شایست نشایست
شایِست نِشایِست نام کتابی به پارسی میانه یا پهلوی است که در آن توضیحاتی کلی دربارهٔ مراسم دینی و آیین‌ها و برخی مسائل دینی زرتشتی آمده‌است.
شایست ناشایست (آنچه شایسته و آنچه ناشایسته‌است)، نام کتابی دین‌شناسانه در دین زرتشتی است. این نسک به زبان پهلوی و دربردانده‌ی ۱۳۷۰۰۰ واژه است. این ماتیکان فرنامی نداشته و گویا زرتشتیان پیشین به آن «روایت» می‌گفته‌اند. از آن جا که ماتیکان پیرامون شایست‌ها و ناشایست‌ها است، زرتشتیان سده‌های گذشته این نسک را شایست ناشایست نامیده‌اند. همچنین، برخی پژوهشگران اروپایی نام «روایت پهلوی» را برای آن برگزیده‌اند. نویسنده یا نویسندگان این نسک شناخته شده نیستند. چنان که گفته شده‌است پُرسمان این نسک از زند سرچشمه گرفته و برگرفته از نسک‌های دادیکی اوستا است. برخی این ماتیکان را بازگوکننده اندیشه‌های گستره دین‌شناسی مدیوماهی (یکی از مکتبهای زرتشتی) دانسته‌اند.
کهن نگاری
ویرایشزمان نگارش نسک به درستی آشکار نیست و از آن جا که در این نسک (فرَگَرد ۶ بند ۷) از پیروان دیگر دین‌ها مانند مانویان، یهودیان و ترسایان نام برده با این همه از دین اسلام یادی به میان نیامده است. در این نوشته به‌وارون کتاب‌های نوشته شده در سده سوم و چهارم هجری همانند نسک روایات امید اشوهیشتان، آهنگ نسک در گاهی - مانند فرَگَرد هشتم - بیانگر آن است که نگارش نسک در زمانه بالندگی دین زرتشتی و زمانی که دین زرتشتی یک دین دولتی بوده‌است، بر میگردد. از سوی دیگر شیوایی و درستی زبان، خود شَوَندی دیگری بر پیشینه بخش‌های مَهادین نسک است. از همین روی پژوهشگران باورمندند که بیشتر بخش‌های آغازین نسک درپیوسته با روزگار پیش از اسلام است یا دست کم در پایان زمانه ساسانی گردآوری گردیده‌است.
دسته‌ای هم گفته‌اند که نسک پیش از پادشاهی خسرو انوشیروان نگارش شده‌است. برخی گمان دارند که مُغمَردانی که در فراهم آوری فرجامین زندوندیداد و نیرگستان هنبازی داشته‌اند این نسک را نگاشته‌اند.
درونمایه این ماتیکان
ویرایشنوشتارهای این نسک، همانند نسک‌های دیگری چون هیربدستان و نیرگستان، روایات پهلوی و صد در نثر است ولی باید گفت که نویسنده «شایست ناشایست» از دانستنی‌های بیش‌تری در پُرسمان‌های دین‌شناسی دین زرتشت برخوردار بوده‌است.
گفته شد که شایست و ناشایست ماتیکانیِ دین شناسانه‌است و از دید نکته‌های هنرمندانه و بودن واژگان کمیاب درخور نگرش برخی پژوهشگران است. همچنین جستارهای آن با کتاب‌های کهن‌تری چون نیرگستان و زندوندیداد هم‌خوانی دارد.
فرگردهای این نسک
ویرایشاین نسک ده فرَگَرد دارد و پیرامون پُرسمان‌های گوناگون همچون آئینها و جشن‌های دینی است.
در فرَگَرد نخست از پله‌های هشت‌گانه گناهان و همچنین تاوان آن‌ها سخن گفته شده‌است.
فرَگَرد دوم بزرگترین فرَگَرد از فرگردهای کتاب است این فرَگَرد پیرامون آیین‌ها، فرهنگ‌های مردگان و چگونگی کارهای «به‌دینان» در برابر جان‌سپرده‌است.
فرَگَرد سوم پیرامون زن دشتان (زنی که در ماهانگی است) میباشد.
فرَگَرد چهارم دربارهٔ کُستی بَستَن و سامه‌های آن، چگونگی انجام آیین با «کستی» و جدا از آن سخن به میان آمده‌است.
فرَگَرد پنجم دربارهٔ گناه سخن راندن در هنگام خوراکی خوردن و کارهای دیگر است.
فرَگَرد ششم بر پاداش کارها و کیفر گناهان است.
فرَگَرد هفتم دربارهٔ یشت (ستایش) خورشید روزی سهبار و ستایش آتش و پادافره کسی که آتش را خاموش کند آمده‌است.
فرَگَرد هشتم پیرامون گناهان و همچنین مرگ ارزان و تاوان گناهان است.
فرَگَرد نهم به پرسش‌های گوناگونی همچون مرگ مُغ‌مَرد در سرزمین دیگر، کارزار با هیربدان، نیایش در آتش‌کده‌ها و جاهای دیگر، خویشکاری مردمان در برابر کسی که در کشتی میمیرد، خوراکی خوردن در تاریکی، خواندن اوستا و نیایش ایزدان و فروهرها است.
فرَگَرد دهم جستارهای بسیاری را در بر دارد؛ که دربرگیرنده گناه زناشویی نکردن خواندن نیایش‌ها و کارهای مردمانه و پُرسمان‌های دیگر است. نویسنده در فرگردهای نهم و دهم از برخی نسک‌های گمشده اوستا، همچون پاچم نسک، نهاتوم نسک، دواسروجید نسک بهرمندی نموده‌است. در این دو فرَگَرد می‌توان برخی استوره‌های کهن را نیز یافت.
پیوست: به دنبال شایست ناشایست نوشتاری آمده‌است که آن را پیوست شایست و ناشایست نامیده اند و فرگردهای یازده تا بیست و سه را دربرمی‌گیرند. برخی این پیوست را به دو بخش یازده تا چهارده و پانزده تا بیست و سه بخش‌بندی نمودهاند. [ ۸ ] این فرگردها سپس به فرگردهای آغازین ماتیکان افزوده شدهاند.
فرَگَرد یازدهم به پایه‌های گناهان و تاوان آن‌ها و این که کدام بخش از گوشت کُرپانی به چه ایزدی بستگی دارد می‌پردازد. این کار این گونه که آشکار است به آیین باستانی یشت گوسفندی بستگی داشته که برخی جانوران مانند گاو و گوسفند را در هنگام یسنا خوانی کُرپانی می‌نموده‌اند این آیین سپس جای خود را به یشت بازوهر یا یشت باگوشت داده‌است که هنگام این آیین جانور پیش از یسنا خوانی کُرپانی میشده‌است.
فرَگَرد دوازدهم دربارهٔ نیایش و آئینهای دینی، آتش، کوشش برای افزایش فرزند و استوره‌های دیگری است که نویسنده به زرتشتیان بستگی داده‌است.
فرَگَرد سیزدهم چَم گاهان - چرایی سرودهای گاهانی زرتشت - نام دارد و به ارزشمندی گاهان سرایی و چگونگی خواندن آن می‌پردازد.
فرَگَرد چهاردهم به برخی از آیین‌های دینی نمارِش دارد.
در فرَگَرد پانزدهم به گونهای آهنگین و زیبا نوشته شده‌است نویسنده به گفتگوی میان زرتشت و اهورامزدا می‌پردازد؛ و دربارهٔ امشاسپندان و نشانه‌های آن‌ها در جهان گیتایی است در این فرَگَرد زرتشت از اهورامزدا میپرسد که چگونه باید شما و امشاسپندان را پرستید با آن که شما دیدنی نیستید؟
فرَگَرد شانزدهم دربارهٔ برخی گناهان کوچک است این فرَگَرد همانند فرَگَرد یازدهم است و به گناهان نیز نگرش دارد جز این که در پایان این فرَگَرد به برخی پاداشها که بر انجام آئینها درپیوسته‌است نیز نمارش دارد.
فرَگَرد هفدهم در آغاز به برخی پرسش‌های زرتشت از اهورامزدا می‌پردازد و سپس از قانون‌هایی که پس از مرگ باید پاس‌داشته شود سخن به میان آمده‌است همچنین رستاخیز نیز بخشی از این فرگرد را در بر دارد افزون بر این از پُرسمان‌های فراخویی و جدا از آن نیز در آن سخن گفته شده‌است.
در فرَگَرد هجدهم از پاداش و مزد برخی کارها چون بر پا داشتن گاهنبار، مَیَزد و خویدوده سخن گفته شده‌است.
فرَگَرد نوزدهم به پاداش خواندن دعای اهونَوَر و شمار انجام آن در هر کار و آیین است.
فرَگَرد بیستم اندرزهایی دربارهٔ پُرسمان‌هایی چون رفتن به آتشکده، انجام برخی کارها و... را باز می‌گوید.
فرَگَرد بیست و یکم دربارهٔ زمان‌ها و چگونگی اندازه‌گیری آن‌ها است. این فرَگَرد به بخش پایانی فرَگَرد شانزدهم مانستگی دارد.
فرَگَرد بیست و دوم دربارهٔ ستایش ویژه هر کدام از ایزدان سی‌گانه‌است. از آنجا که این بخش زیبا همچنین در سرآغاز داستان بیژن و منیژه شاهنامه آمده‌است چنین به نگر می‌رسد که این درود و آفرین باستانی و پرآوازه، زبان‌زد همگان بوده‌است.
در فرَگَرد بیست و سوم، فروزگان هر یک از ایزدان سی‌گانه آمده‌است.
نگارش‌های این کتاب
ویرایشدو نگارش مهادین از این نسک هست. یکی از این نسخه‌ها ۲۹k نام دارد؛ نگارش کپنهاگ که در دانشگاه کپنهاک نگهداری می‌شود و در سال ۱۸۲۰ راسک آن را از هند به اروپا برد. دیگری ۵۱M است که به «نگارش مونیخ» سرشناس است و در نسک‌خانه دولتی مونیخ نگهداری میگردد و در سال ۱۸۶۶ بدست هوگ از هند به اروپا برده شد به نگر می‌رسد که رونوشتهای دیگر از روی این دو نگارش نوشته شده باشد.
از دید ژرف بینی و درستی، دست‌نویس مونیخ بر نگارش کپنهاگ برتری دارد.
برگردانها
ویرایشبرخی پژوهشگران این نسک را برگردان نیز نمودهاند، برگرداننده نام آشنای کتاب‌های ایران باستان، ادوارد وست در سال ۱۹۰۱ این نسک را در گِردایه کتاب‌های ورجاوند چاپ نموده‌است. مانکجی داور نوشتار پهلوی آن را در سال ۱۹۱۲ در بمبئی چاپ نمود. جهانگیر تاوادیا در سال ۱۹۳۰ ده فرَگَرد نخستین این نسک را با آوانویسی، برگردان، یادداشت و واژه‌نامه به انگلیسی در هامبورگ چاپ کرد.
در سال ۱۹۶۹ فیروز کوتوال کار او را پیگیری کرد و فرَگَردهای یازده تا بیست و سه را چاپ کرد. بانو کتایون مزداپور همه نسک را به همراه با آوانویسی و برگردان در سال ۱۳۶۹ چاپ نموده‌است. همچنین محمود طاوسی، واژه نام‌های از شایست ناشایست را به چاپ رسانیده‌است.
بن‌مایه
ویرایشصفا، ذبیح‌الله، تاریخ ادبیات ایران (جلد یکم)، انتشارات فردوسی، چاپ هفدهم