشفشان تشکیل شده و به‌صورت ماگمای گداخته در سطح زمین به سرعت سرد شده است. مفهوم سنگ آتشفشانی مانند همه انواع سنگ مصنوعی است و در طبیعت سنگ‌های آتشفشانی به دسته‌های سنگ نیمه‌آتشفشانی و سنگ دگرگونی درجه‌بندی می‌شوند و عنصر مهمی از برخی رسوبات و سنگ‌های رسوبی را تشکیل می‌دهند. به این دلایل، در زمین‌شناسی، سنگ‌های آتشفشانی و سنگ‌های نیمه‌آتشفشانی کم‌عمق همیشه متمایز از یکدیگر در نظر گرفته نمی‌شوند.
ویژگی‌ها
ویرایشسنگهای آتشفشانی دارای ویژگی‌های زیر هستند:
- به علت سرد شدن سریع، دارای شیشه هستند یا آنقدر ریزدانه‌اند که نمی‌توان مواد آن‌ها را تعیین کرد.
- در مقاطع نازک ساختمان‌هایی مانند چینه‌شناسی، حالت جریانی، حباب‌ها، لکه‌ها و رگه‌های حاصل از تفکیک شدن یا اختلاط ناپذیری و حفره‌های خالی یا پرشده را نشان می‌دهند.
- وجود شیشه‌ها و ریزدانه‌ها در سنگ‌های آتشفشانی باعث می‌شود که وجود مواد و کانی‌های رنگی در مقایسه با سنگ‌های درونی نمود بیشتری داشته باشد.
- ساخت‌های صحرایی سنگ‌های آتشفشانی در مقایسه با سنگ‌های درونی متنوع‌تر هستند.
- اغلب سنگ‌های آتشفشانی دارای دو بخش هستند: الف) فنوکریست‌ها یا درشت‌بلورها که به‌طور معمول قبل از استقرار سنگ در جایگاه اصلی آن تشکیل شده‌اند. ب) خمیره ریزدانه یا شیشه‌ای که بلورهای درشت در آن‌ها جای دارند.[۲]
اندازه
ویرایشسنگهای آتشفشانی بر اساس محیط تشکیل و اندازه ذرات طبقه‌بندی می‌شوند. این سنگ‌ها می‌توانند از جریان‌های گدازه سرچشمه بگیرند یا به صورت انفجاری به عنوان مواد تکه‌تکه شده‌ای به نام آذرآوار یا تِفرا به بیرون پرتاب شوند.
- گدازه – هنگامی که سنگ مذاب فوران می‌کند و در سطح زمین جامد می‌شود، سنگ‌های آتشفشانی منسجمی مانند بازالت، آندزیت و ریولیت را تشکیل می‌دهد. اندازه و ساختار سازندهای گدازه متفاوت است، که انواع متداول آن شامل جریان گدازهٔ ریسمانی (pahoehoe) و گدازه Aʻā (گدازه خشن و دندانه‌دار) است.
- آذرآوار (تِفرا) – مواد آتشفشانی تکه‌تکه‌ای که در طول فوران‌ها به بیرون پرتاب می‌شوند و که در اندازه و ترکیب متفاوت هستند. تفرا به دسته‌های زیر تقسیم می‌شود.
- بمب آتشفشانی – قطعات بزرگ و نیمه‌مذاب خارج‌شده از آتشفشان که پیش از رسیدن به زمین سخت و جامد می‌شوند. بمب‌های آتشفشانی اغلب به دلیل پرواز در هوا، اشکال آیرودینامیکی پیدا می‌کنند.
- لاپیلی – قطعات سنگی با قطر بین ۲ تا ۶۴ میلی‌متر که از قطرات گدازه یا مواد آتشفشانی شکسته تشکیل شده‌اند. از تجمع لاپیلی ممکن است سنگ‌های برش یا توف آتشفشانی تشکیل شود.
- خاکستر آتشفشانی – ذرات ریز (کوچک‌تر از ۲ میلی‌متر) سنگ پودرشده، کانی‌ها و شیشه که در طی فوران‌های انفجاری ایجاد می‌شوند. خاکستر آتشفشانی می‌تواند مسافت‌های طولانی را طی کرده و بر کیفیت هوا و اقلیم تأثیر بگذارد.
اندازه و محل سنگ‌های آتشفشانی بر توزیع، خواص فیزیکی و تأثیر آن بر محیط تأثیر می‌گذارد.
| نهشته‌های آذرآواری | |||
|---|---|---|---|
| اندازه آوار به میلی‌متر | آذرآوار | عمدتاً سفت‌نشده: تِفرا | عمدتاً سفت‌شده: سنگ آذرآواری |
| بزرگ‌تر از ۶۴ میلی‌متر | بمب، بلوک | آگلومرا، بستر بلوک یا بمب، بلوک تفرا | آگلومرا، بِرش آذرآواری |
| ۲ تا ۶۴ میلی‌متر | لاپیلی | لایه، بستر لاپیلی یا لاپیلی تفرا | توف لاپیلی |
| ۱/۱۶ تا ۲ میلی‌متر | خاکستر درشت‌دانه | خاکستر درشت | درشت (توف خاکستر) |
| کوچک‌تر از ۱/۱۶ میلی‌متر | دانه خاکستر ریزدانه (دانه گرد و غبار) | خاکستر ریز (گرد و غبار) | توف ریز (خاکستر) یا توف گرد و غبار
نوع ۳ |
منابع
ویرایش- ↑ «سنگ آتشفشانی» [زمین‌شناسی] هم‌ارزِ «volcanic rock»؛ منبع: گروه واژه‌گزینی. دفتر پنجم. فرهنگ واژه‌های مصوب فرهنگستان. تهران: انتشارات فرهنگستان زبان و ادب فارسی. شابک ۹۷۸-۹۶۴-۷۵۳۱-۷۶-۴ (ذیل سرواژهٔ سنگ آتشفشانی)
- ↑ قربانی، منصور (۱۳۸۲). مبانی آتشفشان‌شناسی. آرین زمین.
- ↑ Le Bas, M. J.; Streckeisen, AL (1991). "The IUGS systematics of igneous rocks". Journal of the Geological Society. 148 (5): 825–33. Bibcode:1991JGSoc.148..825L. doi:10.1144/gsjgs.148.5.0825. S2CID 28548230.
- ↑ "Rock Classification Scheme - Vol 1 - Igneous". British Geological Survey: Rock Classification Scheme. NERC. 1: 1–52. 1999. Archived from the original on 24 November 2016.
 | این یک مقالهٔ خرد آتشفشان‌شناسی است. می‌توانید با گسترش آن به ویکی‌پدیا کمک کنید. |